Groteska – jest zjawiskiem bardzo ważnym w literaturze współczesnej. Możemy nazwać ją zabiegiem artystycznym, którego dokonuje autor dzieła, swoistą deformacją świata przedstawionego, a najlepiej: kategorią estetyczną, której istotą jest odkształcenie realnego świata, fantastyka oraz przemieszanie elementów komizmu i tragizmu oraz sprzecznych stylów. Groteska występuje też w utworach muzycznych, w filmie i w plastyce. I – oczywiście – bynajmniej nie jest pomysłem współczesnym!
W wieku XX groteska odgrywa pierwszoplanową rolę w dziełach nurtów awangardowych:
- Teatr Witkacego wypełniony jest groteską. Przerysowane, karykaturalne postacie, groteskowo charakteryzowane w didaskaliach (Szewcy), poruszają się w absurdalnym świecie i tworzą groteskowe sceny. Księżna Zbereźnicka prowadzi na smyczy swojego adoratora Scurvego, szewc zaczyna używać nagle stylu filozofa (Szewcy) albo Widmo pojawia się wśród ludzi i funkcjonuje realnie (W małym dworku). Groteska pomaga realizować Witkacowską teorię „czystej formy” – absolutnego odejścia od jakiejkolwiek iluzji w teatrze.
- Witold Gombrowicz – w Ferdydurke, a także w dramatach: Iwona księżniczka Burgunda, Operetka z powodzeniem kreuje sceny groteskowe.
- Słynny pojedynek na miny, obiad u Młodziaków albo wizyta na wsi, gdzie chłopi szczekają zamiast psów – to groteskowe sceny z Ferdydurke.
- Księżna – jako lampa, lokaje liżący buty panów, dziwaczny przebieg rewolucji – to przykłady z Operetki.
- Bruno Schulz w swoich opowiadaniach (Sklepy cynamonowe) stwarza inny wariant groteskowego świata – rodem ze snu i podświadomych wizji. Miasto przestaje być przestrzenią realną, domy otrzymują fizjonomie, labirynty ulic prowadzą do tajemniczych przestrzeni.
- Bal w operze Juliana Tuwima jest przykładem groteski politycznej.
- Teatrzyk „Zielona Gęś” – to z kolei przykład powojennej groteski pióra Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. Niewielkie dramaty – skecze, w których wypowiada się np. Dymiący Piecyk albo Chór Polaków łączą komizm, satyrę, absurd z powagą tematów.
- Utwory Sławomira Mrożka – zarówno dramaturgia, jak i proza pełne są przykładów groteski. Groteskowy świat znajdujemy w Tangu – karykaturalne postacie wyemancypowanych rodziców, groteskowa zdrada, czy nawet symbolizm, końcowe tango Edka z Eugeniuszem nad trupem Artura. Mrożek często w groteskowej formie przedstawia zagrożenia czyhające na współczesnego człowieka, czego wyrazistym dowodem jest tygrys zamieszkujący łazienkę w Męczeństwie Piotra O’Heya.
Z wielkich dzieł literatury powszechnej
- Franz Kafka – w swojej prozie stwarza groteskowy świat koszmaru. W Procesie labirynty strychów i sal sądowych urastających do potęgi niezwyciężonej bestii – oglądamy świat wynaturzony, o spotęgowanych rysach rzeczywistości.
- Samuel Beckett – wielki dramaturg nurtu „teatru absurdu”. Jego dramaty są niezwykle oszczędne, jeśli chodzi o scenografię, stroje, rekwizyty. Za to głównym sposobem przekazania istoty utworu jest właśnie groteska: dwaj kloszardzi oczekujący Godota, dziwny powóz, w którym za konia służy człowiek, ludzie poumieszczani w kubłach na śmieci. Można dostrzec w tych sytuacjach cień komizmu, lecz wymowa scen, dotycząca ludzkiego istnienia – jest pesymistyczna.
- Kurt Vonnegut (czyt: fonegat) – autor Śniadania mistrzów czy też Rzeźni numer pięć z pewnością wzbogaci wypowiedź o grotesce.
Zobacz: