Portrety władców starożytnych w świetle znanej Ci literatury i filmu.
Władza to zagadnienie uniwersalne. Pamiętaj, by podczas rozważań oceniać je również z punktu widzenia współczesnego człowieka. Własne zdanie czyni pracę nieszablonową. Przykłady wydarzeń dziejących się wokół Ciebie, a związanych z tematem, również urozmaicą pracę.
Znajomość antyku przyda się do rozważań na temat władzy. Władcy byli bohaterami antycznych tragedii, a dylematy władzy – tematem tragedii i rozpraw filozoficznych.
Uwaga!
Temat jest zawężony – mamy pisać tylko o starożytnych władcach. Nie ma za to wyraźnej sugestii, że musimy oprzeć się tylko na utworach powstałych w antyku. Możemy bez obaw sięgać do utworów powstałych później – np. renesansowej Odprawy posłów greckich Jana Kochanowskiego czy Do Marka Aurelego Zbigniewa Herberta.
Cytat:
Wielcy wodzowie i politycy, którzy zmieniają mapę świata i wysyłają do Hadesu miliony ofiar, są w istocie złymi geniuszami gatunku. (…) Nie mogą kochać życia, gdyż miłość, która nie kocha ludzi, jest podobna do nienawiści i obojętności.
Mieczysław Jastrun, Mit śródziemnomorski
Władza ziemska a prawa boskie
Wspomnij o konflikcie Antygony i Kreona (skup się raczej na racjach władcy). Kreon reprezentuje autorytet władzy i porządek prawny, zaś Antygona – nakazy religijne i moralne. Racje króla mogą równoważyć racje narzeczonej jej syna. Bezkompromisowość obu uczestników konfliktu kończy się tragedią nie tylko dla królewny; Kreon traci przecież żonę i syna. Niekiedy – niesłusznie chyba – w sporej grupie opracowań Antygony Sofoklesa Kreon ukazany jest jako bezduszny, niekompetentny władca.
Forma pracy
Charakterystyka poszczególnych władców? Czemu nie. Pamiętaj, że o niektórych możesz tylko wspomnieć, poświęcić im jedno czy dwa zdania. O innych, których są Ci bliżsi lub których losy Cię zaintrygowały, możesz napisać więcej.
- Zły pomysł to wymienianie ich w kolejności alfabetycznej lub chaotycznie, na zasadzie „o, właśnie mi się przypomniał, to go dopiszę”. Najlepiej byłoby przyjąć jakieś kryterium podziału, choćby to najprostsze, na królów mitologicznych i historycznych; jeszcze lepiej – bardziej szczegółowe, np. na władców idealnych, nieszczęśliwych czy tragicznych, tyranów, zagadkowych czy wzbudzających strach. Zadbaj o to, by zamieszczać własne opinie – nawet kontrowersyjne.
- Ambitniejsza i trudniejsza forma pracy to rozważania na temat istoty władzy i idealnych władców. Jak ten problem rozumiano w antyku? Co się zmieniło? Może jakieś porównania, np. ze wzorcem średniowiecznego króla? Oczywiście (koniecznie!) umieść w pracy także własne przemyślenia.
Wskazówki:
- Starożytna tragedia Sofoklesa Antygona między innymi dotyczy zagadnienia władzy. Kreon ma swoje racje i choć przegrywa, to jego przegrana jest ponadczasowym pouczeniem dla władców tego świata. Dylematy Kreona może przeżywać dzisiejszy władca. Bohater wydał okrutne rozkazy, choć według niego uzasadnione. Dobro państwa, kara za zdradę, utrzymanie autorytetu władcy, konsekwencja w postępowaniu, równa srogość wobec wszystkich obywateli – nawet wobec rodziny, prawo państwowe, dobro publiczne – oto jego argumenty. Czemu więc przegrał? Zapomniał o dobru i uczuciach jednostki. Nie przemyślał swego rozkazu, nie rozważył wszystkich jego konsekwencji. Zlekceważył prawa religijne, tradycję i obyczaje obywateli jego państwa. Zapomniał, że władza jest dla ludzi.
- Można dyskutować, jakie są rzeczywiste pobudki Ramzesa i Herhora z Faraona Bolesława Prusa. Czy chodzi im tylko o dobro państwa? W działaniach następcy tronu zbyt dużo jest urażonej dumy. Rozsądek nakazywałby zjednanie sobie kapłanów. Ale następca nie chce żadnej ugody – jego decyzje są niepodważalne. W działaniach Herhora także jest i duma, i ambicja. Wszystko to sprawia, że pokazany przez Prusa świat polityki można bez trudu powiązać ze współczesnością.
- Omawiając problem władzy, można też odwołać się do Króla Edypa Sofoklesa. Edyp to władca, który najpierw wybawia swe państwo od nieszczęść, a potem, chcąc sprawiedliwości i pomszczenia swego ojca, doprowadza do wydania wyroku na samego siebie. Cena, którą płaci za bycie odpowiedzialnym władcą, jest wysoka. Wykłuwa sobie oczy i rozpoczyna wieczną tułaczkę.
- Można również przywołać Państwo Platona jako starożytne dzieło omawiające państwowy ustrój. Platon nie był demokratą! Jego zdaniem państwo powinno sprawować opiekę nad każdym obywatelem i ingerować w jego życie, kontrolować nawet tak osobiste sprawy jak małżeństwo czy posiadanie dzieci. Wszyscy obywatele powinni podporządkować się władzy i spełniać swoją z góry określoną rolę.
Jak zacząć?
W sposób bezpieczny, a zarazem dość efektowny – od definicji słowa „władza” i pytań, które nam się nasuwają w związku z tym zagadnieniem.
Drugi sposób to wejść od razu w temat, czyli zaprezentować zagadnienia związane z władzą, na które natrafiamy przy prezentacji sylwetek starożytnych władców.
Przykład I
Władza to instytucje i ludzie odpowiedzialni za zbiorowość. Na pewno interesujące są socjologiczne mechanizmy władzy, jednak literaturę o wiele bardziej interesuje jej wpływ na psychikę posiadających władzę. Czy władza to tylko prawa? A może przede wszystkim obowiązki? Dlaczego tak wielu skłonnych byłoby poświęcić dla niej wszystko, nawet życie?
Przykład II
W mitologii greckiej pełno jest opisów krwawych walk o zdobycie czy utrzymanie władzy. Chyba tylko Uranos obejmuje władzę nad światem w sposób niejako naturalny – jest pierwiastkiem męskim pierwszej pary bogów, która wyłoniła się z Chaosu. Jego syn, Kronos, pozbawia ojca władzy w okrutny sposób – przez wykastrowanie. Sam z kolei… połyka swoje nowo narodzone dzieci, w obawie, że któryś z jego synów zrzuci go z tronu. Tego losu udaje się uniknąć tylko Zeusowi – jego matka zamiast niemowlęcia podaje Kronosowi kamień zawinięty w pieluszki. Sam Zeus musi toczyć walkę o panowanie nad światem z ojcem i z gigantami. W bratobójczej walce o władzę zginęli synowie Edypa, Eteokles i Polinejkes. Zaś nad Edypem, który miałby szansę z racji swoich zalet rządzić mądrze i sprawiedliwie, ciążyło Fatum… Losy starożytnych i mitycznych władców mogą być punktem wyjścia do snucia refleksji na wiele różnych tematów.
Co w rozwinięciu?
Władca – filozof
Przypomnij sobie słowa Platona: Jeżeli filozofowie nie zostaną królami w naszych państwach, albo ci, których dziś nazywamy królami i władcami, nie zabiorą się na serio do filozofii… to kłopoty nie przestaną dręczyć naszych krajów, a może i całej ludzkości (Republika). Była to jedna z ulubionych maksym Marka Aureliusza, który sam był najsłynniejszym przykładem króla – filozofa.
- Przywołaj wiersz Zbigniewa Herberta pt. Do Marka Aurelego.
- Przytocz wybrane fragmenty Rozmyślań Marka Aureliusza, swego rodzaju pamiętnika, który władca prowadził przez ostatnie 10 lat swojego życia.
Ten cesarz był jednym z najbardziej wykształconych ludzi swoich czasów. Wyznawał poglądy typowe dla późnego stoicyzmu eklektycznego. Ideałem było dla niego życie zgodne z naturą i kierowanie się zasadami humanitaryzmu. Uważał, że każdy ma na świecie swoje wyznaczone miejsce i powinien najlepiej jak umie spełniać swą rolę – niezależnie od tego, czy to rola cesarza czy niebogatego rzemieślnika…
Inspiracją mogą być dla Ciebie choćby te fragmenty Rozmyślań:
Człowiek jest zrodzony do służenia innym, gdy wyświadczył jakie dobrodziejstwo lub w inny sposób przysłużył się ludziom, nawet w sprawach obojętnych, już wypełnił cel swego stworzenia i w tym znajduje swą nagrodę.
Należy zawsze mieć w pogotowiu dwa postanowienia, jedno: czynić jedynie to, co ci rozum królewski i prawodawczy nasuwa dla dobra ludzi, i drugie: odmienić sąd, gdy cię ktoś sprostuje i odwiedzie od jakiegoś mniemania. Zmiana ta jednak zawsze powinna wypływać z pewnego przekonania, że to jest słuszne, pożyteczne dla ogółu, (…) a nie, że to jest miłe lub sławę przynieść może.
.
Bogowie olimpijscy
Władcy olimpijscy różnili się od ludzi właściwie tylko tym, że byli nieśmiertelni, według niektórych źródeł obdarzeni wyższym wzrostem niż mieszkańcy ziemi i niezwykłą, majestatyczną urodą (nie wszyscy jednak – przypomnij sobie brzydala Hefajstosa). Poza tym mieli te same wady i niskie pragnienia. Ich stosunku do ludzi nie można nazwać pozytywnym – wymagali czci i ofiar, nie nagradzali za dobro, ale za to karali za zło.
Władza bogów wcale nie była nieograniczona – musieli ustąpić przed Mojrami, czyli przeznaczeniem. Wobec boskich prządek często pozostawali bezradni – nie mogli np. sprawić, by w pojedynku pod murami Troi zwyciężył Hektor zamiast Achillesa.
Najważniejsi władcy to trzej bracia, synowie Kronosa: Zeus, Posejdon i Hades.
- Zeus – władca Olimpu, pan nieba i ziemi. Jego atrybutem był piorun. Sprawiedliwy, choć niekiedy mściwy i okrutny. Za sprawą jego gniewu nastąpił potop, a Prometeusz został przykuty do skał Kaukazu. Choć zadaniem Iliady jest opiewanie „gniewu Achilla, syna Peleusa”, w inwokacji Homer podkreśla także „element sprawczy”, jakim była wola Dzeusa.
Gniew, bogini, opiewaj, syna Peleusa,
Zgubę niosący i klęski nieprzeliczone Achajom,
Co do Hadesu tak wiele dusz bohaterów potężnych
Strącił, a ciała ich wydał na pastwę sępom drapieżnym
Oraz psom głodnym. Tak Dzeusa dokonywała
Się wola (…)
- Posejdon – sprawował władzę na morzu. Jego proszono o szczęśliwy powrót do domu z morskiej podróży i on mógł go skutecznie uniemożliwiać przez długi czas – rozgniewany na Odysa za oślepienie Polifema, sprawił, że bohaterowi podróż do rodzinnej Itaki zajęła 10 lat.
- Hades – mroczny i zagadkowy, choć sprawiedliwy władca. Nieodgadnionemu i przerażającemu królestwu, w którym sprawował władzę, poświęconych jest wiele mitów. Kto znalazł się w krainie umarłych, w jego mocy, nie zobaczył już ziemi ani bliskich… Zdarzały się – rzadko jednak – wyjątki, np. wzruszony Hades pozwolił Orfeuszowi wyprowadzić Eurydykę z królestwa cieni.
Tragedie władców
Tragicznym władcą może być nazwany stary Priam: w wojnie trojańskiej stracił synów, a aby odzyskać pohańbione ciało starszego z nich, Hektora, musiał ukorzyć się przed zabójcą księcia, Achillesem. Scena spotkania sędziwego Priama z Achillesem to jedna z najpiękniejszych, najbardziej wzruszających scen Iliady. Starzec nie zważając na niebezpieczeństwo sam udaje się w nocy do obozu greckiego. Wręcza greckiemu wojownikowi wspaniałe dary i całuje jego ręce splamione krwią Hektora. Priam odwołuje się do wrażliwości Achillesa (z której zapalczywy chłopak wcale nie słynął!), prosi, by wspomniał swojego ojca i wyobraził sobie, jak czuje się on, Priam, gdy podnosi do ust rękę zabójcy syna. Wzruszony Achilles oddaje mu ciało syna i dodatkowo obiecuje powstrzymać Greków od ataków na Troję, nim nie skończą się uroczystości pogrzebowe.
Wyprawie króla Troi do obozu Greków poświęcony jest wiersz Konstandinosa Kawafisa Nocna wyprawa Pryjama:
(…) Wyjeżdża w środku głuchej nocy.
Mówi
niewiele. Myśli tylko o tym, by rydwan pędził szybko, szybko.
(…) Na polach budzą się posępne/ cienie
i dziwią się, że król trojański
tak spiesznie dąży ku okrętom,
gdzie mężobójcy są argejscy
groźni
Achaje. Ale król nie baczy.
Chce, by wóz pędził szybko, szybko.
Z kolei w Odprawie posłów greckich Jana Kochanowskiego Priam ukazany jest jako słaby, bezwolny władca, obiekt manipulacji Aleksandra i przekupionych przez niego posłów.
Drugim władcą tragicznym jest Edyp, którego jedyną winą było chyba ciążące na nim (i na całym rodzie Labdakidów) Fatum. Miał wszelkie zadatki na dobrego władcę; przede wszystkim mądrość. Tylko jemu udało się rozwiązać zagadkę Sfinksa.
Jemu poświęcone są tragedie Sofoklesa: Król Edyp i Edyp w Kolonie oraz Edyp – II część trylogii Ajschylosa.
Władcy, uważani za szaleńców
To Kaligula, Neron, ale także Commodus – na pewno znalazłoby się także paru innych. Możesz wykorzystać wiadomości zdobyte na lekcjach historii, znajomość dzieł filmowych i literackich.
Bardzo ambitny sposób na uatrakcyjnienie pracy
Wiele wierszy poświęcił antycznym władcom znany poeta Konstandinos Kawafis. Lektura tych wierszy wymaga jednak pewnej wiedzy historycznej; warto zajrzeć do Słownika kultury antycznej czy Słownika mitów i tradycji kultury Władysława Kopalińskiego.
Przykłady:
– Król Demeteriusz,
– Idy marcowe,
– Termin Nerona,
– Kres Antoniusza,
– Nocna wyprawa Pryjama.
Oto jeden z jego wierszy:
Król Demeteriusz
Nie jak król, ale jak aktor, szary zamiast
tragicznego płaszcza przywdział i skrycie
się wymknął
Gdy opuścili go Macedończycy,
pokazując wyraźnie, że wolą Pyrrusa,
król Demeteriusz (był to człowiek
wielkiej duszy) zupełnie – powiadali –
nie jak król się zahował. Odszedł gdzieś na stronę
i zrzucił z siebie złotolite szaty,
zzuł purpurowe buty
i w zwykły, prosty ubiór oblókłszy się spiesznie,
uciekł. Postąpił jak aktor,
co – kiedy tylko zakończy się spektakl –
zmienia odzienie i odchodzi.
Jak zakończyć?
Najzwyczajniej w świecie – podsumowaniem losów starożytnych władców lub/ i ogólną refleksją na temat władzy.
Przykład:
Śledząc losy władców – i tych antycznych, i mitologicznych – zastanawiam się, czy władza na pewno jest zaszczytem i powołaniem, a nie przyczyną nieszczęść i brzemieniem. Czy któryś z nich był szczęśliwy? Czy władza nie przeszkadzała im w rozwijaniu się, samorealizacji, pielęgnowaniu swoich zainteresowań? Mam tu na mysli zwłaszcza Nerona, którego losy nie byłyby tak nieszczęśliwe, gdyby został (choćby podrzędnym) artystą, nie zaś cesarzem, jak chciał los. Refleksje dotyczące losów antycznych władców i cesarzy mogłyby być tematem częstych rozmyślań sprawujących władzę dzisiaj.
Uatrakcyjnij swoją pracę
Przywołaj znane filmy, powieści i dramaty.
Filmy:
- Troja – w której Agamemnon został ukazany jako żądny władzy, bezwzględny i chciwy człowiek,
- Gladiator – przyjrzyj się dożywającemu już swoich lat Markowi Aureliuszowi i jego synowi Commodusowi,
- Cezar i Kleopatra – nie tylko wielka namiętność, ale i mechanizmy władzy,
- Quo vadis
Dzieła literackie:
- Faraon Bolesława Prusa – marzenia i ideały kontra rzeczywistość
- Juliusz Cezar – dramat historyczny Williama Szekspira
- Kaligula – dramat Alberta Camusa
- Ja, Klaudiusz oraz Klaudiusz i Messalina – powieści Roberta Gravesa
Zobacz: