Temat:

Przedstaw i porównaj różne ujęcia motywu młodości w literaturze polskiej.

Ramowy plan wypowiedzi:

Określenie problemu – teza:
Młodość od stuleci inspiruje, zachęca do refleksji o naturze ludzkiej. Twórcy różnie ujmują ten motyw.

Kolejność ujęcia treści:

  • Model romantyczny – ranga zagadnienia w epoce, apoteoza – na przykładzie ody do młodości. Nawiązanie do sporu klasyków z romantykami.
  • Ujęcie gombrowiczowskie – młodość jako forma, model parodystyczny, ale też nowatorskie ujęcie tematu dojrzewania człowieka na przykładzie Ferdydurke.
  • Młodość czasów pożogi – na przykładzie losów i poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego przedstawić model młodości wojennej, zagarniętej przez historię.
  • Odwrócenie ról – młodość autorytetem – na przykładzie Tanga Mrożka. Prezentacja postaci Artura – jego ideałów i klęski.

Wnioski:
Ukazanie, jak różne modele młodości kształtuje polska literatura – od romantycznej apoteozy po ujęcia nowatorskie, a także specyfikę młodości czasów wojny.

 

Ujmij w prezentacji tematu

Słynne spory pokoleniowe w historii literatury

To młodzi zawsze występują przeciw starym schematom i utartym konwencjom: w życiu i w literaturze. Tak też było w sporze:

  • romantyków z klasykami (początek XIX wieku),
  • pozytywistów (młodych) z późnymi romantykami (starymi),
  • modernistów z mieszczaństwem,
  • młodych poetów dwudziestolecia międzywojennego z tradycją romantyczną, tak samo zresztą jak z mitem mieszczucha i konwenansami konserwatywnego społeczeństwa (Tuwim).

W świetle tych sporów młodość wypada dość pozytywnie – bowiem niesie postęp myśli, staje się sprawczynią nowości, autorką arcydzieł, jest wrogiem zastoju. Przypisać jej można bunt, ale też destrukcję, lekceważenie dla osiągnięć starszego pokolenia, pewien egoizm i skłonność do przesady oraz przechwalania się. Młoda, nowa idea z reguły wygrywa, po czym powoli staje się tradycją, przeciw której występuje następne pokolenie młodych. Prezentację urozmaici ujęcie oryginalne. Pamiętaj i wykorzystaj, że ów dziejowy mechanizm w sobie tylko właściwy parodystyczny sposób zaprezentował i „odwrócił” Sławomir Mrożek w dramacie pt. Tango.

Różne wizje młodości

To znaczy rozmaite jej ujęcia, oceny, ale też i różne modele – literackie realizacje młodości, które możemy oceniać, porównywać, wartościować albo po prostu zaprezentować. Nie omawiaj wszystkich tu podanych, wybierz kilka i rozwiń myśl.

  • Mit ikaryjski – to mit odpowiedzialny za ukształtowanie wyobrażenia o młodości pełnej marzeń, ryzykanckiej, nieposłusznej wobec ojców, goniącej za przygodą, za nieznanym. Po prostu: taki był Ikar. Mądry czy nie – ze swoim młodzieńczym lotem ku słońcu – w tej sprawie możesz zająć własne stanowisko.
  • Młody, gniewny, wymowny – ale mało skuteczny. To jeszcze inny model młodości, a jego literackim wcieleniem po wsze czasy jest Szekspirowski Hamlet. Nie zdążył się zestarzeć, więc nie wiemy, czy wiek zmieniłby jego postawę życiową, z pewnością jednak bywa taka młodość: wahająca się pomiędzy słowem a czynem, pragnąca zemsty, gadatliwa i… bezradna.
  • Adam Mickiewicz – Oda do młodości
    Utwór krótki, ale radzimy go wyróżnić. Jest to właściwie apoteoza młodości. Nic dziwnego. Romantyzm wyniósł młodość na szczyt wyznawanej przez poetów hierarchii wartości.
    Oda… jest poetycką wykładnią tego poglądu. Starość jest bez serca, bez ducha, młodość – podaje skrzydła do lotu nad światem i dodaje sił do ruszenia starej bryły – Ziemi – z posad. „Orla twych lotów potęga” – zachwyca się młody, oczywiście, Mickiewicz – „jako piorun twoje ramię”. Możesz być trochę złośliwy i przypomnij, że jako dojrzalszy już człowiek wieszcz opłakał młodość w przesławnym liryku Polały się łzy…: „na moją młodość górną i durną”.
  • Adam Asnyk – Do młodych i Daremne żale
    Sławne wiersze-manifesty Asnyka nie nastręczają trudności interpretacyjnych, ale przydają się bardzo jako wyważona ocena młodości. Asnyk potrafi pogodzić aktywne poszukiwanie nowego z szacunkiem dla osiągnięć starego pokolenia. Szukajcie nowych dróg, ale nie depczcie przeszłości ołtarzy – mówi ten poeta, którego zawsze fascynowała opozycja: przeszłość – przyszłość, stare – nowe.
  • Werterowska młodość (i często romantyczna) – to schemat, który eksponuje miłość oraz uczuciowość, wrażliwość wieku młodzieńczego, podatność na zauroczenia. Przy omawianiu postawy Wertera ujawniają się też następujące cechy młodości: bunt przeciw konwenansom obyczajowym, pewna ekstrawagancja w zachowaniu i stroju, impulsywność w działaniu i gwałtowność uczuć. Podobni byli Giaur, Eugeniusz Oniegin czy nasz rodzimy Gustaw-Konrad.
  • Ferdydurke Witolda Gombrowicza jest lekturą bardzo ważną w rozważaniach o młodości. Józio – choć trzydziestoletni, siłą czarodziejskiej prozy cofnięty do ławy szkolnej – prezentuje typ bohatera dojrzewającego, wkraczającego w dorosły świat. Z jednej strony czyhają ideały (m.in. romantyczne), z drugiej czeluść „niegrzeczności” (drugie, szpetne oblicze młodości to przecież wagary, brzydkie słowa i palenie papierosów). Gombrowicz, oczywiście, się z tego naśmiewa, tak samo jak z całego systemu edukacyjnego, nowoczesności i czerstwej, szlacheckiej tradycji. Niestety, wśród wielu Form ośmieszył też Formę młodości, bo występuje tu nieuskrzydlona orlimi skrzydłami, lecz… bezradna jak Józio. Przykazanie Asnyka „Szukajcie prawdy jasnego płomienia! Szukajcie nowych, nie odkrytych dróg…”: przybiera w wersji Gombrowiczowskiej wyjątkowo humorystyczną postać, bo Józio szuka, lecz jego szukanie skazane jest z góry na niepowodzenie.
  • Młodość zwariowana. Zbuntowana, ale na wesoło. Pełna entuzjazmu, beztroski i lekkości ducha. Radosna i niepokorna, prowokująca. Jest taka. Dowodem młodzieńcza twórczość skamandrytów i futurystów w dwudziestoleciu międzywojennym. Jakby młodzi poeci wyrwali się ze szponów szacownej bogoojczyźnianej tradycji i chcieli zamanifestować wiosenną, rozpierającą ich energię. „Idę młody, genialny, niosę but w butonierce” – puszy się i prowokuje młody Jasieński. I taka właśnie też młodość jest – i to w niej chyba najszybciej przemija.
  • Młodzieńcza ucieczka z domu. A co za tym idzie: poszukiwanie przygody, wędrówka, poznawanie świata. To motyw z Twaina (Tomek Sawyer i Huck Finn), to też główna oś powieści Salingera Buszujący w zbożu.
  • Młodość bohaterska – to temat rzeka. Od Konrada Wallenroda przez powstańców XIX wieku i młodych obrońców ojczyzny w czasie II wojny światowej, czyli Kolumbów – znamy mnóstwo młodych bohaterów, którzy decydują się na walkę i śmierć, porzucają dom, miłość i nadzieję na przyszłość.

Bruno Jasieński – But w butonierce

Różne ujęcia kompozycyjne:

Ten aspekt znacznie podniesie poziom twojej prezentacji.

  • W ujęciach tradycyjnych, w prozie, dramacie lub poezji temat młodości pojawia się przy okazji biografii postaci, oglądamy różne drogi dojrzewania, rozmaite szkoły i systemy edukacyjne. Bywa, że mamy do czynienia z personifikacją pojęcia – tak jest w Odzie do młodości, tu też temat ma rangę pierwszoplanową. W prozie jednak młodość jest nieodłącznie związana z bohaterami.
  • W wersji Gombrowiczowskiej zagadnienie otrzymuje awangardową formę. Tak jak inne ważne kwestie zostaje poddane parodii, ujęte groteskowo, jest obrazowane za pomocą absurdu. Bohaterem poszukującym, dojrzewającym jest wprawdzie Józio, ale warto też zwrócić uwagę na jego kolegów – a także na rodzinę mieszczańską, u której ma mieszkać, czyli – nomen omen – rodzinę państwa Młodziaków.
  • W ujęciu Brunona Schulza, w Sklepach cynamonowych, bohater cofa się w czasy swojego dzieciństwa. Stałe elementy towarzyszące młodości i dojrzewaniu to: mit ojca, szkoły, dyrektora, erotyzmu. Wszystko jednak odbywa się w onirycznej mgle – Schulz stosuje z powodzeniem poetykę snu, jego alogiczność, wynaturzenie rzeczywistości.
  • W Granicy Zofii Nałkowskiej kluczem kompozycyjnym jest z kolei retrospekcja, chwyt cofnięcia w przeszłość dla dokładnego przeanalizowania wypadków, których finał znamy doskonale, bo został przedstawiony na początku powieści. Ujęcie retrospektywne, a zarazem oniryczne stosuje w Senniku współczesnym Tadeusz Konwicki. Tu jednak wkracza w nasze rozmyślania wspomniany już problem „dojrzewania w czasie pożogi”.

 

Rozbuduj literaturę w zależności od wariantu:

Różne schematy dojrzewania

  • Mit o Dedalu i Ikarze
  • Hamlet
  • Cierpienia młodego Wertera
  • Dziady
  • Śluby panieńskie
  • Zbrodnia i kara
  • Przygody Tomka Sawyera
  • Buszujący w zbożu
  • Kompleks Portnoya
  • Blaszany bębenek
  • Ferdydurke
  • Sklepy cynamonowe
  • Dolina Issy

Pouczenia i obrazy edukacyjne

  • Żywot człowieka poczciwego
  • Nowa Heloiza
  • Emil
  • Śluby panieńskie
  • Dawid Copperfield
  • Dziwne losy Jane Eyre

Młodość w obliczu wojny i rewolucji

  • Na Zachodzie bez zmian
  • Kolumbowie. Rocznik 20
  • Kamienie na szaniec
  • Kartoteka
  • Pamiętnik z powstania warszawskiego
  • Malowany ptak
  • Początek

Poetyckie wizje młodości

  • Do gór i lasów Kochanowskiego
  • Oda do młodości Mickiewicza
  • Pieśń filaretów Mickiewicza
  • Życie Tuwima
  • Do krytyków Tuwima
  • But w butonierce Jasieńskiego
  • Ocalony Różewicza

 

Literatura:

  • Adam Asnyk – Do młodych
  • Adam Mickiewicz – Oda do młodości
  • Jerome David Salinger – Buszujący w zbożu
  • Günter Grass – Blaszany bębenek
  • Stefan Żeromski – Ludzie bezdomni, Siłaczka, Doktor Piotr, Przedwiośnie
  • Witold Gombrowicz – Ferdydurke
  • Poezja Krzysztofa Kamila Baczyńskiego i Tadeusza Gajcego – Po­kolenie, Do potomnego
  • Aleksander Kamiński – Kamienie na szaniec
  • Roman Bratny – Kolumbowie. Rocznik 20
  • Sławomir Mrożek – Tango
  • Tadeusz Różewicz – Kartoteka
  • Miron Białoszewski – Pamiętnik z powstania warszawskiego
  • Andrzej Szczypiorski – Początek
  • Jerzy Andrzejewski – Popiół i diament

 

Terminy przydatne

  • Pokolenie X – tytuł książki Doug­lasa Couplanda i określenie socjologiczne, oznacza pokolenie urodzone pod koniec lat 60. i na początku 70. XX wieku, wyzute z ideałów kapitalistycznego społeczeństwa, niezdolne do buntu dzieci kwiatów.
  • Dzieci kwiaty – młodzież lat 60., buntująca się przeciw kapitalistycznemu społeczeństwu, wojnie w Wietnamie, przemocy i sztywnym zasadom moralnym, pruderii obyczajowej.
  • Yuppie – młodzi karierowicze, często z pokolenia dawnych dzieci kwiatów, realizujący ideały nowoczesnego kapitalistycznego społeczeństwa, skuteczni, zamożni, przedsiębiorczy i obowiązkowo uśmiechnięci, akceptujący zasady kapitalistycznej gry i uczestniczący w wyścigu szczurów, zamożna klasa średnia.
  • Młodość chmurna i durna – sformułowanie zaczerpnięte z wiersza Mickiewicza Polały się łzy, oznacza naiwność, bunty i szaleństwa młodości.
  • Kraj lat dziecinnych – określenie zaczerpnięte z Pana Tadeusza, oznacza wyidealizowaną, sielankową, niemalże baśniową, mityczną krainę dzieciństwa, do której wraca się po pociechę i ukojenie.
  • Pampersy – młodzi ludzie sukcesu, politycy, dyrektorzy firm, ludzie mediów, którzy wskoczyli w młodym wieku na wysokie stanowiska.
  • Pracoholicy – ludzie uzależnieni od pracy, praca jest dla nich nałogiem, przesłania wszystko, smutne zjawisko typowe dla dzisiejszych czasów.

Zobacz:

Dlaczego Daremne żale… i Do młodych Asnyka uważane są za wiersze manifesty?