Literatura a polityka
Historia i polityka zawsze miały wpływ na literaturę, jednak w XX w. jest on szczególnie widoczny. To one stały się głównym kryterium podziału na kolejne okresy, np. dwie wojny światowe wyznaczają czas dwudziestolecia. Układ sił po 1945 r. spowodował, że literatura polska rozwijała się w dwu równoległych nurtach: w kraju i na emigracji. Ważnymi ośrodkami były Londyn i Paryż (gdzie wydawano czasopismo Kultura). Twórcy emigracyjni mogli mówić o sprawach zakazanych (np. o Katyniu czy sowieckich łagrach), byli jednak oddaleni od Polski. Z innymi problemami borykali się pisarze krajowi – władze totalitarne próbowały podporządkować sobie literaturę, cenzura ograniczała możliwości mówienia o ważnych sprawach, manipulowała, wprowadzała czytelników w błąd. Próby pokonania tych ograniczeń mogły kończyć się (i kończyły!) nieobecnością jakiegoś autora na rynku wydawniczym. Tak karano także za wydawanie czegokolwiek na Zachodzie. Sytuacja zmieniła się dopiero w latach 70., kiedy powstały niezależne oficyny wydawnicze (np. NOWA). Wydawały one poza cenzurą utwory, które oficjalnie ukazać się nie mogły.
Zapamiętaj!
Ważne cechy literatury po roku 1945:
- podział na literaturę krajową i emigracyjną
- silna ingerencja systemu, m.in. cenzura, różnego rodzaju represje
- próby uniezależnienia od władz – wydawanie literatury w drugim obiegu
Październik 1956
W styczniu 1949 na szczecińskim Zjeździe Związku Zawodowego Literatów Polskich uznano realizm socjalistyczny za jedyną słuszną estetykę. Podporządkowanie literatury ideologii spowodowało, że po tym okresie „pozostało cmentarzysko «dzieł» martwych już w chwili narodzin” (Tomasz Burek). Ody do Stalina, schematyczne powieści produkcyjne, których bohaterami byli obowiązkowo przodownicy pracy i źli sabotażyści, język jak z propagandowej gazety… Prymitywizm – żadnej poezji, żadnej wieloznaczności. Książki niezgodne z ideologią nie tylko nie miały szans na wznowienia, usuwano je też z bibliotek. Do zakazanych tematów należały np. religia, harcerstwo, jakakolwiek krytyka sytuacji w kraju. Wielu uległo systemowi, po latach czując z tego powodu wstyd (mówią o nim rozmówcy Jacka Trznadla w Hańbie domowej). Wielu buntowało się przeciwko takim ograniczeniom, co zaczęło być wyraźnie widoczne po śmierci Stalina w 1953, a zwłaszcza od 1955.
W lutym 1956 na XX Zjeździe KPZR Chruszczow wystąpił z krytycznym wobec stalinizmu referatem O kulcie jednostki i jego następstwach. W Polsce uchwalono amnestię – z więzień uwolniono ponad 35 tysięcy osób – zaczęto rehabilitować niewinne ofiary poprzednich lat. Nie świadczy to jednak o rezygnacji z wcześniejszych metod – krwawo stłumiono w czerwcu 1956 protesty robotników w Poznaniu (zginęło ok. 100 osób), próba wyzwolenia się Węgrów spod dominacji radzieckiej skończyła się interwencją zbrojną (listopad 1956). Powodowało to już jednak otwarte protesty, wiece.
W literaturze odwilż październikowa przyniosła (krótkotrwałe, niestety) otwarcie na Zachód: pojawiły się utwory Sartre’a, Camusa, Becketta itp. Zaczęto wydawać pisarzy emigracyjnych, np. Gombrowicza. To czas niezwykle bujnego rozwoju polskiej literatury, zwłaszcza poezji.
Ważne debiuty
- Poezja:
- Debiuty spóźnione:
- Zbigniew Herbert (Struna światła),
- Miron Białoszewski (Obroty rzeczy)
- Redebiuty (czyli powtórne debiuty twórców, którzy dopiero teraz odnaleźli pokoleniową przynależność):
- Tadeusz Nowak,
- Wisława Szymborska (Wołanie do Yeti)
- Debiuty właściwe:
- Stanisław Grochowiak (Ballada rycerska),
- Ernest Bryll,
- Jerzy Harasymowicz,
- Andrzej Bursa
- Debiuty spóźnione:
- Proza:
- Marek Hłasko (Pierwszy krok w chmurach),
- Marek Nowakowski (Ten stary złodziej)
- Dramat:
- Sławomir Mrożek
Ważne instytucje kulturalne tego czasu
- czasopismo Po prostu – zamknięte w 1957
- teatry studenckie:
- STS (Studencki Teatr Satyryków) w Warszawie,
- Bim-Bom w Gdańsku,
- Piwnica pod Baranami w Krakowie
- teatr Tadeusza Kantora Cricot 2
- kluby inteligencji, np. warszawski Klub Krzywego Koła
Ważne utwory:
- Poemat dla dorosłych Adama Ważyka,
- Matka Królów Kazimierza Brandysa,
- Węgrom Zbigniewa Herberta,
- Rozstrzelano moje serce w Poznaniu Kazimiery Iłłakowiczówny
- Ważny film Poznań 1956 Filipa Bajona
Polityczne przełomy
Marzec 1968
Okres do 1968 określa się czasem jako naszą małą stabilizację (termin zaczerpnięty ze sztuki Tadeusza Różewicza). To czas dużego bogactwa tematycznego (pojawiają się np. utwory o Armii Krajowej). Pisarze otwarcie protestują przeciwko cenzurze i prowadzonej przez władze polityce kulturalnej – dowodem jest słynny „List 34” skierowany w marcu 1964 do Józefa Cyrankiewicza (wobec sygnatariuszy listu zastosowano represje…). Ostatnich naiwnych pozbawiły złudzeń wydarzenia lat 1968 i 1970. W styczniu 1968 władze postanowiły zawiesić przedstawienia Dziadów w reżyserii Kazimierza Dejmka. To było powodem wystąpień studenckich – protest do sejmu podpisało ponad 3 tysiące studentów i pracowników Uniwersytetu Warszawskiego, na znak solidarności wiece zorganizowali studenci w Krakowie, Łodzi, Poznaniu. Protesty nasiliły się zwłaszcza po wydarzeniach 8 marca w Warszawie, kiedy to wielu uczestników zgromadzenia pobito i aresztowano. Zaczęły się czystki na uczelniach. „Winę” za zamieszki zrzucono na Polaków pochodzenia żydowskiego. Antysemicka nagonka spowodowała, że wielu zmuszono do emigracji. Bohaterka powieści Andrzeja Szczypiorskiego Początek Irma Seidenman powie, że było to bardziej upokarzające niż aresztowanie przez Niemców w czasie okupacji.
W sierpniu 1968 polskie wojska wkroczyły razem z radzieckimi do Czechosłowacji (interwencja po wydarzeniach tzw. praskiej wiosny).
Grudzień 1970
Narastanie kryzysu gospodarczego (m.in. podwyżki cen) było jednym z powodów protestów robotników na Wybrzeżu w grudniu 1970. W stoczniach w Gdańsku i Szczecinie zaczęły się strajki – władze użyły czołgów i wojska, strzelano do demonstrantów.
Boleśnie odczuli te wydarzenia młodzi poeci, debiutujący pod koniec lat 60. To tzw. pokolenie Nowej Fali:
- Stanisław Barańczak,
- Adam Zagajewski,
- Ewa Lipska,
- Julian Kornhauser,
- Ryszard Krynicki.
Ich twórczość (szybko zresztą objęta zapisem cenzorskim) to poezja buntu przeciwko rzeczywistości społecznej, a zwłaszcza zakłamanemu językowi propagandy.
- Obejrzyj filmy należące do kina moralnego niepokoju, reżyserowane przez Krzysztofa Kieślowskiego (Amator, Blizna, Personel) czy Agnieszkę Holland (Aktorzy prowincjonalni).
- Przeczytaj wiersze Stanisława Barańczaka: Spójrzmy prawdzie w oczy, Tłum, który tłumi i tłumaczy, Wypełnić czytelnym pismem, Protokół.
Grudzień 1981
Lata siedemdziesiąte to z jednej strony czas propagandy sukcesu (I sekretarzem partii od 1970 był Edward Gierek), z drugiej strony coraz liczniejszych protestów. W czerwcu 1976 stłumiono strajki robotników, m.in. Ursusa, Radomia, Płocka. Powstał już jednak Komitet Obrony Robotników, pomagający ofiarom aresztowań i pobić. Działacze KOR-u sami podlegali licznym represjom, ale pewna granica lęku została przekroczona. Od 1977 pojawiało się coraz więcej pism niezależnych (m.in. Zapis czy Puls), wydawane były książki poza zasięgiem cenzury (to literatura drugiego obiegu), powstał tzw. Latający Uniwersytet. Narastała atmosfera społecznego oporu – tłumy witały papieża w 1979 r., zaczęto mówić o ofiarach 1956 i 1970, zaczęły się strajki, w październiku 1980 został zarejestrowany NSZZ Solidarność. Datą przełomową był 13 grudnia 1981 – wprowadzenie stanu wojennego. Strajki zaczęto krwawo tłumić (przykładem może być 9 zabitych w kopalni Wujek).
- Obejrzyj film Andrzeja Wajdy Człowiek z żelaza (premiera w lipcu 1981).
- Przeczytaj poemat Przywracanie porządku Stanisława Barańczaka, teksty piosenek Jacka Kaczmarskiego, zwłaszcza Mury i Kołysankę, Raport z oblężonego miasta Zbigniewa Herberta, opowiadania Marka Nowakowskiego Raport o stanie wojennym.
1989
Ta data ma może mniejszy wpływ na literaturę niż wymienione wyżej, ale nie można jej pominąć. To rok odzyskania suwerenności, zapoczątkowania istotnych przemian ustrojowych: obrady Okrągłego Stołu, klęska komunistów w wyborach 4 czerwca 1989. Literatura przestała być podzielona na tę oficjalną i tę z drugiego obiegu – zniesiono cenzurę. Do rąk czytelników trafiły dzieła pisarzy tworzących za granicą, zniknął także podział na literaturę krajową i emigracyjną. Młodzi twórcy będą odchodzić od literatury upolitycznionej, szukać nowych tematów i środków wyrazu.
Ważne debiuty lat dziewięćdziesiątych:
- Paweł Huelle,
- Andrzej Stasiuk,
- Marcin Świetlicki,
- Olga Tokarczuk,
- Manuela Gretkowska.
Ciekawostka
W 1980 r. przyznanie literackiej Nagrody Nobla Czesławowi Miłoszowi wywołało konsternację polskich władz. Niewątpliwie takie wyróżnienie polskiego pisarza stanowiło powód do dumy i radości, jednak twórczości Miłosza nie wydawano w kraju, jego dzieła objęte zostały zapisem cenzorskim. Powód? W 1951 poeta – wówczas polski dyplomata – podjął decyzję o pozostaniu na Zachodzie.
Zobacz:
Nowatorzy współczesnej literatury polskiej – Konwicki, Hłasko, Mrożek
Jaką postawę przyjmuje współczesna literatura wobec totalitaryzmu?