Rola proroków w Biblii i w naszym społeczeństwie – przywołaj przykłady z Pisma Świętego i literatury polskiej.
Bardzo trudny temat, gdyż… podobnie jak Naród Wybrany, odwracamy się od proroków i lekceważymy ich ostrzeżenia. Księgi prorockie rzadko są przez nas czytane – odstrasza nas „dziwny” język prorockich wizji, apokaliptyczne groźby i rzucane przez nich gromy. Nie trzeba jednak znać wszystkich ksiąg prorockich ani wymieniać wszystkich proroków. Wystarczy przyjrzeć się bliżej tym, których najlepiej znamy – Izajaszowi, Jonaszowi, Janowi Chrzcicielowi. Zauważyć charakterystyczne środki językowe i stylistyczne wykorzystywane w księgach prorockich i znaleźć podobne np. w Kazaniach sejmowych Piotra Skargi.
Jak zacząć?
Nawiązaniem do cytatu (maksym o smutnym losie profetów nie brak) lub odwołaniem do mitologii starożytnej. Oba wstępy są ciekawe – tak jak ciekawy jest sam temat. Dla tych, którzy chcą zacząć ostrożnie, pozostaje tradycyjny i bezpieczny sposób wprowadzenia w temat – definicja pojęcia proroctwo.
Przykład I
Mówi się, że nikt nie jest prorokiem we własnym kraju. Doskonale mogli się o tym przekonać biblijni głosiciele Słowa Bożego, uważani za tych, co niepotrzebnie sieją zamęt, nielubiani bądź nawet znienawidzeni, więzieni i torturowani, w najlepszym razie uważani za dziwaków, którymi nie trzeba się przejmować. Proroctwa są doceniane dopiero wtedy, gdy się wypełnią. „Klątwa ludom, co swoje mordują proroki” – pisał Adam Mickiewicz. Ta klątwa przeznaczona jest nie tylko dla biblijnego Narodu Wybranego, ale i dla nas, Polaków.
Przykład II
Apollo, mszcząc się na Kasandrze, sprawił, że nikt nie wierzył w jej przepowiednie, zawsze słuszne. Czy może być gorsza kara dla wieszczki? Gdyby nie to, że piękna siostra Parysa odrzuciła zaloty Apollina, mogłaby uchronić Troję przed klęską. Mam wrażenie, że klątwa ciążąca nad Kasandrą dotknęła także większość proroków biblijnych, naszych kaznodziejów i wieszczów. Wiersz Wisławy Szymborskiej pt. Monolog dla Kasandry” kończy się bardzo smutno. W usta Kasandry poetka wkłada słowa:
Wyszło na moje.
Tylko że z tego nie wynika nic.
A to jest moja szmatka ogniem osmalona.
A to są moje prorockie rupiecie.
A to jest moja wykrzywiona twarz.
Co w rozwinięciu?
Biblijni prorocy i ich rola
W Starym Testamencie prorocy odgrywają bardzo ważną rolę. To przez ich usta Bóg ogłasza swoją wolę, ostrzega naród przed grożącą mu karą, wzywa do poprawy. Prorok jest swego rodzaju medium, pośrednikiem między Narodem Wybranym a jego Panem.
Tradycja wyróżnia czterech proroków większych i dwunastu mniejszych. Na ogół potrafimy wymienić imiona choćby kilku z nich: Izajasz, Ezechiel, Eliasz, Jeremiasz, Jonasz. Prorocy pojawiają się także w Nowym Testamencie – to odziany w skóry zwierzęce Jan Chrzciciel, który nawoływał, by prostować ścieżki Panu. Charakter prorocki (dotyczący końca świata) ma także Apokalipsa św. Jana, ostatnia księga Biblii.
Ewangeliczna opowieść mówi o tym, że gdy Jezus zapytał uczniów, za kogo uważają Go ludzie, apostołowie odpowiedzieli, że na ogół za jednego z proroków lub nowego Eliasza.
Bóg wybiera ludzi obdarzonych pewnymi cechami charakteru i pewnymi predyspozycjami, by poprzez nich kontaktować się ze swoim ludem. Wielu kandydatów na proroka wzbraniało się przed ciężarem odpowiedzialności. Tłumaczyli się tym, że są niegodni, obawiali się, że nie podołają temu zadaniu, a przede wszystkim chyba tego, że narażą się na gniew i pogardę tych, którym mają głosić wolę Boga. Najjaskrawszym przykładem ucieczki przed trudami prorokowania jest oczywiście Jonasz.
Rola proroków rzeczywiście jest niewdzięczna: posługują się głównie groźbą, napomnieniem, karcącą mową – a kto lubi być pouczany, zwłaszcza w tak ostry sposób, jak robili to prorocy?
Bibliści wymieniają cztery podstawowe funkcje proroków:
- polityczna – prorocy podczas niewoli babilońskiej i innych nieszczęść podtrzymywali naród na duchu;
- historiozoficzna – prorocy oświetlają sens dziejów ludzkości, ostrzegają przed grożącą zagładą, jeśli ludzie nie zmienią swojego życia; ukazują także Boga jako Pana całej historii;
- moralistyczna – prorocy pouczają, wskazują przykłady dobrego i złego postępowania;
- mesjańska – prorocy zapowiadają przyjście Mesjasza.
Wybrani prorocy
- Izajasz
Największy prorok mesjański. Głoszone przez niego zapowiedzi przyjścia Mesjasza są bardzo ważne dla treści Nowego Testamentu; wiele prawd tam zawartych ma początek właśnie w objawieniach Izajasza, np. nauka o Słowie Bożym i odkupieniu grzechów ludzkości przez śmierć Mesjasza, nauka o sprawiedliwości Boga. Izajasz pozostawił bardzo dokładną charakterystykę Mesjasza – to od niego dowiadujemy się, że oczekiwany wybawiciel narodzi się z dziewicy i otrzyma imię wyrażające Jego misję. W Księdze Izajasza czytamy m.in., że Mesjasz „(…) swoimi cierpieniami i i śmiercią zastępczą zadośćuczyni Bogu za grzechy ludzi, pojedna ich z Bogiem, a stawszy się ich Zbawicielem, uzyska wieczną chwałę dla siebie i dla nich”. (Iz 53,12)
- Ezechiel
Jego proroctwa mają duże znaczenie dla teologów. Nie podkreśla mesjanizmu tak silnie jak Izajasz. Dużo miejsca za to poświęca naturze Boga. Z Księgi Ezechiela – jego apokaliptycznych wizji – sporo zaczerpnął inny wizjoner, autor Apokalipsy…
Oto fragment apokaliptycznej przepowiedni Ezechiela skierowanej przeciwko Tyrowi:(…) dlatego tak mówi Pan Bóg:
Oto ja jestem przeciwko Tobie, Tyrze!
Sprawię, że wyjdą przeciw tobie liczne narody,
nadpłyną falami jak morze.
Zburzą mury Tyru
i wywrócą jego wieże.
Wymiotę z niego jego proch
i uczynię z niego nagą skałę
(…)
Stanie się on łupem narodów.
(Ez 26, 3–6)
- Jan Chrzciciel
Asceta, żywiący się szarańczą i odziany w skóry zwierzęce. Niezłomny moralnie, ponosi śmierć z ręki Heroda, którego za sprawą Salome skłoniła do usunięcia niewygodnego proroka Herodiada, wściekła za krytykę jej związków. Rola Jana jest ogromna – z jego rąk przyjął chrzest Jezus, on rozgłaszał bliskie przyjście Mesjasza, gorzko określał siebie jako głos wołającego na pustyni. To określenie weszło do języka potocznego – tak mówimy o ważnych i mądrych słowach, których nikt nie słucha.
Cechy stylu prorockiego
- Często spotykamy krótkie, rytmiczne wypowiedzi, wprowadzane charakterystycznymi formułami, takimi jak: wyrocznia Pana, słuchajcie Pana, to mówi Pan.
- Wypowiedzi przybierają postać groźby, napomnienia, karcącej mowy. Prorocy posługują się także formami poetyckimi: lamentacją, pamfletem, pieśnią pochwalną itd.
- Szyk przestawny.
- Częste rozpoczynanie zdań od spójnika i.
Styl, którym posługują się biblijni prorocy, urzekał wielu twórców dostojeństwem, bogactwem językowym, specyficzną rytmiką i… bogactwem wyobraźni. Późniejsi autorzy stylizowali swoje dzieła na teksty prorockie, gdy czuli, że mają do przekazania coś naprawdę ważnego, od czego może zależeć przyszłość całego narodu. Sięgali po ten rodzaj stylizacji tylko w wyjątkowych momentach. Większość dzieł stylizowanych na mowy proroków ma ogromne znaczenie w życiu kulturowym i literackim Polski.
Ci autorzy zapożyczali z Biblii schematy ideowe: starotestamentową wizję Boga, mesjanizm, wizje eschatologiczne. Bardzo często przejmowali także gotowe metafory i porównania. Chętnie wykorzystywane są również biblijne wyrażenia (owego czasu, onego czasu) i zwroty (nie wiedzieć dnia ani godziny, nie znać dnia ani godziny). Popularność tłumaczenia Jakuba Wujka sprawiła, że przyjęły się na dobre także archaizmy językowe typu zasię, azali(ż).
Rzadziej stylizacja na księgi prorockie służy parodii i wywołaniu efektów komicznych przez kontrast dostojnego, pełnego powagi stylu z błahą treścią.
Próbki stylu, którym posługiwali się biblijni prorocy
Owego dnia to się stanie:
Korzeń Jessego stać będzie
na znak dla narodów
do niego ludy przyjdą po radę
i sławne będzie miejsce jego spoczynku.
(Iz 11,10)
Niebiosa, słuchajcie, ziemio, nadstaw uszu,
bo Pan przemawia:
„Wykarmiłem i wychowałem synów,
lecz oni wystąpili przeciwko Mnie.
Wół rozpoznaje swego pana
i osioł żłób swego właściciela,
Izrael na niczym się nie zna,
lud mój niczego nie rozumie”.
(Iz 1,2–3)
Biada ci, narodzie grzeszny, ludzie obciążony
nieprawością,
plemię zbójeckie, dzieci wyrodne!
Opuścili Pana, wzgardzili Świętym Izraela,
odwrócili się wstecz.
(Iz 1,4–5)
Jak zakończyć?
Nawiązaniem do współczesności.
Przykład:
Dziś nie ma już chyba proroków. Trudno przecież za ich następców nazwać wróżki i wróżbitów, którzy układają „horoskopy na nadchodzący rok dla Polski”.
Gdyby istnieli, jak byliby przyjęci? Na pewno źle – stanowczo mogę stwierdzić, że proroka w rodzaju Ezechiela czy Izajasza uznałbym za szaleńca.
Zapamiętaj!
- Profetyzm – to przepowiadanie przyszłości, prorokowanie; zjawisko występowania proroków.
- Prorocy – to bardzo ważne dla Biblii i historii Izraela postacie. Dla wierzących byli to ludzie, przez których pośrednio przemawiał Bóg. W Izraelu było ich bardzo wielu, odgrywali ważną rolę, nadworni prorocy byli jednymi z najważniejszych doradców króla. Część z nich działała zaś po prostu wśród ludu. Niektórzy w samotności zapisywali objawione przez Boga prawdy. Większość z nich zawierała oprócz Boskich przykazań także przepowiednie dotyczące przyszłości Izraela.
Prorocy – przewodnicy narodu, odegrali wielką rolę w polskiej kulturze. Wiąże się ona z tragicznymi wydarzeniami historycznymi, których nie brakowało. Nie można także pominąć funkcji mesjanizmu – on w dużej mierze przyczynił się do „kariery” proroków.
Zauważ, że prorocy (wbrew powszechnym przekonaniom!) mówią nie tylko o odległej, nieokreślonej przyszłości, jak np. Sąd Ostateczny czy nadejście Mesjasza, lecz także o teraźniejszości i przeszłości.
Zjawisko profetyzmu należy do najdawniejszych doświadczeń religijnych. W języku hebrajskim proroka określano potocznie słowem nabi. Pochodzenie i znaczenie tego słowa są niepewne – najprawdopodobniej oznacza ono tyle, co powołany.
Wiemy, że prorocy pogańscy (czy chrześcijańscy także?) wprowadzali się w stan ekstazy, stosując bardzo silne niekiedy środki odurzające.
Najważniejsze proroctwa w literaturze polskiej
Za wielkich proroków naszego narodu uznawani są Piotr Skarga i Adam Mickiewicz.
- Kazania sejmowe Piotra Skargi – kaznodzieja przepowiada upadek Rzeczpospolitej, którego przyczyną będą błędy ustrojowe, niechęć szlachty do reform, wszechobecna prywata, brak patriotyzmu, słaba władza królewska i upadek wiary.
- III cz. Dziadów Adama Mickiewicza – Konrad pragnie być przewodnikiem narodu i jego prorokiem, ale widzenie pokazujące przyszłe losy Polski Bóg zsyła pokornemu księdzu Piotrowi.
- Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza – biblijnym stylem przedstawiona mesjanistyczna koncepcja historii.
- Wesele Stanisława Wyspiańskiego – Wernyhora przepowiada wskrzeszenie Polski.
Zabłyśnij!
- Postawa biblijnego proroka jest charakterystyczna nie tylko dla Piotra Skargi, lecz także dla Andrzeja Frycza-Modrzewskiego, który zanim powstało jego wielkie dzieło O poprawie Rzeczypospolitej, napisał Mowy – skargę na tych, którzy gardzą prawami ustanowionymi przez Boga.
- Elementy profetyzmu spotkamy także w Anhellim Juliusza Słowackiego, odpowiedzi na Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza.
- Zauważ, że prorocy (wbrew powszechnym przekonaniom!) mówią nie tylko o odległej, nieokreślonej przyszłości, jak np. Sąd Ostateczny czy nadejście Mesjasza, lecz także o teraźniejszości i przeszłości.
Styl prorocki w dziełach polskich autorów
W kazaniu ósmym Piotr Skarga przywołuje postać Izajasza:
Bych był Izajaszem, chodził boso i na poły nagi, wołając na was, rozkoszniki i rozkosznice, przestępniki i przestępnice zakonu Bożego (…). Nierządem stoi Polska! Lecz gdy się nie spodziejecie, upadnie i was wszystkich potłucze.
Duch profetyczny jest szczególnie silny w epoce romantyzmu, po upadku powstania listopadowego. Przyjmuje postać mesjanizmu polskiego. Adam Mickiewicz w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego porównuje nasz kraj do umarłego Chrystusa, który zmartwychwstanie:
(…) naród polski nie umarł, ciało jego leży w grobie, a dusza jego zstąpiła z ziemi, to jest z życia publicznego, do otchłani (…).
A trzeciego dnia dusza wróci do ciała, i naród zmartwychwstanie, i uwolni wszystkie ludy Europy z niewoli.
A jako za zmartwychwstaniem Chrystusa ustały na całej ziemi ofiary krwawe, tak za zmartwychwstaniem narodu polskiego ustaną w chrześcijaństwie wojny.
Władysław Broniewski (Krzyk ostateczny) jest prorokiem zagłady dotychczasowej cywilizacji i kreatorem apokaliptycznej wizji:
Głos mój – głos wiela wód,
Kiedy nadciąga zagłada.
Pędzą Czterej na zachód i wschód.
Biada! Biada! Biada!
Mesjanizm kojarzy się nam na ogół tylko z koncepcją historiozoficzną Adama Mickiewicza wyrażoną najpełniej w Widzeniu księdza Piotra (III cz. Dziadów).
Lecz jest to także oczekiwanie przez Izrael na przyjście Mesjasza i ostatniego etapu zbawienia związanego z nadejściem Królestwa Bożego.
Zobacz:
Na czym polegało zjawisko profetyzmu – jakie znasz przykłady biblijnych proroctw?