Na tle epoki:
Kiedy w 1845 roku Zygmunt Krasiński opublikował pod pseudonimem Spirydion Prawdzicki cykl trzech poematów pt. Psalmy przyszłości był już autorem dramatu Nie-Boska komedia i poematu Przedświt. Wydaje się, że na tle tych dwóch utworów najlepiej jest przyjrzeć się Psalmowi miłości.
- Nie-Boska komedia to dramat historiozoficzny, wizja straszliwej, niszczącej wszystko rewolucji. Jest ona konsekwencją utraty przez dotychczas dominującą arystokracje zdolności przywódczych i siły ducha. Klasa ta utraciła ideały i nie potrafi już spełniać roli strażnika najświętszych wartości: religii, ładu społecznego, honoru.
Rewolucja, choć nieuchronna i konieczna, nie jest jednak końcem dziejów: w ostatniej scenie dramatu Pankracemu, przywódcy buntowników, jawi się Chrystus – Zwycięzca (Galilae, vicisti – Galilejczyku, zwyciężyłeś, woła rażony tą wizją Pankracy). Tak więc pesymizm wizji historiozoficznej został przezwyciężony przez Boską interwencję, w której kryje się zapowiedź odrodzenia ludzkości.
- Przedświt to dłuższy poemat historiozoficzny, był świadectwem przemiany ideowej Krasińskiego, którego poglądy ewoluowały w kierunku mesjanizmu.
Według poety Polsce, z Bożej woli, przypadła zaszczytna misja objęcia przywództwa nad ludzkością. Przewodniczką narodu polskiego w tym zadaniu była w przeszłości i będzie w przyszłości szlachta, której tradycje i wartości miały być gwarancją przyszłego, doskonałego świata.
Idealna Polska – wcielenie miłości i społecznego braterstwa (te cechy dostrzegał Krasiński w świecie szlacheckim) miała stać się dla świata wzorem:
Ty nie jesteś mi już krajem,
Miejscem, domem, obyczajem,
Państwa skonem albo zjawem
Ale Wiarą – ale Prawem.
To „przewcielenie” (termin stworzony przez poetę) miało więc wyraźnie charakter konserwatywny dla realizacji Boskich planów niezbędne było zachowanie szlachecko – arystokratycznej tradycji.
W obu dziełach Krasiński próbował zobaczyć przyszłość, w obu twierdził, że podstawowym czynnikiem sprawczym historii jest wola Boga. Jednak w pierwszym – ludzie zbuntowali się wobec Stwórcy, w drugim – realizują Jego plany. Oba dzieła są najważniejszym w polskiej myśli romantycznej przejawem postawy konserwatywnej, antyrewolucyjnej.
- Psalmy przyszłości podejmują problematykę tych utworów i można je uznać za rodzaj podsumowania.
Forma utworu – elementy analizy
Psalm miłości to utwór zarazem polityczny, jak i polemiczny. Zatem w jego analizie najważniejsze jest dostrzeżenie środków językowej perswazji.
Impresywna (propagandowa) funkcja języka uwidacznia się między innymi w konstrukcji podmiotu mówiącego i adresata lirycznego, w niezwykle częstym stosowaniu zdań wykrzyknikowych, w doborze słownictwa i jego emocjonalnym nacechowaniu oraz w silnej rytmizacji wiersza.
- Podmiotem mówiącym w wierszu jest religijna i konserwatywna zbiorowość szlachecka („My”), w której imieniu przemawia poeta. Adresatem zaś są zwolennicy rewolucji. „My” i „Wy” są w wierszu bardzo silnie skontrastowane – ci pierwsi to ludzie wiary i miłości, ci drudzy – ludzie nienawiści i zemsty.
- Słownictwo. Dwóm światom i dwóm światopoglądom przedstawionym w poemacie odpowiada dobór nacechowanego emocjonalnie słownictwa.
Świat „My” opisywany jest słowami kojarzącymi się z religią, światłem, dobrem (promień z niebios spadł już nowy, anielski trud, prawda boska, cud ).
Świat przeciwników ideowych przedstawiony jest za pomocą słów odnoszących się do diabelskości, ciemności, nienawiści, rzezi (gilotyna, grabieże, wściekły gniew, kat, morderca, rzeź dziecinna, brud).
- Wykrzyknienia. Są w poemacie fragmenty, w których każde wypowiedzenie (zdanie) kończy się wykrzyknikiem. Podkreśla to ekspresję wypowiedzi i wzmacnia perswazyjne oddziaływanie tekstu – prawdy formułowane przez poetę są tak ważne, że muszą być wykrzyczane.
- Rytmizacja. Krasiński zastosował dwa rodzaje wiersza – ośmiozgłoskowiec, ze średniówką po czwartej sylabie (4+4) i rymem żeńskim (Nie jest czynem – rzeź dziecinna/ Nie jest czynem – wyniszczenie) oraz siedmiozgłoskowiec ze średniówką po czwartej sylabie (4+3) i rymem męskim (Jeden tylko, jeden cud:/ Z szlachtą polską polski lud).
Uwaga!
Taki format wiersza daje bardzo silną rytmizację, co z kolei powoduje, że w w głośnym czytaniu tekst ten powinien być właściwie skandowany. Krasiński nawiązał w ten sposób do wzoru pieśni rewolucyjnej. Rytmizacja taka dała w efekcie utwór, żywy, energiczny, łatwy do zapamiętania.
Sytuacja liryczna, treść, motywy, bohaterowie:
Psalm miłości poprzedzony jest mottem, którym jest cytat z Hymnu o miłości św. Pawła (I List do Koryntian) i dopełnia poprzedzające go psalmy o wartość najważniejszą.
Krasiński przełożył w nim wizje i przepowiednie poprzednich części cyklu na język idei politycznych i społecznych. Program pozytywny poety można określić jako postulat solidaryzmu społecznego, ideę nadrzędności wspólnoty narodowej wobec różnic wynikających z pochodzenia społecznego (Z szlachtą polską polski lud).
Jednocześnie utwór jest niezwykle ostrą krytyką rewolucyjnego programu działania, wyłożonego w rozprawie Henryka Kamieńskiego „O prawdach żywotnych narodu polskiego”.
Program ów, podobnie jak poglądy księdza Ściegiennego, był dla Krasińskiego niebezpiecznym świadectwem narastania fali rewolucyjnej.
Poeta – jako obrońca tradycji i zwolennik dominacji szlachty i arystokracji w życiu publicznym – czuł się w obowiązku przeciwstawiania się podobnym ideom, które uważał za zgubne dla przyszłości Polski.
Obraz wroga
W swojej polemice Krasiński posługiwał się niesłychanie silnymi środkami retorycznymi. Program rewolucji społecznej zinterpretował jako wezwanie do rzezi szlachty, zaś samych rewolucjonistów opisywał jako
- bezrozumne dzieci (Niemowlęctwem wolnych ludzi/ Gilotyna i grabieże; Dzieciom luby wściekły gniew);
- zwierzęta (Nie wolności dotąd człowiek/ To wolności wstało zwierzę);
- zbrodniarzy (On nieszczęsny i on głupi/ Jak kat każden i morderca).
Opisując działania rewolucjonisty, Krasiński twierdził, że jego postępowanie jest zaprzeczeniem prawdziwego „czynu”.
Czyn to w języku polskiego romantyzmu słowo specjalne, bardzo często używane przez twórców tego okresu (np. Cypriana Norwida: Słowo jest czynu testamentem). Oznaczało ono dokonanie rzeczy wielkiej, przekształcającej świat. A to, co robią zwolennicy rewolucji, jest świętego czynu profanacją:
Nie jest czynem – rzeź dziecinna
Nie jest czynem – wyniszczenie
Prawdziwym aktem tego rodzaju (czynem) jest, według Krasińskiego, przez miłość przemienienie. Buntownicy odrzucający wiarę i miłość są nie tylko siłą niszczącą, ale ich rebelia pozbawia naród polski nadziei na odzyskanie niepodległości. Bunt przeciw Bogu ludzi nie pamiętających o ofierze Chrystusa i odrzucenie wyzwolenia całego narodu w imię wolności czynienia zła prowadzi do zbrodni. Krasiński w opisie tej postawy posługuje się symbolicznymi rekwizytami:
Kto przekuje w nóż kajdany,
A nie w szablę – ten przeklęty.
Kajdany – to symbol zniewolenia; szabla – narodowej tradycji walki o niepodległość; nóż – jest tu narzędziem zbrodni. Walka o wolność nie może doprowadzić do wolności mordowania. W użyciu symbolu noża można dostrzec aluzję do rewolucji francuskiej.
Program pozytywny
Sprawie polskiej patronuje sam Bóg (Czas już przejrzeć Boga wolę,/ Czas anielski podjąć trud). I dlatego nie wolno dopuścić do tego, aby ta święta idea polskiej wolności została skażona:
Szata Polski nieskalana,
Przenajczystsza i świetlana (…)
Ten, kto wzniesie pierwszy rękę,
By śnieg zetrzeć z tej odzieży (…)
Ten przeklęty.
Zapamiętaj!
Psalm miłości to trzeci, ostatni utwór z Psalmów przyszłości. Poprzednie zatytułowane są Psalm wiary i Psalm nadziei, co w oczywisty sposób nawiązuje do trzech wartości ukazanych przez świętego Pawła w Hymnie o miłości (wiara, nadzieja, miłość).
Psalm wiary przedstawia mesjanistyczną wizję dziejów i szczególne posłannictwo Polski, która – podobnie jak Chrystus – poprzez męczeństwo osiągnie zmartwychwstanie i przyniesie zbawienie wszystkim ludom.
Psalm nadziei zapowiada bliskie nadejście Zbawiciela, zwycięskiego Chrystusa i nastanie Nowego Jeruzalem, epoki Ducha Świętego, która przyniesie triumf niewinnie umęczonemu polskiemu narodowi oraz powszechną szczęśliwość wszystkim narodom. Od ludzi sobie współczesnych autor żąda wiary, woli i czynu.
Zapamiętaj!
- Historiozofia – filozofia dziejów, ogólne rozważania nad siłami napędowymi, celowością, istotą i przebiegiem procesu dziejowego.
- Rewolucja – jedna z najżywiej dyskutowanych w romantyzmie europejskim idei. Łączyła się z poczuciem kryzysu świata dotychczasowego i z dostrzeżeniem konieczności zmian. Postrzegano ją często nie tylko jako fakt wyłącznie historyczny, dziejący się w świecie ludzkim, lecz także jako wydarzenie metafizyczne, ściśle związane z religią.
Psalmy przyszłości Spirydiona Prawdzickiego były bezpośrednią reakcja na wydaną pod pseudonimem Filareta Prawdoskiego rozprawę Henryka Kamieńskiego O prawdach żywotnych narodu polskiego, w której autor widział szansę dla odzyskania przez Polskę niepodległości w rewolucji – „wojnie ludowej”. Zygmunt Krasiński oskarżał Kamieńskiego o nawoływanie do rzezi.
Inspiracją do powstania poematu były też wiadomości z kraju o wykryciu spisku księdza Piotra Ściegiennego, który nawoływał chłopów do powstania narodowo-społecznego. Ściegienny, reprezentujący tzw. socjalizm chrześcijański, interpretował naukę Chrystusa jako wezwanie do budowania Królestwa Bożego na ziemi przez przywrócenie pierwotnej równości społecznej i powszechnej miłości.
Przyszłe społeczeństwo widział jako republikę ludzi równych, w której ziemia, własność całego narodu, nadawana będzie pracującym na niej chłopom.
Zobacz:
Co wiesz o twórczości epistolograficznej Zygmunta Krasińskiego?
Jakie poglądy przedstawił Zygmunt Krasiński w Psalmach przyszłości