Tematy współczesnej literatury
Temat: II wojna światowa
- czasy wojny
- poezja Krzysztofa Kamila Baczyńskiego,
- wiersze Tadeusza Gajcego i innych Kolumbów
- powstanie warszawskie
- Miron Białoszewski, Pamiętnik z powstania warszawskiego
- poezja powstańcza
- martyrologia Żydów
- Zofia Nałkowska, Medaliony
- Tadeusz Borowski, Opowiadania
- obozy koncentracyjne, sowieckie łagry
- Tadeusz Borowski, Opowiadania
- Gustaw Herling-Grudziński, Inny świat
Wojna zdominowała literaturę XX wieku
Podejmowano tematy związane z II wojną zaraz po jej zakończeniu, i dużo później – np. Miron Białoszewski napisał Pamiętnik z powstania warszawskiego dopiero w roku 1970, a Początek Andrzeja Szczypiorskiego powstał w roku 1984. II wojna światowa była apokalipsą naszego stulecia – nic zatem dziwnego, że tak silne piętno odcisnęła na literaturze. Pisarze w twórczości swojej zapragnęli dać świadectwo tym strasznym czasom, pokazać, do czego zdolny jest człowiek, utrwalić grozę tych lat w ludzkiej pamięci. Dlatego najbardziej odpowiednim typem literatury dla tego celu okazała się literatura faktu. Do niej zaliczymy relacje, reportaże i wywiady, jak: Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall, Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego.
Do literatury faktu zaliczymy też powieść opartą na prawdziwych zdarzeniach – jak choćby Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Istotą literatury faktu jest bowiem autentyzm przedstawianych wydarzeń, nawet jeśli poddane zostaną beletryzacji. Upamiętnienie i przestroga były zapewne pierwszą rolą literatury wojennej, ale nie jedyną. Wielką filozoficzną myślą literatury wojennej jest refleksja nad człowieczeństwem, bo wojna była godziną próby dla ludzkości.
Temat: Psychika człowieka zarażonego wojną
- literatura łagrowa, literatura lagrowa
- Tadeusz Różewicz – Kartoteka i poezje
- poezje Krzysztofa Kamila Baczyńskiego
- Psychika człowieka poddana próbie wojny to jeszcze jeden „okołowojenny” temat, a jednak inny. Wykracza poza realia historyczne, podejmuje temat filozoficzno-etyczny, znany już literaturze.
- Dwa zniszczone pokolenia – to Kolumbowie, których przyspieszone dorastanie zarejestrował w swojej poezji Krzysztof Kamil Baczyński i ci, których dzieciństwo przypadło na czas wojny, a młodość na lata powojenne.
Tragizm historii własnego pokolenia w twórczości Kolumbów
Temat: Wieś
- Sławomir Mrożek – Wesele w Atomicach
- Edward Redliński – Awans, Konopielka
Wieś po II wojnie światowej przeżyła awans – wielu jej mieszkańców skorzystało z możliwości kształcenia, pracy w mieście, ci, którzy pozostali otrzymali ziemię. Nowinki cywilizacji (elektryfikacja, mechanizacja) zmieniły oblicze wsi. Wszystko to zrodziło szereg nowych tematów: a to koszta, jakie za ów awans trzeba zapłacić, a to obcość kultur chłopskiej i pańskiej, albo samo „widzenie” wsi przez mieszkańców miasta. Istotne wydaje się przeciwstawienie, którego w pewnym momencie zaczęto dokonywać: miasta jako siedliska zła i zepsucia – a wsi jako Arkadii, chroniącej tradycyjnych, prostych i naturalnych wartości. Temat wsi podejmowano w różny sposób – przy użyciu parodii, groteski czy też realistycznych przedstawień.
Temat: Władza – totalitaryzm
- Ryszard Kapuściński – Cesarz
- Tadeusz Konwicki – Mała apokalipsa
Wiersze
- Zbigniew Herbert – Powrót prokonsula,
- Czesław Miłosz – Który skrzywdziłeś, Do polityka,
- Ernest Bryll – Ten, który,
- Wisława Szymborska – Radość pisania
Literatura dowodzi zgubnych skutków władzy totalitarnej, jest protestem przeciwko takiemu systemowi i jego wytworom. Podejmując temat władzy, autorzy zarysowują nie tylko sam system. Rekonstruują też portret władcy – dostojnika, króla, cesarza. Nazwy są różne i kostiumy zmienne, ale to wciąż ten sam osobnik – cyniczny tyran pozbawiony skrupułów. Pojęcia, które za nim stoją, to okrucieństwo, przemoc, krzywda prostych ludzi. Jedynie w wierszu Do polityka Miłosz pyta: kim jesteś? – zakłada pewną możliwość – daje szansę władcom tego świata – mogą być zbrodniarzami lub zbawcami. Niestety, świadectwo historii wykazuje powszechność czarnych charakterów przy znikomej ilości postaci pozytywnych. Te drugie zaś często bywają otoczone czcią społeczeństwa – aż prowadzi to znów do kultu jednostki.
Temat: Polska i Polacy
- Witold Gombrowicz – Trans-Atlantyk
- Ernest Bryll – Słowacki – lekcja polskiego, Turystyka
Temat: Świat zdeformowany
- Tadeusz Różewicz – Kartoteka
- Sławomir Mrożek – Tango
- Tadeusz Konwicki – Mała apokalipsa
- Witold Gombrowicz – Operetka
Świat zostaje poddany deformacji zawsze w jakimś celu. Aby pokazać jego bezwład, powojenną rozsypkę wartości, konflikty pokoleniowe, rewolucje, absurdy i stereotypy myślenia, czy też absurdy ustroju albo wręcz egzystencji. Zabiegi, za pomocą których można świat odmienić, są różne: groteska i absurd, karykatura, oniryzm. Antybohater – umieszczony biernie na łożu pośrodku sceny to przecież absurd i groteska z Kartoteki. Mnóstwo podobnych scen u Mrożka, nie mówiąc o Gombrowiczu. Konwicki lubi w swoich powieściach użyć reguł snu, a często odbiera pamięć swoim bohaterom, by dzięki amnezji kreować świat od nowa, również przestrzeń nie jest u niego stabilna – w Małej apokalipsie runie most i gmach Pałacu Kultury, a zakamarki miasta otrzymają wymiar biblijny. Powyższe zabiegi nie odkrywają jednego tematu, lecz wiele sensów: w Tangu obok tematu rewolucji, siły totalitarnej znajdziemy problem sztuki i zagrożenia kulturą masową. W powieści Konwickiego oprócz realiów i absurdów ustrojowych – wielki temat etyczny. Są przy tym powyższe utwory autotematyczne, to znaczy same w sobie są głosem w dyskusji o sztuce, proponują jej nową, awangardową formę, protestują przeciw tradycji literackiej.
Zobacz:
Czym jest literatura faktu? Wymień znane ci gatunki i podaj przykłady