Tematy literatury współczesnej

Wojna zdominowała literaturę XX wieku. Podejmowano tematy związane z II wojną zaraz po jej zakończeniu, i dużo później – np. Miron Białoszewski napisał Pamiętnik z powstania warszawskiego dopiero w roku 1970, a Początek Andrzeja Szczypiorskiego powstał w roku 1984.

II wojna światowa była apokalipsą naszego stulecia – nic zatem dziwnego, że tak silne piętno odcisnęła na literaturze. Pisarze w twórczości swojej zapragnęli dać świadectwo tym strasznym czasom, pokazać, do czego zdolny jest człowiek, utrwalić grozę tych lat w ludzkiej pamięci. Dlatego najbardziej odpowiednim typem literatury dla tego celu okazała się literatura faktu.

  • Do niej zaliczymy relacje, reportaże i wywiady, jak:
  • Do literatury faktu zaliczymy też powieść opartą na prawdziwych zdarzeniach – jak choćby Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.

Istotą literatury faktu jest bowiem autentyzm przedstawianych wydarzeń, nawet jeśli poddane zostaną beletryzacji. Upamiętnienie i przestroga były zapewne pierwszą rolą literatury wojennej, ale nie jedyną. Wielką filozoficzną myślą literatury wojennej jest refleksja nad człowieczeństwem, bo wojna była godziną próby dla ludzkości.

 

II wojna światowa

1. czasy wojny (wrzesień 1939, codzienność okupacyjna, działania wojenne)

2. Powstanie warszawskie

3. martyrologia Żydów

4. obozy koncentracyjne, sowieckie łagry

literatura lagrowa:

  • Tadeusz Borowski, Opowiadania
  • Zofia Nałkowska, Medaliony
  • Jerzy Andrzejewski, Apel

literatura łagrowa:

  • Gustaw Herling–Grudziński, Inny świat
  • Józef Czapski, Na nieludzkiej ziemi
  • Beata Obertyńska, W domu niewoli

 

Psychika człowieka ­zarażonego wojną

Literatura łagrowa, literatura lagrowa

Psychika człowieka poddana próbie wojny to jeszcze jeden, inny „okołowojenny” temat

  • Wykracza poza realia historyczne, podejmuje temat filozoficzno-etyczny, znany już literaturze. Pisarze tacy jak Remarque czy Żeromski już go podejmowali. Tyle że II wojna światowa stworzyła warunki ekstremalne, nieporównywalne w swojej skali z innymi. Ważne są omówione wyżej refleksje autorów literatury obozowej.
  • Ale portret człowieka porażonego wojną, portret przerażający, daje w swojej powojennej twórczości również Tadeusz Różewicz. Jego poezja czy ukształtowanie bohatera Kartoteki pokazują psychikę okaleczoną, tak dotkniętą przez rzeczywistość wojenną, że nigdy już nie będzie normalna: „Krzyczałem w nocy”, „szukam nauczyciela i mistrza”.
  • Podobnie skażoną psychikę ma bohater Sennika współczesnego Konwickiego – słowa „krzyczałem w nocy” są jakby dla niego napisane.
  • Dwa zniszczone pokolenia – to Kolumbowie, których przyspieszone dorastanie zarejestrował w swojej poezji Krzysztof Kamil Baczyński i ci, których dzieciństwo przypadło na czas wojny, a młodość na lata powojenne. Tych portretuje Andrzejewski w powieści Popiół i diament.

Wniosek jest wciąż ten sam – apokalipsa spełniona zdeformowała sposób odczuwania, morale, wrażliwość wszystkich, których w jakikolwiek sposób dotknęła.

 

Miasto

Uwaga! Miasto dopiero w XIX wieku weszło na dobre do literatury, a to za sprawą realistów i naturalistów, w naszym przypadku za sprawą Bolesława Prusa czy Władysława Reymonta.

  • Miasto po wojnie pełni inną rolę w życiu społeczeństwa, w historii państwa. Bezwzględnie zaczyna dominować, tu przenosi się życie, tu napływają masy ludzi ze wsi w poszukiwaniu pracy i innego życia. Dlatego do literatury wkracza inny obraz miasta, często przeciwstawiony wsi (np. w Tańczącym jastrzębiu Kawalca).
  • Zyskuje też obraz samodzielny: ciemny i pesymistyczny jak w prozie Marka Hłaski, lub abstrakcyjny, symboliczny – jak oblężone Miasto z poezji Zbigniewa Herberta.
  • Warszawa z Małej apokalipsy jest miejscem metaforycznym – jej elementy nabierają znaczenia symboli, poza tym jest miejscem, w którym nastąpi apokalipsa, a zatem najbardziej trwałe gmachy ulegną dekonstrukcji. Ich upadek – zobrazuje upadek ustroju. Tym samym miasto przestało być tylko terytorium, przestrzenią lub obserwowanym zjawiskiem. Przyznano mu wiele znaczeń symbolicznych, współgrających ze współczesną rzeczywistością.

Miasto

  • Marek Hłasko, opowiadania, Ósmy dzień tygodnia
  • Leopold Tyrmand, Zły
  • Marek Nowakowski, Książę nocy
  • Tadeusz Konwicki, Mała apokalipsa
  • Julian Kawalec, Tańczący jastrząb

 

Wieś

Wieś po II wojnie światowej przeżyła awans – wielu jej mieszkańców skorzystało z możliwości kształcenia, pracy w mieście, ci, którzy pozostali otrzymali ziemię. Nowinki cywilizacji (elektryfikacja, mechanizacja) zmieniły oblicze wsi.

  • Wszystko to zrodziło szereg nowych tematów:
    • a to koszta, jakie za ów awans trzeba zapłacić (historia Michała Topornego z powieści Kawalca Tańczący jastrząb),
    • a to obcość kultur chłopskiej i pańskiej (Pałac),
    • albo samo „widzenie” wsi przez mieszkańców miasta, które wyszydza Redliński.

Istotne wydaje się przeciwstawienie, którego w pewnym momencie zaczęto dokonywać: miasta jako siedliska zła i zepsucia – a wsi jako Arkadii, chroniącej tradycyjnych, prostych i naturalnych wartości.

  • Temat wsi podejmowano w różny sposób;
    • przy użyciu parodii,
    • groteski
    • czy też realistycznych przedstawień.

Najpopularniejszą z powyższych lektur jest chyba Konopielka Edwarda Redlińskiego. Nie należy jej jednak interpretować pochopnie. Liczne aluzje do Chłopów, komizm sytuacji, groteskowe sceny nie są drwiną z chłopa. Pisarz wyszydza raczej inteligenckie spojrzenie na wieś, pyta o cenę, jaką przyszło zapłacić za nowoczesność, o utratę wartości tradycyjnych.

Wieś

  • Wiesław Myśliwski, Pałac, Kamień na kamieniu
  • Maria Dąbrowska, Na wsi wesele
  • Sławomir Mrożek, Wesele w Atomicach
  • Edward Redliński, Awans, Konopielka
  • Julian Kawalec, Tańczący jastrząb

 

Władza – totalitaryzm

Podejmując temat władzy, autorzy zarysowują nie tylko sam system. Rekonstruują też portret władcy – dostojnika, króla, cesarza. Nazwy są różne i kostiumy zmienne, ale to wciąż ten sam osobnik – cyniczny tyran pozbawiony skrupułów. Pojęcia, które za nim stoją, to okrucieństwo, przemoc, krzywda prostych ludzi. Jedynie w wierszu Do polityka Miłosz pyta: kim jesteś? – zakłada pewną możliwość – daje szansę władcom tego świata – mogą być zbrodniarzami lub zbawcami. Niestety, świadectwo historii wykazuje powszechność czarnych charakterów przy znikomej ilości postaci pozytywnych. Te drugie zaś często bywają otoczone czcią społeczeństwa – aż prowadzi to znów do kultu jednostki. Być może warto rozważyć zagadnienie potrzeby autorytetu i bohaterów, legendy i uwielbienia w kontekś­cie władzy?

Władza – totalitaryzm

 

Polska i Polacy

Przeciw romantycznym mitom, przeciw wizji odwiecznie cierpiącej ojczyzny, z goryczą i ironią wypowiadali się współcześni twórcy na temat Polski i Polaków. Taka reakcja, po latach tworzenia mitologii narodowej, jest chyba zjawiskiem naturalnym, obojętne – czy u źródeł, jej leży zmęczenie cierpiętnictwem, czy prowokacja. W sposób wszechstronny podszedł do tego tematu Andrzej Szczypiorski w Początku. Dał odpowiedź jedynie prawdziwą – oto jest nasz naród niezwykle zróżnicowany: i święty, i grzeszny, wymykający się jednoznacznej ocenie. Inaczej jeszcze spojrzy na ojczyznę wygnany poeta z emigracji, inną zaś sprawą są opinie innych narodów czy też nasz kompleks polski wobec nich.

Polska i Polacy

  • Witold Gombrowicz, Trans-Atlantyk
  • Ernest Bryll, Lekcja polskiego – Słowacki, Turystyka
  • Konstanty Ildefons Gałczyński, Hagiografia, Teatrzyk „Zielona Gęś”
  • Sławomir Mrożek, Moniza Clavier, Emigranci
  • Stanisław Barańczak, But why?
  • Andrzej Szczypiorski, Początek
  • Stanisław Dygat, Jezioro Bodeńskie

 

Świat zdeformowany

Świat zostaje poddany deformacji zawsze w jakimś celu.

  • Aby pokazać jego bezwład, powojenną rozsypkę wartości, konflikty pokoleniowe, rewolucje, absurdy i stereotypy myślenia, czy też absurdy ustroju albo wręcz egzystencji.
  • Zabiegi, za pomocą których można świat odmienić, są różne: groteska i absurd, karykatura, oniryzm.
    • Antybohater – umieszczony biernie na łożu pośrodku sceny to przecież absurd i groteska z Kartoteki.
    • Mnóstwo podobnych scen u Mrożka, nie mówiąc o Gombrowiczu.
    • Konwicki lubi w swoich powieściach użyć reguł snu, a często odbiera pamięć swoim bohaterom, by dzięki amnezji kreować świat od nowa, również przestrzeń nie jest u niego stabilna – w Małej apokalipsie runie most i gmach Pałacu Kultury, a zakamarki miasta otrzymają wymiar biblijny.
  • Powyższe zabiegi nie odkrywają jednego tematu, lecz wiele sensów: w Tangu Mrożka obok tematu rewolucji, siły totalitarnej znajdziemy problem sztuki i zagrożenia kulturą masową. W powieści Konwickiego oprócz realiów i absurdów ustrojowych – wielki temat etyczny. Są przy tym powyższe utwory autotematyczne, to znaczy same w sobie są głosem w dyskusji o sztuce, proponują jej nową, awangardową formę, protestują przeciw tradycji literackiej.

Świat zdeformowany

  • Tadeusz Różewicz, Kartoteka
  • Sławomir Mrożek, Tango
  • Tadeusz Konwicki, Mała apokalipsa
  • Witold Gombrowicz, Operetka

 

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

Czym jest literatura faktu? Wymień znane ci gatunki i podaj przykłady

Literatura faktu. Dokonaj analizy i interpretacji tego zjawiska kulturowego XX wieku na wybranych przykładach.

Wielkie tematy współczesności

Literatura współczesna (przegląd)

Kartkówka z poezji Kolumbów