Władza jest hasłem pojemnym, tematy prac mogą być bardzo rozmaicie formułowane… ale pewne jest, że to zagadnienie pojawia się często, jest złożone i uniwersalne. A literatura nigdy nie była obojętna wobec tematu władzy.
Literatura prezentuje i ocenia różne typy władzy
- Poucza sprawujących władzę.
- Pokazuje dylematy i trud władzy.
- Pyta o istotę i sens władzy.
- Rejestruje bieżące czyny władców.
Przegląd literatury
Antygona Sofoklesa
Starożytna tragedia Sofoklesa dotyczy między innymi zagadnienia władzy. Kreon ma swoje racje i choć przegrywa, to jego przegrana ma być przecież ponadczasowym pouczeniem dla władców tego świata. I jest! Jest – chociaż utwór liczy sobie już tysiące, nie setki, lat. Dylematy Kreona może przeżywać dziś „władca” różnych obszarów: dyrektor szkoły czy przedsiębiorstwa, burmistrz lub wójt, wreszcie minister, a nawet prezydent. Jakie argumenty miał Kreon, gdy wydał okrutne rozkazy: zakaz pogrzebu Polinejka, rozkaz odszukania i skazania na śmierć buntownika, którym okazała się nieposłuszna Antygona? Miał argumenty, takie jak: dobro państwa, kara za zdradę, utrzymanie autorytetu władzy, konsekwencja w postępowaniu, równa srogość wobec wszystkich obywateli – nawet rodziny, prawo państwowe, dobro publiczne…
Czemu więc przegrał?
Zapomniał o dobru i uczuciach jednostki. Nie przemyślał swego zakazu, nie rozpatrzył wszelkich aspektów tak poważnej decyzji. Zlekceważył prawa religijne i obyczaje obywateli, tradycję, więzy rodzinne. Zapomniał, że to władca jest dla ludzi… Czy są racje pozwalające na takie zapomnienie? Choć Antygona to najstarsze z wymienionych tu dzieł, to kto wie, czy nie najtrwalsze – tak wyraziście pokazuje trud, dylematy, pułapki władzy.
Średniowieczny ideał władcy
Literatura średniowiecza ukształtowała ideał władcy – mądrego, sprawiedliwego, dzielnego i miłosiernego i opiekuńczego dla poddanych. Król Karol Wielki, król Artur, król Marek, nasz Chrobry i Krzywousty – ich literackie portrety możesz przywołać w swojej pracy.
Wzór idealnego władcy odnajdziesz:
• Pieśń o Rolandzie (Karol Wielki)
• Kronika Galla Anonima (Bolesław Chrobry, Bolesław Krzywousty)
• O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu (król Artur)
Szekspir w sprawie władzy
Makbet chciał być dobrym obywatelem, lecz rozbudzone w nim pożądanie tronu doprowadziło go do zbrodni. Nakłaniała go też do mordu jego żona, którą zaślepiła ambicja zostania królową. Władza zniszczyła psychikę Makbetów, ich małżeństwo, miłość – wreszcie życie. Przestroga Szekspira brzmi: żądza władzy to wielka namiętność – będzie wymagać od ciebie zbrodni i fałszu. Morał Szekspira – nie uda się utrzymać władzy poprzez zbrodnię, po trupach. Zło pociągnie za sobą następne zło i zniszczy sprawcę. Nie szukaj usprawiedliwienia dla zła, które składasz w ofierze tej namiętności. Lepiej zrezygnuj.
Szekspir przedstawia też innych władców: samego Cezara i królów angielskich. Temat władzy pociągał dramaturga. Jest ów motyw widoczny także w Hamlecie: i zbrodnicza walka o tron, i zemsta, do której nie może zmobilizować się książę duński… Oto typ władcy chwiejnego, rozmyślającego, marzącego i gadającego, takiego, który nie może przebyć drogi między myślą a czynem… Ale za to szlachetnego i pełnego cnót, prawego.
Książę Niccola Machiavellego
Według autora racja stanu to pierwsze kryterium postępowania. Dobro ogólne, któremu muszą być podporządkowane potrzeby jednostki. Nawet czyn naganny etycznie, nawet podstęp i zabójstwo są usprawiedliwione, gdy potrzebuje ich ojczyzna. Oto cel uświęca środki, władca musi być bezwzględny wobec wrogów, nie uniknie przemocy, cynizmu – choć wcale nie musi być okrutny ponad miarę. Tę doktrynę nazwano makiawelizmem.
Do króla Ignacy Krasicki
To przewrotna, ironiczna satyra Ignacego Krasickiego, w której niby gani on Stanisława Augusta Poniatowskiego, używając zresztą modnych wówczas argumentów sarmackich, ale w rzeczywistości – wychwala go i wymienia zalety władcy: młodość, wykształcenie, kulturę, łagodność, dobroć i to, że nie budzi strachu u poddanych, nie rządzi siłą.
Władza widziana oczami romantyków
- Romantycy byli w innej sytuacji. Z założenia przeciwstawiali się narzuconej przez zaborcę władzy, a bunt, spisek, konspiracja weszły do kodeksu patrioty. Władza (obca) przedstawiona została w czarnych barwach, a jej uosobieniem stał się car, książę Konstanty czy Nowosilcow. Ukazywano mroczne okrucieństwa, obłudę, cynizm dostojników – np. w Dziadach i Kordianie.
- Problematyka żądzy władzy lub jej tragizmu pojawia się także w Balladynie Słowackiego, w iście szekspirowskim wariancie. Tu żądza władzy pcha złą siostrę do zbrodni – jak Makbeta. Tu zdobyta już władza każe niszczyć dalej, aż do samounicestwienia – choć wyrok zostaje wykonany „ręką boską” – ze złą Balladyną radzi sobie dopiero piorun z nieba.
- Natomiast w głąb średniowiecznych postaci sięga Mickiewicz w swojej powieści poetyckiej. Konrad Wallenrod ma dylemat, bo może uratować ojczyznę kosztem własnego życia, a co gorsza: kosztem własnego honoru rycerskiego i zbawienia duszy. Został szpiegiem, zdradził Krzyżaków, spowodował ich klęskę. Był zięciem księcia litewskiego, prawie władcą – i użył metody nieetycznej. Kodeks rycerski nigdy by mu tego nie wybaczył! On sam, złamawszy swoje zasady, nigdy się z tym nie pogodził – mimo iż konsekwentnie realizował swój plan prowadzenia zakonu do zguby. Znów – Machiavelli nie miałby mu nic do zarzucenia. A my?
XX wiek – królowie poszli spać
W XX wieku książąt i królów zastąpili dostojnicy-dyplomaci: prezydenci, premierzy, posłowie i senatorzy oraz instytucje izby niższe i izby wyższe parlamentu Temat i problem jednak nie przeminął. Ostatnie lata historii pokazały, jak straszliwa w skutkach może okazać się władza totalitarna. Skompromitował się też całkiem kult jednostki – wszak był to wiek Hitlera, generała Franco i Stalina. Jest to też wiek demokracji. To nasz wiek – i my możemy brać udział w kształtowaniu, krytyce lub sprawowaniu władzy.
Literatura obserwuje mechanizm władzy totalitarnej
W Roku 1984 i Folwarku zwierzęcym George’a Orwella obserwujemy mechanizmy władzy totalitarnej – uderzają bezduszność tej machiny, manipulacja społeczeństwem, siła propagandy i pozbawienie ludzi prywatności. Jest to nie tylko pewien literacki obraz, lecz także przestroga.
Mały Książę Antoine’a Saint-Exupéry’ego
W swojej kosmicznej odysei przed trafieniem na Ziemię Mały Książę odwiedza planetę zamieszkaną przez króla. Ta wizyta udowadnia, jak absurdalna jest ludzka żądza władzy. Coś co ludzkość uważa za wartość tak pożądaną, że toczy o nią wojny, zdolna jest do zdrady, morderstwa, podstępów – to głupota, którą uosabia śmieszna, marionetkowa postać Króla, który nie może żyć bez poddanych i budzi politowanie w oczach Małego Księcia.
Poezja w sprawie władzy
Poeci w kwestii władzy wypowiadali się wielokrotnie.
Odwołajmy się do wiersza Zbigniewa Herberta Tren Fortynbrasa. Poeta skonfrontował dwóch władców. Możecie opowiedzieć się po jednej ze stron, możecie wprowadzić motyw polemiczny do swoich rozważań. Oto scena – u stóp schodów leży zabity Hamlet. Obok stoi żywy i zwycięski następca – Fortynbras i przemawia do Hamleta. Przedstawia swą wizję rządzenia państwem – koncepcję reform, organizacji, budów, walki z bolączkami społecznymi. Nie – mrzonki, nie – marzenia, nie – deklaracje słowne. To mają być rządy czynu i realnego spojrzenia na rzeczywistość – okiem żołnierza. Kryształowe pojęcia księcia Hamleta – bohaterstwo, etyka, sprawiedliwość – bledną w obliczu projektu kanalizacji Danii. Fortynbras mówi: „trzeba wziąć miasto za gardło…”.
Pojęciownik
- Monarchia – rządy sprawuje jedna osoba, na ogół król, dożywotnio, nowy władca uzyskuje koronę w wyniku dziedziczenia (sukcesja tronu) lub wyborów (elekcja).
- Oligarchia – władza określonej grupy ludzi, uprzywilejowanej, często najbogatszej – oligarchów. W Polsce byli nimi np. magnaci.
- Demokracja – ustrój polityczny, w którym władza należy do ludu, czyli do wszystkich obywateli, którzy wybierają spośród siebie rządzących. Pierwowzorem demokracji był ustrój starożytnych Aten, gdzie jednak demokracja obowiązywała tylko wolnych obywateli płci męskiej.
- Totalitaryzm – forma wadyz, ktra polega na tym, że państwo sprawuje pełną władzę i kontrolę nad wszystkimi dziedzinami życia obywateli. Prześladowane są jednostki niepokorne wobec rządów. Łamana jest wolność słowa, istnieje cenzura, system ścisłej kontroli policyjnej.
Uwaga! Z totalitaryzmem w skrajnej wersji można się było spotkać w Niemczech hitlerowskich czy sowieckiej Rosji, gdzie szerzył się terror, zastraszano obywateli, wykonywano wiele wyroków śmierci, wielu ludzi trafiało też do obozów pracy i koncentracyjnych (łagrów i lagrów).
Przemyśl!
- Zmieniają się insygnia władzy (kiedyś korona, jabłko, berło – dziś marszałkowska laska albo luksusowy samochód), ale jej mechanizmy wciąż pozostają te same. Jest coś w człowieku, co powoduje, że pragnie on rządzić innymi, kierować, wydawać polecenia, a jednocześnie przyjmować hołdy, budzić respekt.
- Literatura często opisywała bohaterów chorych na władzę – wystarczy wymienić Makbeta, Balladynę czy biblijnego Heroda. Ale i dziś politycy są gotowi zrobić niemal wszystko, żeby zdobyć lub utrzymać wysokie stanowisko.
- Jedno jest pewne: władza uzależnia. Niektórzy porównują ją nawet do narkotyku. Kiedy traci władzę ktoś, kto zdążył się do niej przyzwyczaić, oznacza to często dla niego zawalenie się całego świata. Potwierdzają to psychologowie, którzy otwarcie przyznają, że byli politycy, szefowie firm i dyrektorzy często są poddawani specjalnym terapiom, które można określić jako „odwyk od władzy”.
- Trudno dziś uwierzyć w średniowieczne portrety idealnych władców. Mocno tkwi w nas przekonanie, że we władzy jest coś podejrzanego, niemoralnego. Powtarzamy często, że władza demoralizuje. Paradoks polega jednak na tym, że bez władzy żadne społeczeństwo istnieć nie może.
- Świat to nieustanne pole rywalizacji o władzę. W rodzinie, małżeństwie, pracy, Kościele, partii politycznej, organizacji, a nawet w towarzystwie znajomych. Od wieków nic się nie zmienia – ktoś musi być liderem, a ktoś „świtą”. Czy demokracja to zatem jedna wielka ułuda?
- O królach, dyrektorach, politykach nie wypada wręcz mówić dobrze. Narzekamy, plotkujemy, wytykamy, nie dostrzegając zupełnie faktu, jak trudnym zadaniem jest bycie władcą. Trudnym i niewdzięcznym. Władza to przecież nieustanne, niekiedy dramatyczne dylematy (Kreon) i obowiązek podejmowania niepopularnych często decyzji, które bynajmniej sympatii nie przysparzają.
Cytaty
Władza, która opiera się na niesprawiedliwości, nie może być trwała.
Demostenes
Jeśli będziecie żądać tylko posłuszeństwa, to zgromadzicie wokół siebie samych durniów.
Empedokles
Kto ty jesteś człowieku zbrodniarz czy bohater?
Ty, którego do czynu wychowała noc?
Czesław Miłosz, Do polityka
Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie,
A ludzką sprawiedliwość w ręku trzymacie,
Wy, mówię, którym ludzi paść poruczono
I zwierzchności nad stadem bożym zawierzono
Miejcie to przed oczyma zawżdy swojemi,
Żeście miejsce zasiedli boże na ziemi,
Z którego macie nie tak swe własne rzeczy
Jako wszytek ludzki mieć rodzaj na pieczy.
Jan Kochanowski, Pieśń XIV
Na wszystkich dyktatorach, despotach i tyranach odbywa się za ich życia gwałtowne dodawanie zasług, a po śmierci równie gwałtowne ich odejmowanie.
Aleksander Świętochowski
Władzy zlikwidować nie można, można tylko lepszą zastąpić gorszą albo czasem odwrotnie.
Leszek Kołakowski, Mini-wykłady o maxi-sprawach
W polityce cała sztuka polega na tym, żeby mieć dobre oczy i umieć wykorzystać ślepotę innych.
Emil Zola
Przykładowy wstęp
- Czy władza nieuchronnie musi wiązać się ze złem? Czy władza i pieniądze zawsze przemieniają ludzi w potwory i tyranów. Literatura często potwierdza tę tezę.
Gdzie szukać władców idealnych: może w „Biblii” – sprawiedliwy Salomon, dobry Dawid. Jednak i króla Dawida kiedyś zaślepiła władza i doprowadziła go do grzechu…
- Salomon, Dawid, faraon z powieści Prusa, Kreon, Makbet, bohater „Księcia” Machiavellego. I z drugiej strony – królowie z „Trylogii” (Jan Kazimierz, Sobieski) czy polskich średniowiecznych kronik. Jak literatura przedstawiała władców tego świata?
- Dramaty władzy – niepohamowana żądza Makbeta, która kazała mu podeptać moralność, bezwzględność Kreona, która kazała mu się wyrzec uczuć rodzinnych, podobny dramat z „Marii Stuart” – to zarejestrowane w literaturze dowody zbrodni. Książka i film rejestrowały też zbrodnie rewolucji i totalitaryzmu, dokonywane w imię ideologii – w „Dantonie”, „Nie-Boskiej komedii” czy metaforycznie – „Folwarku zwierzęcym”. Literatura lagrowa i łagrowa ocala pamięć o tych, którym totalitarna władza zgotowała katorżniczą pracę, męki i często bezimienną śmierć – bez żałoby…
- Władza. Władza miłości, władza pieniądza, wreszcie w najprostszym tego słowa znaczeniu – władza w państwie. Napisano o niej tomy – metaforycznie czy wprost. Opisywano i krytykowano jej mechanizmy. Czy zawsze takie same?
- „Faraon” był ukochaną lekturą Józefa Stalina. Dlatego książkę tę tak chętnie wznawiano. Czyżby w tytułowej postaci tyran odnajdywał sam siebie? Czyżby mechanizmy władzy nie zmieniły się od starożytnego Egiptu po komunistyczną Rosję?
Zobacz: