Ważną cechą literatury lat 1918-1939 jest niezwykła wręcz różnorodność. W kulturze tego okresu sąsiadują ze sobą kierunki artystyczne, które wyraźnie odwołują się do tradycji, z tendencjami awangardowymi, zrywającymi z dorobkiem poprzednich epok.
- Do pierwszej grupy należą np. neoklasycyzm czy akmeizm (klasycyzujący nurt w poezji rosyjskiej). Ich twórcy: Thomas Stearns Eliot, Paul Valéry, a także Anna Achmatowa czy Osip Mandelsztam są dalecy od eksperymentów formalnych, proponują poezję intelektualną o kunsztownej formie.
- Kierunki awangardowe – takie jak dadaizm czy surrealizm – dążą do czegoś przeciwnego, do wyzwolenia literatury spod władzy rozumu.
- Zamiast logicznych związków i ciągów przyczynowo-skutkowych mamy zapis swobodnych skojarzeń, sny, wizje, halucynacje. Te inspirowane poglądami Freuda kierunki artystyczne traktują literaturę jako obraz treści psychicznych, których człowiek nawet sobie nie uświadamia.
- Równie odległe od tradycji są inne nurty w kulturze dwudziestolecia: ekspresjonizm („literatura krzykiem duszy”) czy futuryzm.
Powyższe tendencje w literaturze europejskiej mają wpływ na dorobek polskich poetów tego czasu. Także u nas widać ścieranie się nowatorstwa i dorobku poprzednich epok.
- Część twórców pozostaje w kręgu oddziaływania tradycji, np. poeci Skamandra (Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Antoni Słonimski, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz) czy Władysław Broniewski. W dwudziestoleciu międzywojennym tworzyć będą także tacy poeci, którzy debiutowali w okresie Młodej Polski – w większym stopniu odwołujący się do tradycji (Leopold Staff, Bolesław Leśmian).
- Inni twórcy będą wyraźnie zrywali z tradycją, jak
- futuryści (Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Tytus Czyżewski…),
- poeci Awangardy Krakowskiej (Tadeusz Peiper, Julian Przyboś, Jan Brzękowski), Józef Czechowicz
- czy tzw. żagaryści (Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Jerzy Putrament).
Wyraźny podział na takie dwie grupy jest jednak uproszczony. Czy w ogóle możliwe jest całkowite zerwanie z tradycją? Nawet jeśli forma utworu jest awangardowa, w treści mogą pojawiać się nienowe tematy czy motywy. I odwrotnie – nowoczesnym ideom towarzyszą czasem tradycyjne gatunki literackie czy systemy wersyfikacyjne. Elementy tradycyjne i nowatorskie przeplatają się w poezji dwudziestolecia międzywojennego – dzięki temu jest bardzo ciekawa, choć trudna do jednoznacznego scharakteryzowania…
.
Gdzie najłatwiej zobaczyć wpływ tradycji
Motywy, tematy, symbolika – poeci dwudziestolecia często wykorzystują takie utrwalone w świadomości czytelnika elementy tradycji.
- Słynne hasło futurystów: „ryczący automobil […] jest piękniejszy od Nike z Samotraki”, odwołuje się do tradycji poprzez przykład znanego antycznego posągu.
- W katastroficznej twórczości żagarystów występować będą liczne odwołania do biblijnej Apokalipsy św. Jana.
- W twórczości skamandrytów pojawią się motywy romantyczne (zwłaszcza w poezji Jana Lechonia).
Odwołania do konkretnych epok czy twórców – tradycje franciszkańskie u Staffa, odwołania do Kochanowskiego w twórczości Tuwima (Rzecz czarnoleska) czy do liryki romantycznej w poezji Lechonia.
Gatunki literackie, systemy wersyfikacyjne – nawet futuryści, tak wyraźnie odrzucający dorobek przodków, odwoływali się do tradycyjnych gatunków (np. Hymn do maszyny mego ciała Czyżewskiego) czy form wersyfikacyjnych, np. wiersza sylabotonicznego. Tego typu tradycyjność, wyrażająca się regularną strofiką i wersyfikacją, będzie charakterystyczną cechą poezji Broniewskiego, łatwo ją dostrzec także w dorobku poetów Skamandra.
.
W kręgu tradycji
-
Leopold Staff
W okres międzywojnia wchodzi jako dojrzały artysta, mistrz dla takich młodych poetów jak skamandryci. W swojej twórczości kontynuuje tendencje już wcześniej widoczne: klasycyzm i franciszkanizm. Tytułowy wiersz z jego tomu poetyckiego Wysokie drzewa jest tego dobrym przykładem: dokładność opisu, uporządkowana kompozycja klamrowa, franciszkański zachwyt nad przyrodą (widoczny też np. w wierszu Gorce). Do antycznego ideału odwołuje się Staff wyraźnie w utworze Ars poetica:
I niech wiersz, co ze strun się toczy,
Będzie, przybrawszy rytm i dźwięki,
Tak jasny jak spojrzenie w oczy
I prosty jak podanie ręki.
-
Bolesław Leśmian
W twórczości tego oryginalnego poety można znaleźć liczne nawiązania do romantyzmu:
- pisze ballady (często o charakterze filozoficznym),
- pojawiają się w jego wierszach ludowe motywy, realia, bohaterowie (typowe miejsca akcji – sad, droga…, realia wiejskiego krajobrazu, bohaterowie z wiejskiego otoczenia – dziad, szewczyk itp.).
- Z romantyzmem można powiązać także nawiązywanie do wierzeń ludowych (ludowa fantastyka) oraz motyw natury ożywionej, wiecznej.
Niezwykły język literacki Leśmiana cechują liczne neologizmy, a także wykorzystywanie stylizacji językowych (np. odwołania do gwary). Poeta konsekwentnie stosuje nadające melodyjność typy wiersza sylabicznego i sylabotonicznego.
-
Władysław Broniewski
W swoich wierszach głosi pochwałę rewolucji, traktując ją jako drogę do lepszego świata, społecznej sprawiedliwości. Prometejska idea poświęcenia dla idei (Na śmierć rewolucjonisty), poezja nawołująca do czynu, zaangażowana (Poezja) – te hasła można odnaleźć wcześniej w literaturze romantycznej. Broniewski to rewolucjonista, ale – jak wcześniej wspominaliśmy – nie w kwestii formy.
-
Jan Lechoń
W jego twórczości najwyraźniej widać pozostawanie pod wpływem tradycji, zwłaszcza romantycznej. Motywy z tej epoki pojawiają się w wierszach Mochnacki, Pani Słowacka, Mickiewicz zmęczony, Grób Agamemnona…
Ważne: widoczne dążenie do przewartościowania romantycznych mitów.
-
Kazimierz Wierzyński
Bogactwo odwołań do tradycji cechuje wiersz Ojczyzna chochołów. W tytule pojawia się nawiązanie do Wesela Wyspiańskiego, łatwo dostrzec związki z romantyzmem („jeden za miliony”, „czterdzieści i cztery”).
.
Najczęściej odrzucane elementy tradycji:
- Mimetyzm, odtwarzanie rzeczywistości – są anachroniczne!
Nowa literatura powinna być dostosowana do przemian cywilizacyjnych, jej zadaniem jest kreowanie nowego świata. Artysta ma pełną swobodę tworzenia.
Wiersz w kształcie telefonu czy zegarka?
Czemu nie – znajdziemy takie utwory w poezji Guillaume’a Apollinaire’a (przedstawiciela awangardy poetyckiej we Francji, Polaka z pochodzenia) czy twórczości polskich futurystów. Podporządkowaną rozumowi mimetyczność coraz częściej zastępują w poezji tej epoki swobodne, przenikające się wizje. Teoretyk Awangardy Krakowskiej Tadeusz Peiper pisze o potrzebie zerwania z realizmem:
Przenosząc pojęcia w dzielnice, do których one metrykalnie nie należą, metafora przekształca rzeczywistość doznań i przetwarza ją w nową rzeczywistość, rzeczywistość czysto poetycką.
- Uświęcone tradycją idee i tematy są już nieaktualne.
Tekst Punkt wyjścia Tadeusz Peiper zaczyna od słów: „Zmieniła się skóra świata”. Skoro jest już nowa rzeczywistość, inne będą też tematy i motywy literackie. Najistotniejszą cechą tendencji awangardowych jest zainteresowanie współczesnością, teraźniejszością.
„3 x M” – miasto, masa, maszyna – to tematy nowej sztuki.- Literatura dotychczas wielbiła kontemplację, ekstazę i sen; my chcemy wielbić ruch agresywny, gorączkową bezsenność, bieg, salto mortale, policzkowanie i uderzenie pięścią – pisał Marinetti w swoim manifeście futurystycznym.
- Wtórują mu polscy futuryści: Pochwalamy życie, które jest wiecznym mozolnym zmienianiem się – ruch, motłoch, kanalizację i Miasto (Bruno Jasieński).
Zamiast tematów wysokich literatura epoki proponuje zachwyt teraźniejszością, „skok w teraz” (cytat z programowego tekstu Peipera). Tę fascynację widać także u twórców, którzy nie odrzucają tradycji całkowicie.
A w maju
Zwykłem jeździć, szanowni panowie,
Na przedniej platformie tramwaju!
– pisze ironicznie Julian Tuwim w wierszu Do krytyków. Zamiast o ojczyźnie, walce, ideach społecznych literatura chce mówić o jeździe tramwajem czy spacerze po mieście. Poezja się demokratyzuje – mimo możliwej niechęci krytyków tematem dzieła może być właściwie wszystko!
- Styl wysoki, podniosły – odchodzi w przeszłość.
Podobnie jak wysokie tematy. Do literatury wprowadzane są powszechnie kolokwializmy, język potoczny (dobry przykład to twórczość Tuwima). Nowatorstwo językowe poezji dwudziestolecia ma zresztą różne przejawy.- Skamandryci zwracają uwagę na muzyczność poezji (podkreślanie rytmiczności, onomatopeje, eufonia…).
- Twórcy Awangardy Krakowskiej postulują poetykę skrótu myślowego, głównym środkiem wyrazu staje się wielopoziomowa, spiętrzona metafora.
- Najbardziej rewolucyjna jest pod względem języka twórczość futurystów. Czasami ich wiersze przypominają bełkot – taki efekt dają negowanie zasad składni, ortografii i interpunkcji, zaskakujące neologizmy… „Przekreślamy zdanie jako antypoezyjny dziwoląg” – pisał Jasieński.
- Poeta nie jest wieszczem, wyjątkową jednostką stojącą ponad światem!
Nie jest też kimś odpowiedzialnym za sprawy ojczyzny – takie spojrzenie ukształtował polski romantyzm, a odzyskanie niepodległości w roku 1918 pozwoliło wreszcie z nim zerwać. „Zrzucam z ramion płaszcz Konrada” – pisał Słonimski (Czarna wiosna), a w programowym wierszu Tuwima (Poezja) czytamy:
Nie chcę być przodownikiem,
chętnie w tłum się wcisnę,
będę Ultimus inter pares… (ostatni wśród równych).
Program Awangardy Krakowskiej mówi o poecie jako rzemieślniku, odrzucane jest natchnienie – podstawą działania twórczego jest praca.
Zobacz:
Jak scharakteryzujesz stosunek twórców dwudziestolecia międzywojennego do tradycji romantycznej?
Poezja dwudziestolecia wobec rzeczywistości ówczesnej Polski
Literatura dwudziestolecia międzywojennego wobec odzyskania niepodległości
Literatura dwudziestolecia międzywojennego w poszukiwaniu prawdy o człowieku