Autobiografia jako tworzywo literackie – przedstaw to zjawisko, odwołując się do wybranych tekstów kultury XIX i XX wieku.
Autobiografizm to cecha przede wszystkim literatury współczesnej. Już jednak w wieku XIX twórcy lubowali się we włączaniu do utworów literackich wątków związanych z własnym życiem. Czasem było to zupełnie świadome posunięcie, czasem jednak informacje autobiograficzne niejako „wymykały się” autorowi. Albo raczej – to dopiero krytycy i historycy literatury wyłapywali je w tekście.
Jak bowiem rozpoznać, czy w danym utworze znajdują się elementy autobiografizmu? To proste – trzeba najzwyczajniej w świecie znać życiorys autora, umieć połączyć fakty z jego życia z wydarzeniami świata przedstawionego.
Skoro już to wiemy, wystarczy nam tylko dokonać przeglądu ważniejszych XIX- i XX-wiecznych utworów zawierających wątki autobiograficzne.
Wątki autobiograficzne znajdziesz w ogromnej liczbie utworów romantycznych.
Poeci ujawniają miejsca, w których byli, swoje miłości i uczucia. Biografom i krytykom jednak wciąż mało – mają np. pretensję do Władysława Mickiewicza, syna poety, który po śmierci ojca zniszczył wszelkie materiały „kompromitujące”, wedle jego zdania, wieszcza w oczach potomnych: dowody zdrad małżeńskich, przejawy małostkowości wobec bliźnich itp.
- Dziady Adama Mickiewicza – utwór przesycony wątkami autobiograficznymi.
Cz. IV – związana z młodzieńczą nieszczęśliwą miłością poety do Maryli Wereszczakówny, która wybrała na męża bogatszego konkurenta.
Cz. III – bardzo wyraźne nawiązania do szeregu faktów z życia autora: można powiedzieć, że główny bohater, Konrad, jest niejako alter ego Mickiewicza, otaczający go współwięźniowie wzorowani są na rzeczywistych kolegach poety, noszą często ich prawdziwe nazwiska. Czas akcji – rok 1823 – proces filomatów i filaretów; scena I rozgrywa się w Wilnie, w celi klasztoru Bazylianów, zamienionym na więzienie; jest to miejsce, w którym został osadzony sam Mickiewicz i jego towarzysze, zachowane zostały realia ich rzeczywistego tam pobytu. W bohaterce sceny Widzenie Ewy biografowie upatrują wspomnienie innej miłości poety – do Ewy Ankwiczówny.
- Sonety krymskie Adama Mickiewicza – cykl utworów, które powstały podczas odbywania kary zesłania w głąb Rosji, po rzeczywistej podróży autora na Krym. Ukazane w nich zostały miejsca, które zwiedzał Mickiewicz, wydarzenia, w których uczestniczył (burza na morzu), a przede wszystkim – uczucia poety wywołane tęsknotą za krajem, poczuciem pustki i obcości pojawiającym się pośród egzotycznej przyrody krymskiej. Mamy prawo utożsamiać podmiot liryczny wielu sonetów z samym autorem.
- Pan Tadeusz Adama Mickiewicza – stosunkowo mało konkretnych faktów, których źródłem jest rzeczywiste życie poety, ale na pewno Mickiewicz rekonstruuje w dużym stopniu atmosferę zapamiętaną z czasów szczęśliwego dzieciństwa, choć także bardzo ją idealizuje. Poeta ujawnia to bezpośrednio w inwokacji (Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie;/ Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,/ Kto cię stracił) oraz w Epilogu, w którym opisuje skomplikowane losy i uczucia emigrantów.
- Kordian Juliusza Słowackiego – oprócz stałych romantycznych wątków, dotyczących przeżyć duchowych (samotność, poczucie niezrozumienia) znajdujemy tu konkretne odniesienia do rzeczywistych wydarzeń: wczesnej miłości do starszej od niego o parę lat i nierozumiejącej poety Ludwiki Śniadeckiej oraz aluzję do samobójczej śmierci przyjaciela, która wywarła na Słowackim wstrząsające wrażenie.
- Testament mój Juliusza Słowackiego – aż trudno mówić o podmiocie lirycznym, interpretując ten utwór, bo tyle w nim sugestii, że wypowiada się sam autor. Mówi o swojej samotności, o miłości do matki, o tym, że nie ma dzieci. Mówi o tym, jakie wartości są dla niego najważniejsze – poświęcenie i miłość do ojczyzny oraz, że nie znajdowało to uznania w oczach współczesnych. Wreszcie o tym, że czuje się wieszczem, który ma za zadanie prowadzić swój naród ku lepszej przyszłości, choć naraża go to często na wzgardę innych.
- Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego – bohater – Mąż, Hrabia Henryk – jest arystokratą, tak jak autor, prezentuje poglądy autora. Także w kwestii życia rodzinnego – małżeństwo ukazane jest jako siła zniewalająca artystę, unieszczęśliwiająca jego bliskich i jego samego. Cierpiący na melancholię, nieszczęśliwy Krasiński, sam ze swego małżeństwa niezadowolony, niemal do końca życia tak uważał.
- Klaskaniem mając obrzękłe prawice… Cypriana Norwida – to niemalże poetycki życiorys autora, w którym ukazane są kolejne etapy jego życia od narodzin do dojrzałości, wzbogacone refleksjami o poczuciu niezrozumienia wśród współczesnych, niemożności przeżycia szczęśliwej miłości, lecz i ukazujące wiarę w to, że w przyszłości zostanie doceniony.
Autobiografizm w pozytywizmie i Młodej Polsce
W okresie pozytywizmu pisanie o sobie było zdecydowanie niemodne.
Ale współczesna krytyka literacka wcale się tym nie przejmuje, tylko stara się odkrywać w tekstach różne elementy auto- i biograficzne, stosując często metody psychoanalityczne. Na przykład w kreacji postaci pana Michała Wołodyjowskiego – walecznego i godnego podziwu małego rycerza – upatruje się niekiedy efekt kompleksów Sienkiewicza (i podświadomą chęć odreagowania ich), związanych z… nader niskim wzrostem pisarza oraz jego kłopotami z płcią niewieścią.
Twórczość pozytywistów zawiera więc bardzo mało odniesień do konkretnych faktów z życia autorów. Pozytywiści ukrywają swoją biografię, zgodnie z założeniami epoki, wedle których pisarz ma pisać o społeczeństwie i analizować problemy ogólnoludzkie, a nie własną duszę! Z Lalki na przykład trudno wywnioskować, że Bolesław Prus cierpiał na poważne schorzenie – rodzaj lęku przestrzeni – tygodniami uniemożliwiające mu wychodzenie z domu i normalną egzystencję.
Artyści Młodej Polski – odwrotnie.
Niezwykle dużo pisali o sobie, ale w sposób mało konkretny. To znaczy przelewali na papier swoje uczucia, opisywali przeżycia, malowali stany swych dusz, ale bez łatwo czytelnych odniesień do faktycznych zdarzeń. Można z ich twórczości wiele wyczytać na temat biografii, ale trzeba dysponować do tego dodatkową wiedzą, zyskaną np. z listów czy innych źródeł.
- Wesele Stanisława Wyspiańskiego – niewiele mówi o samym autorze, ale bardzo dużo o jego współczesnych. Prawie wszystkie występujące w nim postacie są autentyczne i bardzo obficie, często złośliwie albo po prostu krytycznie przedstawione. Przez pryzmat tych cudzych biografii można dostrzec niektóre cechy autora – jego krytycyzm wobec współczesnych i ich lenistwa, przekonanie, że zadaniem człowieka jest bardzo intensywna praca, która przyczyni się i do polepszenia sytuacji Polski, i – może nawet – ulepszenia świata.
- Ferdydurke Witolda Gombrowicza – powieść zawiera bardzo czytelne aluzje do pierwszego utworu autora Pamiętnika z okresu dojrzewania i tego, jak niechętnie został on przyjęty przez krytyków.
- Sklepy cynamonowe Brunona Schulza – w tej poetyckiej opowieści właściwie nie ma nic realistycznego, a jednak można na jej podstawie zrekonstruować dzieciństwo autora: małe miasteczko, sklep ojca, niezwykła osobowość tegoż ojca i to jak najzwyklejsze wydarzenia, zapamiętane z dzieciństwa, oddziałują na wyobraźnie i zapadają w pamięć na zawsze.
- Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – autor ujawnia się wprost wskazując przyczyny swego aresztowania (w rosyjskiej wymowie, w której h wymawia się tak samo jak g brzmienie nazwiska podobne (!) do brzmienia nazwiska niemieckiego ministra lotnictwa Goeringa) oraz inne fakty ze swego życia. Ale nie jest to po prostu pamiętnik czy wspomnienie, lecz zbeletryzowana opowieść, w której własna biografia jest właśnie jednym z elementów świata przedstawionego.
- U nas w Aushwitzu (Opowiadania) Tadeusza Borowskiego – tu inaczej. Wprawdzie bohater nosi to samo imię co autor i podobnie jak on studiuje literaturę na tajnym uniwersytecie, ale utożsamiać go z autorem nie wolno. Świadectwa współwięźniów z Oświęcimia nie pozostawiają wątpliwości, że Borowski w obozie koncentracyjnym zachowywał się zupełnie inaczej niż jego bohater: pomagał, opiekował się innymi. Dlaczego więc pisze w sposób sugerujący, że to on prawdziwy jest narratorem opowiadań? Ponieważ nie chce oceniać ani „wydawać wyroków” na innych; uważa, że obozu nie można było przeżyć w sposób zgodny z moralnością panującą na wolności, po prostu – jednym udało się bardziej, innym mniej. To że on przeżył obóz, rzec można, przyzwoicie, nie jest – według niego – żadną zasługą, raczej przypadkiem nieświadczącym o tym, że był lepszy od innych.
- Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego – autor pisze o sobie właściwie we wszystkich swoich książkach; ich zbiór to właściwie zbiór faktów i przeżyć z rzeczywistego życia pisarza. Cechy bohatera powieści tożsame z cechami autora: jest dość znanym pisarzem w średnim wieku, mieszka w tym samym miejscu, co rzeczywisty Konwicki (opisany jest jego dom, ulica i miejsca sąsiadujące z nim), ma wiele kontaktów z kobietami. (Czy w powieści sportretował rzeczywiste swoje kochanki, pozostaje już jego tajemnicą).
XX wiek można nazwać wiekiem renesansu biografii i autobiografii. Dziś należą one do najchętniej czytywanych książek – od wyznań (niejednokrotnie pikantnych) gwiazd filmowych poczynając na poważnych, choć też autobiograficznych wypowiedziach polityków kończąc.
Zobacz:
Elementy autobiograficzne w powieści Goethego Cierpienia młodego Wertera
100. Scharakteryzuj formy literatury biograficznej i autobiograficznej