Scharakteryzuj narrację Elizy Orzeszkowej w noweli pt. Gloria victis i wyjaśnij, jakie ma ona znaczenie dla wymowy utworu.

Wtedy dąb wyniosły i silny (…) brzoza wysmukła (…), świerk wyprostowany, w hełmie z iglicą strzelistą na szczycie, odpowiedzieli chórem przyciszonych szumów:
– To jest mogiła!
– Taka wielka, taka wielka, taka wielka mogiła! – zadziwił się Wiatr.
Brzoza westchnęła:
– A krzyżyk taki mały!
A dąb zagadał:
– Śpi w niej wiele serc mężnych, spalonych na ołtarzu…
– Wiele serc, a krzyżyk jeden – zadziwił się znowu Wiatr.
A brzoza znowu westchnęła:
– I taki mały, biedny!
Wyprostowany świerk potrząsnął hełmem, zdobnym w strzelistą iglicę, i przemówił:
– Jam najwyższy w tym lesie, najdalej widzę, wiem: są na ziemi bohaterzy wieńczeni i nie wieńczeni, mający pomniki i ich nie mający.
Nabożnie Wiatr wyszeptał pytanie:
– Jestże to mogiła bohaterów?
– Bezimiennych – odpowiedział świerk.
A dzwonki liliowe, gęsto dokoła krzyżyka rosnące, cicho zadzwoniły:
– pomartych młodo, młodo…
– I w mękach – szepnęła róża dzika, u szczytu pagórka rosnąca, przy czym od rubinowego serca swego oderwała płatek jeden i na pagórek go rzuciła. (…)
– Ja jedna kwiaty na tę mogiłę rzucam. Co lata, od półstólecia prawie, rzucam na nią wonne płatki moje, ja jedna!
Tu znowu odezwały się dzwonki liliowe:
– A my dzwonimy pacierz żałobny. Co lato, od półstólecia prawie, wydzwaniamy nad tą mogiłą pacierz żałobny… my jedne!
Wtedy Wiatr prędki położył się na pagórku mogilnym, znieruchomiał. Ludzie widzieć by go nie mogli, lecz drzewa, trawy, kwiaty widziały.
(Eliza Orzeszkowa, Gloria victis)

 

Wyjaśnienie zadania

Zadanie w tym temacie nie jest zbyt proste. Wymaga pewnej dwutorowości. Powinieneś scharakteryzować narrację, czyli odnaleźć narratora lub narratorów, pokazać, w jaki sposób kreują oni świat przedstawiony noweli. Ta część zadania sprawdza Twoje umiejętności dotyczące teorii literatury. Jednocześnie w wypracowaniu masz powiązać tę wiedzę z wymową ideową nowelki, z jej przesłaniem. Dlatego ważne jest, abyś potrafił sprecyzować, jakie funkcje pełni narracja i czemu ona służy. W tym konkretnym temacie rzeczą wartą zaznaczenia są także intencje, które przyświecały Orzeszkowej w trakcie pisania utworu. Zwróć uwagę, że Gloria victis ze względu na czas powstania należy do Młodej Polski, a nie do pozytywizmu.

 

Warianty wstępu

Wariant 1

Zacznij od informacji, że nowela powstała w dobie Młodej Polski, a nie, jak większość nowel Orzeszkowej, w okresie pozytywizmu. Gdy Orzeszkowa pisze ten utwór, wzrastają tendencje patriotyczne i niepodległościowe, dlatego motyw powstania styczniowego okazuje się tematem wartym przypomnienia. Jednocześnie słabsza nieco cenzura pozwala na swobodniejsze mówienie o zrywach niepodległościowych, walkach Romualda Traugutta na Polesiu. Zwróć uwagę, że autorka powraca do tematu w sposób bardzo oryginalny – ukazując epizod powstańczy jako wspomnienie przechowywane i przekazywane przez leśną przyrodę, która pełni rolę narratora.

Wariant 2

Możesz również rozpocząć wstęp od przytoczenia wyznaczników literackich typowych dla noweli. Przypomnij, że nowela to utwór o zwartej fabule, jednowątkowy, z ograniczoną liczbą bohaterów, bez epizodów, zawierający często motyw przewodni i morał. Zauważ nietypowość noweli Gloria victis w tym kontekście. Bohaterów jest stosunkowo dużo, bo troje (Jagmin, Marcyś i Aniela Tarłowscy). Wyeksponowana jest jednak również postać Traugutta, mówi się także o bezimiennych bohaterach. Autorka zrezygnowała z tradycyjnej narracji trzecioosobowej, czyniąc narratorami cząstkowymi elementy leśnej natury.

Wariant 3

Zacznij od interpretacji tytułu. Zauważ, że tradycyjny okrzyk vae victis (biada zwyciężonym), jest sparafrazowany na gloria victis (chwała zwyciężonym). Zamiarem autorki było bowiem oddanie hołdu bohaterstwu bezimiennych młodych powstańców. Z tym zamiarem koresponduje wprowadzenie jako narratora drzew, roślin i wiatru, które były świadkami powstańczych bojów, a teraz snują opowieść – wspomnienie. W przeciwieństwie do ludzi, których pamięć jest zbyt krótka, przyroda pełni funkcję tej, która pamięta, współodczuwa i przekazuje następnym pokoleniom chwałę dawnych bojowników o wolność ojczyzny.

 

Warianty rozwinięcia

Wariant 1

Zacznij od charakterystyki narracji Orzeszkowej.
Autorka zrezygnowała z typowej dla pozytywizmu narracji trzecioosobowej i narratora wszechwiedzącego.

  • Mamy wielu narratorów; możemy mówić o narracji cząstkowej, rozłożonej pomiędzy leśne drzewa i kwiaty, a także Wiatr.
  • W narracji występuje wiele pytań retorycznych – świadczą one o niepełnej wiedzy narratorów, którzy powracają do wydarzeń sprzed pół wieku.

Przypatrz się, jak została ukazana w tej noweli przyroda.

  • Wiatr słucha informacji i przekazuje je, wyraża podziw i szacunek dla postawy młodych bohaterów: Jagmina, Mariana Tarłowskiego, także dla Traugutta jako przywódcy powstania.
  • Przyroda leśna, natura jest świadkiem krwawych walk w ostatnim okresie powstania, świadkiem niemym tylko dla ludzi. W końcowych partiach noweli przyroda jest także współodczuwającym świadkiem cierpień miłosnych i wierności Anieli, która przychodzi na leśną mogiłę jako stara kobieta. Łączy ona teraźniejszość z heroiczną przeszłością, ważny jest też fakt, że zapalonym przyrodnikiem i miłośnikiem natury był Marcyś Tarłowski, który musiał dokonać tragicznego wyboru między własnymi pasjami naukowymi a służbą dla ojczyzny.
  • Las był także świadkiem wspomnianego w noweli epizodu powstańczego: bestialskiego wymordowania przez rosyjskich żołdaków rannych polskich powstańców.

Warto podkreślić, że jedynie przyroda przechowuje pamięć o niegdysiejszych bohaterach, pamięta o wartości ich ofiary. Ludzie bowiem wraz z upływem czasu usunęli tamte wydarzenia z pamięci, czego dowodem jest opuszczona leśna mogiła. Tylko las wiernie przekazuje tradycję patriotyczną, głosi „glorię victis” poległych tu młodych bojowników.

Wariant 2

Zacznij od stwierdzenia, że narracja noweli jest w dużej mierze eksperymentalna. Oryginalność jej polega na liryzacji prozy poprzez nadanie przyrodzie specjalnych funkcji – autorka ją antropomorfizuje i nadaje jej status narratora.

Przyroda jest jednak nie tylko narratorem, ale także jedynym świadkiem i współuczestnikiem wydarzeń. Pełni funkcję strażnika narodowej pamięci. Towarzyszy walkom powstańczym, opowiada się po stronie Polaków, ale uczestniczy też w indywidualnych uczuciach i rozterkach Marysia czy Jagmina. Prócz tego oddaje hołd ofiarności i męczeństwu młodych ludzi spoczywających w leśnej mogile: róża sypie swoje płatki, kwiaty odmawiają modlitwy.

Przyroda jako czynnik pamięci jest przeciwstawiona niepamięci ludzkiej. Przekazuje wartości uniwersalne: patriotyzm, poświęcenie, miłość ojczyzny. W świecie ludzkim te wartości szybko zacierają się; zaś przyroda ukazana w sposób baśniowy jest swoistym królestwem, przechowuje odwieczne prawa i wartości, głosi glorię bezimiennych.

Przyroda jest narratorem fragmentarycznym, nie odsłania prawdy całkowitej o powstaniu, ale raczej prawdę emocjonalną. Zgodnie z intencjami autorki to właśnie przyroda, w przeciwieństwie do ludzi, ocala zwycięstwo moralne tych, którzy walczyli w poleskim lesie.

Wariant 3

Możesz zacząć od pytania, komu jest dedykowany tytuł utworu, o jakich zwyciężonych chodzi.
Odpowiada na to pytanie leśna przyroda – kronikarz i komentator wydarzeń sięgających pół wieku wcześniej. Była ona świadkiem wielkości i chwały geniuszu Romualda Traugutta, którego sama Orzeszkowa kreuje tu jako ideał przywódcy i patrioty. Tak też postrzega Traugutta narrator, czyli przyroda. Natura jest nie tylko tłem, ale i aktywnym współuczestnikiem wydarzeń powstańczych, przeżywa krwawe potyczki, towarzyszy śmierci Jagmina, Marysia i innych chłopców. Zauważ, że:

  • Leśne drzewa są uczłowieczone, czyli spersonifikowane, pełnią istotną funkcję: dąb jest strażnikiem mogiły i bohaterstwa, brzoza jest jakby żałobnicą opłakującą młodych ludzi – „krzyżyk taki mały”. Świerk jest głosicielem sławy poległych – „są bohaterzy uwieńczeni i nie uwieńczeni”.
  • Leśne dzwonki smucą się nad młodością tych, którzy zginęli, róża składa im co roku hołd, oddając swoje płatki, wreszcie leśne rośliny mówią „pacierz żałobny”, skoro ludzie zapomnieli o dawnych bohaterach.
  • Wiatr dopytuje się o dawne wydarzenia, chce połączyć przeszłość z teraźniejszością, ocalić ofiarę powstańców przed niepamięcią.

Nowela, której narratorem celowo uczyniono przyrodę, jest pośrednio oskarżeniem współczesnych o zbyt krótką pamięć, zbyt łatwe zapomnienie tych, którzy własną krwią walczyli o wolność i niepodległość. Orzeszkowa jakby chciała uprzytomnić nam, że tylko przyroda pamięta o powstaniu, podczas gdy powinni o nim pamiętać wszyscy Polacy.

 

Warianty zakończenia

Wariant 1

Związek narracji z wymową utworu jest oczywisty. To właśnie przyroda, a w szczególności las i Wiatr są strażnikami przeszłości narodowowyzwoleńczej, przenoszą wieści o patriotyzmie i oddaniu dla ojczyzny niejako ponad czasem i przestrzenią. Przyroda reprezentuje także w pewien sposób polskość, tę, którą tak trudno odnaleźć w ludzkiej pamięci, w sercach Polaków. Gloria victis to hołd złożony przez las-narratora i przez samą Orzeszkową bohaterom walczącym w powstaniu styczniowym.

Wariant 2

Orzeszkowa, pisząc nowelę, wykorzystała w niej techniki eksperymentalne, popularne na początku XX wieku w epoce Młodej Polski. Większa swoboda wypowiedzi, na którą pozwoliła ówczesna cenzura, spowodowała, że autorka mogła jeszcze raz powrócić do motywu powstania styczniowego. Dlatego też nowela jest hołdem złożonym bezimiennym, młodym patriotom. Ciekawy chwyt narracyjny, czyli uczynienie narratorem leśnej przyrody, ma zarazem podkreślić związek tych walk z polską historią, jak i uświadomić współczesnym Polakom, że winni są pamięć i cześć tym, którzy nie wahali się odpowiedzieć na wezwanie ojczyzny.

Wariant 3

Możesz w zakończeniu podkreślić silne związki młodopolskiej narracji noweli z tradycją romantyczną. U Mickiewicza to ludowa poezja była strażniczką „narodowego pamiątek Kościoła”. U Orzeszkowej taką funkcję przejmuje spersonifikowana przyroda (wiatr, leśne drzewa, kwiaty), która nie pozwala odejść w zapomnienie bohaterstwu i wielkości młodych ludzi walczących w powstaniu. To las głosi chwałę zwyciężonym i jedną z największych klęsk batalistycznych przekształca w zwycięstwo moralne o uniwersalnym charakterze.

 

Za to na pewno dostałbyś punkty

  • interpretację znaczenia tytułu Gloria victis;
  • wytłumaczenie źródłosłowu vae victis;
  • pokazanie narracji w noweli jako eksperymentu typowego dla Młodej Polski (liryzacja prozy);
  • wskazanie funkcji narracji drzew, kwiatów i wiatru;
  • przedstawienie natury jako strażniczki pamięci o powstaniu styczniowym;
  • ukazanie funkcji wiatru jako łącznika przeszłości z teraźniejszością;
  • przypomnienie z tekstu innych scen, w których przyroda współodczuwa i współprzeżywa z bohaterami;
  • przytoczenie przykładów uosobienia zjawisk przyrody;
  • interpretację użycia narracji jako „memento dla Polaków”;
  • dostrzeżenie związków przyrody z życiem jednego z bohaterów – Mariana Tarłowskiego;
  • wyodrębnienie funkcji poszczególnych składników przyrody leśnej.

Tekst źródłowy
Gloria victis jest tytułowym opowiadaniem ze zbioru wydanego przez Orzeszkową w 1910 roku, a więc już w epoce Młodej Polski. W utworach z tego cyklu autorka zawarła swoje osobiste wspomnienia z czasów powstania styczniowego 1863 roku i aktywnej współpracy z podziwianym przez nią wodzem – Romualdem Trauguttem.

Konteksty
Możesz przywołać inne utwory, których tematem (lub ważnym motywem) jest powstanie styczniowe, np.

Ważne pojęcie
Nowela – krótki utwór epicki o zwięzłej kompozycji i wyraźnym punkcie kulminacyjnym, często kończący się puentą. Ważne jej cechy to także ograniczenie liczby postaci, skupienie się na jednym problemie i najczęściej przedstawienie tylko jednego punktu widzenia.

Nowela ukształtowała się we Włoszech w okresie renesansu (Dekameron Boccaccia wyd. 1471). Wcześniejszą postacią noweli były legendy i opowieści średniowieczne. Jej rozkwit nastąpił w XIX wieku – znani polscy noweliści to Bolesław Prus, Maria Konopnicka, Stefan Żeromski.

Zapamiętaj definicje

  • Liryzacja prozy – zabieg typowy dla utworów prozatorskich w Młodej Polsce, polegający m.in. na nadaniu zjawiskom przyrody cech, przeżyć i odczuć ludzkich. Opisy przyrody przestają być statyczne, przyroda jest równoprawnym bohaterem utworu.
  • Antropomorfizacja (personifikacja) – uczłowieczenie, uosobienie; nadanie przedmiotom martwym lub zjawiskom przyrody cech typowo ludzkich.

Zobacz:

Gloria victis – Eliza Orzeszkowa

Dlaczego Orzeszkowa w Glorii victis uczyniła narratorem przyrodę?

Eliza Orzeszkowa

Eliza Orzeszkowa na maturze

Motyw gloria victis w utworach drugiej połowy XIX i początku XX w.

Na czym polega specyfika noweli Orzeszkowej pt. Gloria victis?

Jakie nawiązania do romantyzmu dostrzegasz w Glorii victis Orzeszkowej?

Pozytywizm – nowele

Oryginalne typy noweli