Skamander to:

  • Nazwa rzeki, która opływała Troję, stanowiąc jej naturalną osłonę. Według legendy rzeka wystąpiła z brzegów, by walczyć z Achillesem w obronie mordowanych przez niego młodzieńców trojańskich. Motyw można odnaleźć na kartach Iliady Homera. Na współczesnej mapie szukaj tej rzeki pod nazwą Menderez.
  • Grupa poetycka założona w roku 1918 przez Juliana Tuwima, Antoniego Słonimskiego, Jarosława Iwaszkiewicza, Kazimierza Wierzyńskiego oraz Jana Lechonia. Głównym założeniem grupy była bezprogramowość, a jej członkowie wzorowali się na twórczości Leopolda Staffa. W późniejszym okresie z grupą mniej lub bardziej związani byli: Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Józef Wittlin, Stanisław Baliński, Kazimiera Iłłakowiczówna.
  • Tytuł miesięcznika literackiego wydawanego przez grupę Skamander w latach 1920-1928 oraz 1935-1939.
  • Nawiązanie do słynnego zdania z dramatu Akropolis Stanisława Wyspiańskiego: „Skamander połyska, wiślaną świetląc się falą”.

Tło epoki

Trwa euforia i radość z odzyskanej niepodległości. Tę atmosferę dają nam odczuć skamandryci. Ich wiersze można określić jako kompletnie szalone, zwariowane i pełne radości życia. Dość mają, po latach niewoli, walk o niepodległość i mesja­nistyczno-winkelriedowych umartwień. Chcą po prostu żyć i cieszyć się tym życiem. Dlatego też, obok pisania wierszy i redagowania rozmaitych literackich czasopism, tworzą w oparach absurdu dla najróżniejszych kabaretów i pism satyrycznych. Juliusz Kaden-Bandrowski nazwał to uczucie „radością z odzyskanego śmietnika”. Rzeczywistość nie jest sielanką – na problemy reagują też Skamandryci.

Gatunki

  • Oktostych – to rodzaj wiersza składającego się z ośmiu wersów o układzie rymów aabbccdd, także tytuł debiutanckiego tomiku Jarosława Iwaszkiewicza.
  • Miniatura poetycka – maksymalnie zwięzły utwór poetycki odpowiadający normom gatunku realizowanego zwykle w tekstach obszerniejszych. Celowała w nich Maria Pawlikowska–Jasnorzewska.
  • Dytyramb – pieśń pochwalna ku czci Dionizosa, utwór wychwalający, panegiryk, entuzjastyczna, podniosła pochwała. Tak określa się znaczną część dorobku skamandrytów z wczesnych lat twórczości.
  • Poemat dygresyjny – odmiana poematu epickiego powstała w epoce romantyzmu. Utwór wierszowany, narracyjny, o kompozycji otwartej, zawierający elementy liryczne, epickie oraz dyskursywne (Kwiaty polskie Juliana Tuwima).

Autorzy

  • Julian Tuwim – zdecydowanie najbardziej znany spośród całej grupy. Podobno w okresie międzywojnia miał sławę równą sławie lidera rockowego zespołu, a jego tomiki rozchodziły się jak dziś kolejne części Harry’ego Pottera… Poeta studiował filozofię i prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Oprócz tego, że był współzałożycielem Skamandra, dzięki jego inicjatywie powstały też rozmaite kabarety i czasopisma, np. kabaret literacki Pod Pikadorem. W czasie wojny przebywał na emigracji, ale po wojnie wrócił do kraju i nadal aktywnie działał (był np. dyrektorem teatru), za co otrzymał wiele nagród.
  • Antoni Słonimski – ukończył ASP i publikował swoje prace w różnych czasopismach satyrycznych, pisał też teksty dla kabaretów oraz felietony na wzór Prusa.
  • Jarosław Iwaszkiewicz – najmniej typowy skamandryta pochodził z Kijowszczyzny, a po przyjeździe do Warszawy związał się z Pikadorem i Skamandrem. Słynny był jego dom w Podkowie Leśnej pod Warszawą zwany Stawiskiem, który stanowił ośrodek życia artystycznego. Iwaszkiewicz pisał nie tylko wiersze, ale też powieści, dramaty i opowiadania.
  • Kazimierz Wierzyński – urodził się jako Wirstlein, potem cała rodzina zmieniła nazwisko. Wierzyński współpracował z wieloma czasopismami, z ciekawszych można wymienić Przegląd Sportowy.
  • Jan Lechoń – jego prawdziwe nazwisko brzmiało Leszek Serafinowicz. Studiował polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim. Przed wojną pełnił ważną funkcję attaché kulturalnego ambasady polskiej w Paryżu. Lechoń zmarł śmiercią samobójczą, a ważnym źródłem wiedzy o nim są jego dzienniki.
  • Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, której debiut literacki miał miejsce w Skamandrze, później dość intensywnie przyjaźniła się ze skamandrytami. Pochodziła z bardzo znanego rodu ­Kossaków: jej ojciec i dziadek byli malarzami (Wojciech i Juliusz), ciotka (Zofia Kossak-Szczucka) i siostra (Magdalena ­Samozwaniec) – pisarkami. Miała trzech mężów. W ówczesnych czasach poezja kobieca nie była jakimś szalenie rozpowszechnionym zjawiskiem, ale twórczość Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej ­doceniali zarówno krytycy, jak i pisarze (od Żeromskiego po Witkacego).

Uporządkuj treści

  • Witalizm – głównie widać go w zbiorkach: Czyhanie na Boga Juliana Tuwima i Wiosna i wino Kazimierza Wierzyńskiego. Recepta na wiersz to: witalizm + biologizm + optymizm. Co postulują poeci? Radość życia, czerpanie z niego tego, co najlepsze, docenianie każdego przejawu życia („Jakie to szczęście, że krew jest czerwona!” – Tuwim), życie chwilą. Ich wiersze to apoteoza beztroski. Nierzadkie są nawiązania do stanu upojenia alkoholowego (Ranyjulek Tuwima i Jestem jak szampan Wierzyńskiego). Wszystko są to motywy dionizyjskie (Dionizos to grecki bóg wina). Z twórczości skamandrytów wynika, że sam fakt istnienia jest wystarczającym powodem do szczęścia i świadczy o nieograniczonych możliwościach ­człowieka.
  • Bezprogramowość – najważniejsze założenie skamandryckiej poezji realizowane zwłaszcza w początkowym okresie twórczoś­ci. Poeci ci odcinali się głównie od romantycznej martyrologii: „zrzucam z ramion płaszcz Konrada” oznajmiał Antoni Słonimski, a Jan Lechoń życzył sobie: „A wiosną – niechaj wios­nę, nie Polskę, zobaczę”).
  • Klasycyzm – przejawiał się w nawiązywaniu do najlepszej tradycji literackiej (konteksty i nawiązania), głównie do romantyków, antyku, Kochanowskiego. Jan Lechoń w tomie Karmazynowy poemat zmierzył się z poetyką Mickiewicza i Słowackiego, a tomik Kazimierza Wierzyńskiego pod tytułem Laur olimpijski nawiązuje do antyku wersyfikacją i tematyką.
  • Erotyka – szczególnie ulubiony temat przez Marię Pawlikowską-Jasnorzewską realizowany w miniaturach poetyckich, ale nie tylko. Poetka odkrywa uczucia kobiety, wykorzystując do tego metafory i przywołując przedmioty codziennego użytku (telefon) i zdobycze techniki (samolot). Ale w twórczości skamandrytów również nie brakuje tego motywu, realizowanego w sposób najróżniejszy, nawet dosadny (Wiosna Tuwima).

Konteksty i nawiązania

Bezprogramowość? Owszem. Ale najlepsza poezja nie może istnieć w oderwaniu od tradycji literackiej. Skamandryci w swojej twórczości nawiązują do:

  • antyku: Nike (Nike Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej); Dionizosa (np. Śpiew dionizyjski Kazimierza Wierzyńskiego i inne wiersze z pierwszego okresu twórczości skamandrytów),
  • Jana Kochanowskiego (Rzecz Czarnoleska Juliana Tuwima, Do młodej lipy Jarosława Iwaszkiewicza),
  • romantyzmu (np. przez jego negację w wierszu Czarna wiosna Antoniego Słonimskiego, Julian Tuwim określenie „Rzecz Czarnoleska” zaczerpnął z wiersza Cypriana Kamila Norwida, cały tom Karmazynowy poemat Lechonia nawiązuje poetyką do Mickiewicza i Słowackiego),
  • Leopolda Staffa (chociażby Pieśń wagabundy Kazimierza Wierzyńskiego),
  • siebie nawzajem… (wiersze Do Marii Pawlikowskiej Juliana Tuwima, Tuwim Kazimierza Wierzyńskiego),
  • tradycji chrześcijańskiej (Litania i Modlitwa Juliana Tuwima, Modlitwa Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej).

 

Utwory do zapamiętania:

Julian Tuwim

• Prośba – wiersz ważny, bo to debiut
• Czyhanie na Boga – to z kolei tytuł pierwszego zbioru poezji
• Życie? – afirmacja życia
• Do krytyków – dynamizm i żywiołowość charakterystyczne dla skamandryty
• Do prostego człowieka – apostrofa do prostego ludu
• Mieszkańcy – ekspresyjny język, sarkazm, kpina
• Sokrates tańczący – określany jako Tuwimowy wiersz, bo stanowi kwintesencję stylu poety
• Rzecz Czarnoleska – niezwykle ważna poezja o poezji
• Cykl Słopiewnie – eksperyment językowy, nagromadzenie neologiz­mów
• Bal w Operze – groteska, ekspresja i… wulgaryzmy
• Kwiaty polskie – niezwykły poemat dygresyjny z najbardziej znanym chyba fragmentem – Modlitwą
• Lokomotywa i inne wiersze dla dzieci (któż nie zna chociażby Słonia Trąbalskiego, Murzynka Bambo czy Ptasiego radia?) – świadectwo poetyckiego kunsztu

Antoni Słonimski

• Alarm – późny, wojenny wiersz, ale chyba najbardziej znany
• Elegia miasteczek żydowskich – piękny utwór o kulturze żydowskiej
• Smutno mi, Boże – wyraźne nawiązanie do Słowackiego i Norwida

Jarosław Iwaszkiewicz

• Prolog – wiersz programowy z debiutanckiego tomu poety
• Panny z Wilka, Brzezina – dwa bardzo słynne opowiadania

Kazimierz Wierzyński

• Wiosna i wino – debiutancki tomik
• Zielono mam w głowie – manifest artystyczny, pełen beztroski i radości życia
• Jestem jak szampan – wiersz-żart, świadectwo dobrej znajomości trunków…
• Pieśń wagabundy – wyraźne nawiązanie do Sonetu szalonego Leopolda Staffa

Jan Lechoń

• Herostrates – koniecznie trzeba znać cytat „A wiosną – niechaj wios­nę, nie Polskę, zobaczę”.
• Pytasz, co w moim życiu… – ważny wiersz o tym, co najważniejsze, czyli o miłości i śmierci

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska

• Nike – antyczna rzeźba jako metafora miłości
• Zdobycz – rzecz o… zakupach
• Fotografia – jedna z kunsztownych miniatur poetyckich
• Modlitwa – nawiązanie do Ojcze nasz, ale w dość przewrotny sposób
• Czas krawiec kulawy – metafora czasu
• Telefon – o znaczeniu telefonu dla miłości
• Aeroplan – wyznanie podziwu dla tej maszyny, poetka miała męża lotnika, może stąd ta fascynacja?
• Fokstrot – o pewnym tańcu i relacjach między tancerzami
• Nieco o domowiku – a tak naprawdę o szczęściu, które miał zapewniać ten domowy demon
• Umarła lalka – podmiotem lirycznym jest lalka, ale tak naprawdę wiersz wyraża uczucia kobiety

Uwaga!
Nie ograniczamy się do omawiania twórczości tych poetów wyłącznie z okresu Skamandra!

 

Do odpowiedzi

Omów dzieje Skamandra i najważniejsze założenia programowe grupy.

Najważniejsze założenia:

  • programowa bezprogramowość, związana z postulatem wolności,
  • koncepcja poety rzemieślnika słowa, niewynoszącego się ponad tłum uczestnika codzienności,
  • witalizm, czyli zachwyt nad życiem (również jego stroną biologiczną) i codziennością, zwrot ku sprawom szarego człowieka,
  • stosowanie języka codzienności – elementy języka potocznego, kolokwializmy, neologizmy i wulgaryzmy,
  • żądanie doskonałości artystycznej,
  • nawiązanie do tradycji literackiej,
  • stosowanie ironii i satyry jako istotnych środków wyrazu.

Dzieje grupy:

Skamander jako grupa literacka wyłoniła się w latach 1916–1918 z grupy studentów skupionych wokół literackiego pisma wydawanego na Uniwersytecie Warszawskim Pro Arte et Studio. Nie można jeszcze mówić o istnieniu grupy poetyckiej, ale wyraźnie rysowało się podobieństwo ideowe poetów. W 1919 roku poeci założyli kabaret Pod Picadorem i to głównie podczas kabaretowych występów uformował się skład grupy. Od 1918 roku działalność była już prowadzona pod szyldem Skamandra. Rok 1918 stanowi istotną cezurę czasową, bo wówczas w Pro arte ukazał się wiersz Wiosna Juliana Tuwima. W latach 1918-1919 zostały wydane pierwsze tomiki członków grupy. W latach 1919–1928 grupa najintensywniej prowadziła swoją działalność poetycko-kabaretową, dołączyli do niej również wówczas Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Józef Wittlin, Stanisław Baliński, Kazimiera Iłłakowiczówna.
Po roku 1929 rozluźniły się więzi międzygrupowe, poeci poszli własnymi drogami. Doszło do tego na tle różnic w poglądach politycznych po zamachu majowym.

Zabłyśnij!
Znany literaturoznawca Michał Głowiński uważa, że skamandryci to grupa sytuacyjna, czyli taka, której głównym spoiwem jest rzeczywistość pozaliteracka (wspólna działalność kabaretowa, odczyty i działalność Pod Picadorem, stolik na półpiętrze w kawiarni Ziemiańska, obracanie się w tych samych kręgach towarzyskich).

Zobacz:

Omów powstanie, skład i genezę nazwy oraz charakter grupy Skamander

Skamandryci i ich stosunku do roli poezji.

Poezja dwudziestolecia międzywojennego wobec tradycji

POEZJA dwudziestolecia – zestawienie

Poezja dwudziestolecia wobec rzeczywistości ówczesnej Polski

Poezja dwudziestolecia w Polsce