Autobiografizm

Materiał – według gatunków

Gatunki autobiograficzne

Istnieją gatunki literackie niejako „przypisane” do twórczości typowo autobiograficznej. Są to: pamiętnik, autobiografia, wspomnienie i dziennik.

W pamiętniku autor – narrator opowiada o zdarzeniach, których był świadkiem lub uczestnikiem, o ludziach, których znał, o miejscach, w których przebywał, o swoim środowisku i epoce w czasie przeszłym, ujmując je jako wspomnienia. W pamiętniku autor raczej nie skupia się na sobie i swoich wewnętrznych przeżyciach, lecz usiłuje zarysować czytelnikowi ogólny obraz epoki, środowiska, w którym żył, obyczajowości i realiów. Zdarzenia ujmowane są najczęściej chronologicznie.

Wspomnienie z kolei jest krótką formą literacką zbliżoną do pamiętnika (i tutaj o zdarzeniach opowiada się z dystansu czasowego), która przedstawia jakąś konkretną osobę, sytuację historyczną, miejsce czy pewien charakterystyczny rys obyczajowy danej epoki. We wspomnieniach osoba autora również pozostaje w cieniu, a na pierwszy plan wysuwa się rzeczywistość, której był obserwatorem. Wspomnienie to jakby krótki reportaż z przeszłości.

Gatunkiem podobnym do pamiętnika jest też autobiografia. Tutaj jednak nacisk kładziony jest na osobę narratora, jej przeżycia i losy, zaś realia epoki stanowią jedynie tło i mogą być traktowane wybiórczo lub też zostać zupełnie pominięte.

Najpopularniejszym autobiograficznym gatunkiem literackim jest dziennik. Zapisy w dzienniku, zazwyczaj oznaczone datą dzienną, dokonywane są na bieżąco, tuż po zajściu opisywanych wydarzeń. W dzienniku nie ma elementu dystansu czasowego, nie ma również spójnej, skończonej konstrukcji świata przedstawionego. To raczej zbiór fragmentów pisanych „na gorąco”, niekoniecznie łączących się ze sobą, a czasem stojących wobec siebie w sprzeczności. W dzienniku może być opisane dosłownie wszystko: od codziennych, błahych wydarzeń z życia autora, poprzez stan pogody, ceny produktów, uliczne scenki rodzajowe, intelektualne rozmowy, wrażenia z lektur czy wydarzeń kulturalnych, po pogłębione refleksje nad sobą i światem. Jednak przeważnie w dziennikach opisy życia wewnętrznego autora biorą górę nad relacjonowaniem rzeczywistości zewnętrznej. Ten typ dziennika, w którym jest to szczególnie ostro widoczne, nazywamy dziennikiem intymnym.

Najważniejsi autorzy i ich dzieła

Literatura autobiograficzna ma, tak w Polsce, jak i na świecie, długą tradycję.

Autorem jednego z najstarszych i najbardziej znanych po dziś dzień pamiętników jest Juliusz Cezar (Wojna galijska, O wojnie domowej). Dotyczą one głównie prowadzonych przez niego kampanii wojennych, ale stanowią również niezwykle interesujący autoportret ich autora.

Innym arcydziełem literackiego autobiografizmu są Wyznania świętego Augustyna, pochodzące z V wieku n.e. To utwór innego rodzaju niż wspomniane pamiętniki rzymskiego wodza. Znajdziemy w nim niewiele faktów historycznych czy obrazków obyczajowych, z których moglibyśmy czerpać wiedzę o realiach epoki. Wyznania przypominają raczej dziennik intymny – ich treścią jest przede wszystkim zapis rozmyślań autora na temat Boga, a także człowieka i jego miejsca w świecie. Punktem wyjścia do tych rozważań jest najczęściej spojrzenie na siebie samego, analiza własnej duszy, wrażeń, odczuć, sposobu bycia w świecie.

W Polsce najbardziej znanym dziełem przynależącym do literatury autobiograficznej są Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska. Opowiadają o realiach Polski drugiej połowy XVII wieku. W części pierwszej autor relacjonuje swoje przygody wojenne (w latach 1656 – 1667 służył w wojsku, m.in. pod komendą Stefana Czarnieckiego, walcząc ze Szwedami, Węgrami, Rosjanami i brał udział w wyprawie do Danii), a przy okazji daje doskonałe opisy osobliwości obyczajowo-kulturowych innych krajów, w drugiej – opowiada o swoich losach po powrocie do Polski, kiedy to prowadził ustabilizowane życie ziemianina. Część druga Pamiętników daje doskonałą panoramę obyczajowości, zwyczajów, upodobań, typów religijności i kultury ówczesnej szlachty polskiej. Dzieło Paska, oprócz wartości dokumentalnej, ma również duże walory literackie.
Uwaga!
W XVII wieku literatura wspomnieniowa była w ogóle bardzo popularna. Powstało w tym czasie mnóstwo diariuszy (rodzaj dziennika), zapisków gawędziarskich, pamiętników lirycznych czy raptularzy (kroniki rodowe). Oprócz Paska popularność zdobyło sobie jeszcze dwóch autorów: Wacław Potocki i Wespazjan Kochowski.

Wymieniliśmy kilka najsłynniejszych dzieł zawierających elementy autobiograficzne powstałe przed początkiem XX wieku. Było ich oczywiście o wiele więcej, ale rzadko zasługiwały na miano wybitnego dzieła literackiego. Bo też autobiografizm raczej sporadycznie gościł w literaturze. Typowe utwory autobiograficzne (zwłaszcza dzienniki) pisywano raczej „do użytku własnego”, a nie z myślą o publikacji, a i czytelnicy nie byli zbyt zainteresowani takimi formami literackimi. Zmieniło się to dopiero u progu XX stulecia.

XX wiek – twórcy

Białoszewski – wierność rzeczywistości

Pamiętniki są przeważnie przebogatymi kopalniami wiedzy na temat przeszłości, rzadko jednak prezentują wybitne walory literackie. Najbardziej znanym wyjątkiem od tej reguły jest bez wątpienia Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego.

Białoszewski zaczął pisać ten utwór dopiero 20 lat po powstaniu. Jak sam przyznaje na łamach swej książki, przez cały ten czas wydarzenia owych strasznych dni tkwiły w nim i domagały się wyrażenia, ale pisarz wciąż nie mógł znaleźć stosownej dla nich formy. Bał się zbędnego patosu, przesady, i nadmiernej uczuciowości. Pragnął oddać rzeczywistość taką, jaka ona podówczas była, bez żadnych deformacji, z maksymalną wiernością. W końcu mu się to udało.

Pamiętnik z powstania warszawskiego zawiera obraz wojny widzianej nie oczami żołnierza, lecz cywila, którego podstawowym celem jest przetrwanie. Białoszewski opisuje w nim codzienną gehennę mieszkańców dzielnic ogarniętych powstaniem, nieustanną bieganinę, ucieczki, paniczne wyszukiwanie kryjówek, prozaiczne poszukiwanie pożywienia czy wody. Nie ma w tej relacji miejsca na opisy bohaterstwa czy walecznych czynów, jest tylko zwyczajna codzienność przerażonych ludzi.

Okazało się, że forma „pamiętnika mówionego” nadaje się do takiego opisu rzeczywistości wprost idealnie. Żywy, potoczny język, często chaotyczny i łamiący reguły poprawności gramatycznej, doskonale oddaje zamęt wojny. Opis niespokojnych i pełnych zaskakujących wydarzeń losów bohatera brzmi w nim niesłychanie naturalnie. Dzięki swej specyficznej formie i nietypowemu przedstawieniu powstania warszawskiego Pamiętnik… zasłynął jako dzieło, które wyjątkowo skutecznie odheroizowało i odpoetyzowało obraz wojny i powstania.

Gombrowicz – podróże w głąb siebie

Gatunkiem, po który najchętniej sięgali pisarze chcący nawiązać do wątków swej autobiografii, jest bez wątpienia dziennik. Prywatne dzienniki prowadziło wielu znanych literatów i znaczna część z nich została później opublikowana. Do najbardziej znanych należą dzienniki Marii Dąbrowskiej, Stefana Żeromskiego i Zofii Nałkowskiej.

Autorem jednego z najoryginalniejszych utworów w tym gatunku jest Witold Gombrowicz. W latach 1953-1966 prowadził on osobisty dziennik, w którym skrzętnie notował swoje myśli i spostrzeżenia.

Dziennik Gombrowicza to jednak dzieło szczególne, ponieważ od początku pisane były z myślą o publikacji. W miarę powstawania poszczególnych fragmentów publikowano je na łamach paryskiej Kultury. W tej sytuacji łatwo się domyślić, że dzieło to zawiera sporo elementów autokreacji i fikcji, a forma dziennika, jako rzekomo dokumentująca prawdziwe życie autora, służy swoistej grze z czytelnikiem. Istotnie, Gombrowicz często „używa” dziennika do wyrażenia swych poglądów na aktualne sprawy (na przykład wydarzenia z października 1956), do polemizowania ze swoimi ideologicznymi przeciwnikami (jak choćby ze Stefanem Kisielewskim), czy nawet prowokowania samych czytelników. Dziennik przypomina momentami raczej zbiór publicystycznych felietonów i esejów niż osobisty „notatnik intymny”.

Warto jednak pamiętać, że w centrum zainteresowania Gombrowicza narratora znajduje się Gombrowicz człowiek i Gombrowicz pisarz, że Dziennik jest również wielką manifestacją indywidualizmu bohatera. Gombrowicz nieustannie obserwuje siebie, analizuje swe zachowania (czasem budzą jego zdziwienie), swe myśli i poglądy, przygląda się sobie samemu jakby z boku (w niektórych fragmentach pisze o sobie w trzeciej osobie!) i usiłuje poznać prawdę na swój temat.

Miłosz – w poszukiwaniu tożsamości

Dzieciństwo i Kresy pełnią bardzo podobną funkcję w twórczości Czesława Miłosza. I dla niego są one światem bezpowrotnie utraconym, światem, który stworzył podstawę jego osobowości i do którego powraca, by zrozumieć już nie tylko siebie samego, ale też otaczającą go współczesną rzeczywistość.

Motyw ten wysuwa się na plan pierwszy w powieści Dolina Issy. Akcja książki rozgrywa się w dwudziestoleciu międzywojennym na Litwie, bohaterem jest dorastający chłopiec – Tomasz Surkont. Mimo że jest to postać fikcyjna, można w niej widzieć samego autora z jego młodzieńczych lat, zwłaszcza iż losy dojrzewającego Tomasza oglądamy w książce oczyma dorosłego już poety. Jakby to Miłosz – uznany poeta przyglądał się Miłoszowi – kilkunastoletniemu chłopcu i budował wewnętrzny dialog między tymi współistniejącymi w nim postaciami. Dorastający w wielonarodowej atmosferze ówczesnej Litwy, zafascynowany pierwotną przyrodą i jej prawami chłopiec nasiąka wiedzą i zrozumieniem, które dopiero Miłosz – dorosły poeta potrafi precyzyjnie wyrazić w swej twórczości. To dzieciństwo było okresem nauki, dlatego jest tak ważne i dlatego poeta tak często do niego powraca.

Rozwinięcie tych wątków z autobiografii Miłosza znajdujemy w Rodzinnej Europie. W przypadku tego utworu mamy do czynienia z przeniesieniem konwencji autobiograficznej do gatunku w zasadzie z nią niezwiązanego – do eseju. W Rodzinnej Europie rozważania na temat okresu dojrzewania stanowią punkt wyjścia do poszukiwania własnej tożsamości i określenia swego miejsca we współczesnej Europie. Kresowe dzieciństwo Miłosza stanowi wyraźną podstawę jego współczesnych poglądów i dlatego właśnie w nim poeta szuka odpowiedzi na pytanie, co to znaczy być Europejczykiem w II połowie XX wieku.

Tadeusz Borowski i Gustaw Herling-Grudziński – ku granicom człowieczeństwa

W specyficzny sposób wykorzystywał wątki autobiograficzne w swoich Opowiadaniach Tadeusz Borowski. W tym przypadku na pierwszy plan wysuwa się jedno, konkretne doświadczenie życiowe – pobyt w hitlerowskim obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu.

W części z tych opowiadań (m.in. Dzień na Harmenzach, Proszę państwa do gazu, U nas w Auschwitzu) bohater nosi takie samo imię jak autor, podobnie rzecz ma się z wieloma fragmentami jego biografii. Zważywszy na fakt, że Tadeusz Borowski, podobnie jak jego bohater, był więźniem obozu, trudno się dziwić, że wielu ówczesnych czytelników odebrało tę prozę jako typowo autobiograficzną. Był to efekt zamierzony. Po pierwsze służył uprawdopodobnieniu opisywanych wydarzeń, a po drugie – sugerując utożsamienie się autora z bohaterem – świadczy o chęci wzięcia przez Borowskiego współodpowiedzialności (wraz z całą ludzkością) za dokonywane przez Tadka niegodziwości.

Zabieg ten okazał się jednak dla Borowskiego tragiczny w skutkach. Jego bohater – człowiek zlagrowany, wyzbyty wszelkiej moralności, a nawet cech ludzkich, myślący tylko o przetrwaniu za wszelką cenę, nawet kosztem życia innych, budził w czytelnikach niechęć i odrazę, która dotknęła i samego pisarza. Wkrótce po wydaniu tomu opowiadań Pożegnanie z Marią rozpoczęła się wielka nagonka na Borowskiego. Być może to właśnie ona, wespół z powszechnym niezrozumieniem przesłania jego dzieła, była podstawową przyczyną samobójczej śmierci autora.

Podobną tematykę poruszył w swojej książce pt. Inny świat Gustaw Herling-Grudziński. I on również wykorzystał fakty ze swojego życia – a mianowicie pobyt w sowieckim łagrze pod Archangielskiem w latach 1940-1942. Inny świat to opis życia w obozie, ale przede wszystkim dramatyczny obraz degradacji człowieczeństwa w warunkach okrutnego rygoru obozowego życia. Podobnie jak u Borowskiego, i tutaj występuje szereg postaci, które są w stanie wyzbyć się wszelkich wartości, popełnić największą podłość i najokrutniejszą zbrodnię, byleby tylko przeżyć.

Takie spojrzenie na problem upodabnia relacje Herlinga-Grudzińskiego do obozowych opowiadań Tadeusza Borowskiego – obaj pisarze, na podstawie własnych, osobistych doświadczeń analizują zachowanie się ludzi w tworzonych przez zbrodniczy system totalitarny sytuacjach skrajnych, sytuacjach zagrożenia życia.

Ale jest też między tymi dwoma twórcami pewna zasadnicza różnica: o ile Borowski kreuje narratora na bohatera upodlonego, poddającego się bezwładnie działaniu systemu i bada zdegradowaną psychikę człowieka zlagrowanego niejako od środka, o tyle autor Innego świata kładzie raczej nacisk na wewnętrzną walkę, którą musiał stoczyć, by zachować godność, walkę, z której wychodzi mimo wszystko zwycięsko.

Najważniejsze utwory autobiograficzne i inspirowane autobiografią

Juliusz Cezar – Wojna galijska, O wojnie domowej
Jan Chryzostom Pasek – Pamiętniki
Miron Białoszewski – Pamiętnik z powstania warszawskiego
Dzienniki – Stefana Żeromskiego, Witolda Gombrowicza, Jana Lechonia, Zofii Nałkowskiej, Marii Dąbrowskiej
Tadeusz Borowski – Opowiadania
Gustaw Herling-Grudziński – Dziennik pisany nocą, Inny świat
Marek Hłasko – Piękni dwudziestoletni

Zobacz:

Autobiografia jako tworzywo literackie – przedstaw to zjawisko, odwołując się do wybranych tekstów kultury XIX i XX wieku.

Dlaczego autobiografia stała się ważnym tworzywem literackim w prozie i poezji XX wieku – odwołaj się do znanych Ci dzieł.

Elementy autobiograficzne w powieści Goethego Cierpienia młodego Wertera

100. Scharakteryzuj formy literatury biograficznej i autobiograficznej