Tradycja – obyczaje, zasady postępowania, wartości. Słowem to, co przechodzi z pokolenia na pokolenie i tworzy narodową świadomość.
Warto przywołać słowa T. S. Eliota: „Tradycja to bezczasowa teraźniejszość kultury, w której Szekspir, Dante i współczesny poeta mogą toczyć ciągle aktualny dialog”.
Sięgają do jej skarbca klasycy. Stąd klasycyzm – termin (od słowa classicus – wzorowy, doskonały), którym określamy twórczość mistrzów starożytnych, ale i późniejsze prądy odwołujące się do antyku. Wspomnijmy, że wielkim klasycystą był Leopold Staff. Kunsztowną formę i antyczną filozofię widać w jego tomikach Wysokie drzewa, Barwa miodu. Współcześnie – Zbigniew Herbert, Wisława Szymborska, Czesław Miłosz – neoklasycy. Poeci wojennego pobojowiska. Przeżyli kryzys kultury nie w bibliotece. Na ulicy, w łapance, uciekając przed wrogiem. Doświadczyli klęski wartości – i wyszli z niej zwycięsko. Tradycja – to główny trzon ich artystycznej ideologii. Co ich łączy? Eklektyzm – czerpią z różnych źródeł. Dystans wobec własnej twórczości. Brak emocji. Trudniej tu o uczucia, a poeta jawi się jakoś bezosobowo. Mamy do czynienia z poezją obiektywną. Intelektualną. Skierowaną na przedmiot, a nie na przeżywający podmiot.
Neoklasycyzm – to kierunek współczesny – obejmuje poezję nawiązującą do antycznej grecko – rzymskiej tradycji, Biblii.
- Filary tradycji: antyk, Biblia, romantyzm.
- Sposoby nawiązań: przywołanie motywu, refleksja, polemika.
- Czego poszukamy w utworach? Starożytnych i biblijnych motywów, symboli, postaci. Wierszy, w których historia staje się okazją do polemiki, pastiszu, trawestacji. Albo do kontynuacji, czy reinterpretacji wątków.
Biblia
Przykłady pytań:
- Jak we współczesnej poezji odżywa biblijna tradycja?
- W jaki sposób wykorzystują biblijne wątki Zbigniew Herbert i Czesław Miłosz?
Powiemy, kto podejmuje dialog (Miłosz, Herbert, Szymborska) i w jakich utworach.
Motyw apokalipsy
Biblia głosi, że koniec świata przyjdzie niespodzianie bądź też poprzedzą go znaki: trzęsienie ziemi, wojny.
W jaki sposób odwołują się do tego motywu poeci?
Zebrali się wszyscy pod strażą aniołów
z ocalałego wzgórza
można objąć okiem
całe beczące stado dwunogów.
(Zbigniew Herbert, U wrót doliny)
A którzy czekali błyskawic i gromów
Są zawiedzeni. (…)
Innego końca świata nie będzie
(Czesław Miłosz, Piosenka o końcu świata)
Skojarzenia budzą się od razu. Herbert przywołuje wizję doliny Jozafata – w myśl biblijnej tradycji miejsca sądu z Księgi Joela. Tłumy zebrały się pod strażą (!) aniołów. Co będzie dalej? Wiadomo. Przepowiadana przez św. Jana katastrofa. Zauważ, Herbert nie opowiada Biblii własnymi słowami, ale szuka w niej słabych miejsc. Zbawienie jest dla niego czymś okrutnym. Bo „zbawieni będziemy pojedynczo”, a aniołowie przypominają kapów z obozu koncentracyjnego. Tak! Zobacz: dzieci oddzielane od matek, zabieranie rzeczy. Jakże bluźnierczy obraz! Nie byłoby go, gdyby podmiot liryczny nie zachowywał się jak chłodny sprawozdawca. Mamy do czynienia z demaskacją mitu, poetycką dyskusją z uproszczoną wizją owego Dies irae. Wizja rodzi refleksję etyczną. My – jesteśmy odarci z poczucia sacrum, wszystko postrzegamy jak widowisko. Żal nam, związanym z ziemią odchodzić, nawet do raju. Dlatego życie rodzi cierpienie – niemy krzyk. Miłosz – rozwija motyw w tonacji sielankowej. Świat jest taki, jaki powinien być: pszczoła i rybak pracują, kobiety spacerują, pijak śpi. Przezwycięża katastrofizm. Tylko siwy staruszek – prorok wie, że koniec świata staje się. Tu i teraz, zawsze. Uobecnia. Innego nie będzie.
Oeconomia divina Czesława Miłosza
Wiersz ważny. To wizja apokalipsy zatrzymanej w czasie, a Bóg w niczym tu nie przypomina dobrotliwego Ojca. Zjawia się w majestacie siły „skalnych wyżyn i gromów” jak Jahwe Starego Testamentu. Zobaczcie: „Zabroniona była skarga, bo skarżyła się samej sobie”. Przerażający obraz losu wydziedziczonych z nadziei. Rozsypują się nowoczesne autostrady i wiadukty. „Nagle zabrakło zasady”. Ginie celowość rzeczy, łamie się hierarchia. Ginie dorobek kultury: „Litery ksiąg chwiały się, nikły”. Zbiorowość wzywa sądu, ale wyrok jest surowy: „Za mało uzasadnione/ Były praca i odpoczynek”. Przerażająca wizja ma być przestrogą przed życiem pozbawionym metafizycznego sensu.
Motyw Barabasza
- Zbigniew Herbert, Domysły na temat Barabasza
Poeta zastanawia się nad dalszym losem człowieka, którego uwolniono zamiast Chrystusa. Barabasz. Jakie przesunięcie akcentu! „Co stało się z Barabaszem. Pytałem nikt nie wie.” Oto prawdziwy uśmiech losu! Może wrócił do dawnego rzemiosła – rabowania, a może odzyskał dobre imię i jest teraz poganiaczem mułów albo właścicielem statków. Pyta, bo czuje się jednym z wołających o uwolnienie. Każdym z nas. Uważa, że tak czy inaczej Barabasz zostałby uwolniony. Musiała wypełnić się historia.
Motyw stworzenia
- Jan Twardowski, Stwarzał
- Zbigniew Herbert, Modlitwa Pana Cogito – podróżnika
- Czesław Miłosz, Słońce
Tu – odżywa tradycja liryki religijnej i postawa franciszkańska. Wdzięczność i uwielbienie za piękny, różnorodny świat. Poeta – kapłan uświadamia, iż Stwórca ujawnia się najpełniej w swoim dziele, w przyrodzie. W najmniejszych mrówkach, biedronkach. Stąd trzeba: „kochać, słuchać i obejmować” na wzór biblijnego przesłania „miłuj bliźniego swego”.
Motyw kuszenia:
- Tadeusz Nowak, Psalm rajski
- Tadeusz Różewicz, Spadanie
Motyw wieży Babel
- Wisława Szymborska Na wieży Babel.
Pamiętasz historię o wieży, która miała dosięgnąć nieba? Bóg ukarał jej budowniczych, którzy zgrzeszyli pychą „pomieszaniem języków”. Poetka przedstawia współczesną wizję owego pomieszania. Niezrozumienia wśród ludzi. Braku dobra, miłości.
Motyw ofiarowania Izaaka
- Wisława Szymborska, Noc
Spoglądamy tu na sytuację oczami niewinnego Izaaka, którego na Boży rozkaz ma zabić własny ojciec. Wali się wiara poetki w dobroć i miłość Ojca niebieskiego. Tak trudno zaufać Bogu, pomyśleć, że to tylko próba.
Inne utwory:
- Zbigniew Herbert, Siódmy anioł
- Wisława Szymborska, Noemi.
Przypomina postać osieroconej matki i jej synowej Ruth. To symbole ufności w Bożą opiekę, wiary.
Motyw cierpienia Hioba
W tym kontekście warto przywołać cykl Anny Kamieńskiej Drugie szczęście Hioba. Poetka uaktualnia przesłanie Księgi Hioba. W postawie mędrca odnajduje wartości uniwersalne dla młodego człowieka. Przywołajmy tytuły: Hiob i młodzieniec, Odejście Hioba.
Naucz mnie Hiobie żyć
(…)
Hiobie ucz mnie cierpliwości
ucz mnie posłuszeństwa.
To słowa młodzieńca poszukującego autorytetu moralnego. Hiob odpowiada na zapotrzebowanie, także współczesności. Oto jego katalog wartości: męstwo, cierpliwość, ufność. Dodaj, że autorka dostrzega sens ludzkiej udręki: „Cierpiałeś Hiobie po to, aby urosło twoje serce”. Cierpienie traktuje jako próbę wiary i doskonalenie serca.
Motyw żony Lota
- Wisława Szymborska, Żona Lota
- Tadeusz Nowak, Żona Lota
„Lot wszedł do Segora. Tedy Pan dżdżył na Sodomę i Gomorę siarką i ogniem (…) A obeźrzawszy się żona jego nazad obrócona jest w słup soli”.
Tyle Biblia. Dlaczego kobieta obejrzała się? Kto wie. Autorka wczuwa się w motywy. Ciekawość, a może nieuwaga? Albo trwoga? A może tknęła ją nagła cisza. Wstyd, że się ucieka chyłkiem to też przyczyna. Poetka rozwija realny motyw. Rozważa rzecz po ludzku. Z kolei Nowak – spogląda na bohaterkę okiem surrealisty.
To odwrócenie głowy
o sztywna szyjo wilka
Antyk
Przykłady pytań:
- Jak rozumiesz zdanie: „Zarówno twórczość Szymborskiej, jak i Herberta ocalenia przed zagładą szuka w tradycji”?
- Na wybranych przykładach przedstaw sposoby nawiązań do antycznej tradycji.
Utwory do przywołania:
- Zbigniew Herbert,
- Dlaczego klasycy
- Do Marka Aurelego
- Apollo i Marsjasz
- Próba rozwiązania mitologii
- O Troi
- Stary Prometeusz
- Nike, która się waha
- Wisława Szymborska, W rzece Heraklita
- Ernest Bryll, Wciąż o Ikarach głoszą
- Tadeusz Różewicz, Prawa i obowiązki
Powrót do antyku umożliwia nowe spojrzenie na teraźniejszość. Herbert sięga do tradycji, by porównywać doświadczenia. Ośmieszać, ironizować. Filtrować motywy przez współczesność. Przypominać, że człowiek żyje w atmosferze kryzysu. Zagrożenia dewaluują wartości. A poezja ma owe wartości, tkwiące w tradycji ocalać. Mitologia – stanowi dobrą podstawę do takich konfrontacji i rozważań.
Zbigniew Herbert
Poetycka kontynuacja historii o sylenie, który znalazł porzucony przez Atenę aulos – instrument muzyczny i wyzwał Apollina do zawodów muzycznych. Uznany za zwyciężonego za karę zostaje odarty ze skóry i powieszony. Herbert ponawia pojedynek, a stroną aktywną jest biedny Marsjasz, który wykrzykuje swe cierpienie. Nieludzki jest w swej doskonałości Apollo! Ma „nerwy z tworzyw sztucznych. Nie wzrusza go krzyk. Zauważ, że spór o piękno staje się okazją do rewizji mitu. Kto lepszy: Apollo czy Marsjasz? Wycie Marsjasza jest tak sugestywne, że staje się konkurencyjną siłą wobec klasycznego kanonu. Odwieczna rywalizacja dwóch nurtów sztuki: klasycznego i dionizyjskiego – pełnego ekspresji. Odpowiedź Herberta jest niejednoznaczna. Być klasykiem to nie znaczy być obojętnym na ból estetą. A równocześnie – nie wykrzykiwać swoich racji. Zachować dystans.
Próba rozwiązania mitologii
„Bogowie zebrali się w baraku na przedmieściu. Zeus mówił zwykle długo i nudnie. Wniosek końcowy: organizację trzeba rozwiązać (…), należy wejść w to racjonalne społeczeństwo i jakoś przeżyć”.
Mamy tu poetycką prozę. Krótką, oszczędną relację z zebrania, na którym uchwalono rozwiązanie organizacji (!) O co właściwie chodzi? O kres zespołu wierzeń, przekonań. Czasy się pozmieniały. Nie ma już starożytnej harmonii żywiołów (Herbert pisze o niej w wierszu Testament). Nasze racjonalne społeczeństwo niszczy stary duchowy porządek. Ulega rozwiązaniu mitologia grecka. W zurbanizowanym, zniewolonym społeczeństwie bogowie nie mają nic do roboty. Choć jak prokonsul z Powrotu prokonsula mają nadzieję, że się ułoży. Nic z tego. Nawet stracili swą nieśmiertelność (Hermes skoczył do rzeki i utonął). Tak samo po Apollinie z wiersza Do Apollina pozostaje tylko pusty cokół. Po bogu, który „laurowy rzucał cień i blask”.
Wiersz stanowi poetyckie przedłużenie mitu, a Nike jest tu inna. Tamtej – towarzyszyły bóstwa (Współzawodnictwo, Siła, Przemoc). Natura tej jest dwoista. Ręka jak rozkaz, pewnie boska, bo oparta o powietrze. Ale coś ludzkiego też w niej drzemie – skrzydła drżą. Uczucia walczą z mitem. Nike tak chciałaby pocałować chłopca w czoło. Jak matka. Ale przegrywa z wyobrażeniem. Rzeźbiarze nadali jej nieruchomą wyniosłość. Los chłopca musi się dopełnić w zamian za „cierpki obol ojczyzny”.
Uwaga!
Powrót do antyku umożliwia nowe spojrzenie na teraźniejszość. Herbert sięga do tradycji, by porównywać doświadczenia.
Polemika z tradycją romantyczną…
Najzuchwalszy bywa w swych wędrówkach Ernest Bryll, którego twórczości pominąć przy omawianiu tematu się nie da. Jakiż to wielki prowokator! Odważnie krytykuje, szarga. I to nie byle jaką świętość, bo naszą odwieczną TRADYCJĘ! Polskie dzieje widzi jako teren ścierania się rozmaitych antynomii. Z jednej strony – bałwochwalczej czci dla przeszłości. Z drugiej – braku umiejętności wyciągania nauki na przyszłość. Wszystko według przysłowia „Polak mądry po szkodzie”. My – naród rycerskich Sarmatów, wojowników. Honor i Ojczyzna. Gościnność i szczerość.
Patriotyzm – cecha narodowa. A tu rzeczywistość skrzeczy – głupota, tchórzostwo, brak przewidywania. Prywata. Ech! Obalić te górne i durne mity!
Ach, te polskie dzieje,
gdzie wszystko poskręcane w agonii. Gdzie zawsze
obok najpodlejszego tętni najczyściejsze,
obok najtchórzliwszego pulsuje najkrwawsze…
(Ernest Bryll, Rzecz listopadowa)
Cytat, co prawda z dramatu, ale jaka jadowita satyra! Rzuca nam autor w twarz obraźliwe prawdy. Trudne do zniesienia. Jak reagują na to obcy? „Jak w teatrze siedzą”. Te komunały, narodowe mity – demaskuje otwarcie nie tylko on. Także Różewicz odkrywa fałsz romantycznych haseł ideowych. Dobrym przykładem demitologizacji jest stosunek poetów do mitu o Dedalu i Ikarze.
Wciąż o Ikarach głoszą – choć doleciał Dedal,
(…) Breughel (…) Wiedział, że nie gapić
trzeba się nam w Ikary (…) A swoje ucapić” (…)
(Ernest Bryll, Wciąż o Ikarach głoszą)
Lecz teraz (…)
wiem że oracz winien orać ziemię
pasterz pilnować trzody
przygoda Ikara nie jest ich przygodą
musi się tak skończyć
(Tadeusz Różewicz, Prawa i obowiązki)
Tak! Bruegel wiedział kogo umieścić na pierwszym planie swego obrazu (Upadek Ikara). Gdzieś dalej, za wołem i oraczem chłopięca nóżka, zadarta do góry. Romantyczny lot, widać nie wzbudził w nikim zainteresowania. Nie bądźmy marzycielami. Nikt nie zauważy bohaterstwa. Czyżby? Bryll krytykuje idealizm, a szczególnie romantyczne hołdy, składane przez Polaków przegranym sprawom. Konkretna jest ideowa deklaracja przemawiającej zbiorowości: „A swoje ucapić”. Broń własnych interesów! Czy słusznie? Myślę, że warto podjąć na maturze polemikę. Przekonywać, że idealizm jest nam, materialistom potrzebny. Choć żal się budzi. Za ludźmi pokroju Dedala, których poeci pomijają w pieśniach. Dlaczego nie za Ikarem? Bryll wie, że uchronić nas przed historią może cyniczna antybohaterska postawa. Zgadza się z nim Różewicz. To nie twój problem – apeluje do współczesnych poeta. Załóżmy, że taka postawa – może być mechanizmem obronnym przed teraźniejszością. Idealizm i romantyzm.
Jaki jest stosunek poezji Ernesta Brylla do tradycji i historii polskiej?
Kto jeszcze przywołuje te konteksty?
Władysław Broniewski. W jego subtelnej liryce odkrywamy i tyrteizm (w wierszach patriotycznych, rewolucyjnych), i echa prometeizmu. Pobrzmiewa romantyczny mit walki o wolność. Ciekawym przykładem nawiązań do tradycji jest jego wiersz pt. Ballady i romanse.
Słuchaj dzieweczko! Ona nie słucha…
To dzień biały, to miasteczko
(…)
Nie ma miasteczka, nie ma żywego ducha,
po gruzach biega naga, ruda Ryfka,
trzynastoletnie dziecko.
Pierwszy wers – rodem z Mickiewicza! Pojawia się na początku i na końcu. Pełni rolę klamry kompozycyjnej dla balladowej historii o błąkającej się po rynku dziewczynce. Czyżby nowej Karusi? Pewnie tak. Z miasteczka wywieziono już wszystkich Żydów, więc i po nią przychodzą esesmani. Jakże samotna jest w tłumie Ryfka! Za tę koronę cierniową, za te włosy rude! Przyjeżdża Jezus, jej towarzysz. Realny – co charakterystyczne dla romantyzmu. Wydaje się, że to idealna literacka parafraza. Broniewski jednak polemizuje z ideologią Ballad i romansów. Gdzie podziała się ludowa sprawiedliwość? „Nie ma zbrodni bez kary”. To nieprawda! Ryfka i Jezus giną. W biały dzień. Na oczach gapiów. Przedziwna dialektyka: „Nie ma zbrodni, jest kara”. I mamy odwrócenie romantycznego przesłania.
Rola tradycji w kulturze współczesnego człowieka
Kultura antyczna – pozostawiła nam przeróżne modele, wzorce postępowania. Dzięki temu – łatwiej nam kształtować swoje własne życie. Odpowiedzieć świadomie na trzy istotne pytania: o siebie, o innych ludzi i o świat. Tradycja chrześcijańska uwrażliwia, wyczula na wartości, pomaga budować swoją własną hierarchię. Pewnie też stajemy się bogatsi wewnętrznie, szlachetniejsi. Tradycja, jak mówi Miłosz, uczy odpowiedzialności za świat kultury, poważnego stosunku do życia. Pomaga rozpoznać naszą narodową cechę – polskość, a to ważne w momencie wkraczania do Europy i pewnej unifikacji społeczeństwa.
Zobacz:
Jakie znasz sposoby nawiązywania do Biblii i antyku w literaturze?