Życie jako droga ku śmierci – barokowa fascynacja przemijalnością świata.
Dla człowieka epoki baroku życie było jednym wielkim paradoksem. Po co rodzimy się, skoro zaraz umieramy? Po co rozwijamy się i kształcimy, skoro pamięć o nas i naszych czynach i tak przeminie? Sceptyczna refleksja dotycząca człowieka i świata wyrażała się w pełnych niepokoju, kunsztownych wierszach Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego i Daniela Naborowskiego.
Analiza tematu
To temat bardzo szeroki, nawiązujący do twórczości właściwie wszystkich poetów barokowych. Odpowiadając na pytanie postawione w temacie, nie musisz jednak robić „przeglądu” całej epoki. Wystarczy, że zanalizujesz dzieła dwóch poetów: Daniela Naborowskiego i Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego – w nich bowiem najpełniej została wyrażona istota barokowej refleksji nad życiem ludzkim.
Przydatne sformułowania
- Filozoficzna analiza życia ludzkiego doprowadzała poetów barokowych do paradoksalnego wniosku: rodzimy się tylko po to, aby umrzeć.
- Życie to dla poety barokowego nieustanna ucieczka przed śmiercią – walka z szatańskimi pokusami, pociągiem do posiadania niestałych dóbr i własnymi żądzami.
- Człowiek został ukazany w poezji barokowej jako byt zawieszony pomiędzy dwiema nieskończonościami – nieskończonością małości i nieskończonością wielkości.
Propozycje wstępu
1.
Zacznij od wprowadzenia w historię. Napisz, na czym polegała specyfika schyłku renesansu. Wielka epoka, która rzuciła człowiekowi pod nogi cały świat, odchodziła w mękach sceptycyzmu. Wynalazki techniki, które miały pozwolić na ostateczne poznanie rzeczywistości – mikroskop i teleskop – paradoksalnie powiększyły tę rzeczywistość do granic nieskończoności. Odkryły nowe światy (nieskończenie wielkie i nieskończenie małe), pokazały, że człowiek jest tylko maleńką i nic nieznaczącą cząstką wszechświata. Druga połowa XVI wieku to także czasy bardzo burzliwe: w roku 1527 wojska niemiecko- -hiszpańskie zniszczyły kolebkę kultury, Wieczne Miasto Rzym, po soborze trydenckim Kościół rozpoczął ostrą (często krwawą) walkę z reformacją.
2.
Pierwszym cyklem utworów, zapowiadających barok, były Treny Jana Kochanowskiego. Możesz „wykorzystać” mistrza z Czarnolasu, aby pokazać, że renesansowa refleksja nad życiem i śmiercią nie różniła się wcale tak bardzo od barokowej. Zwłaszcza refleksja starego poety, żyjącego u schyłku epoki. Kochanowski i Sęp-Szarzyński tworzyli właściwie w tym samym czasie. Możesz powiedzieć, że koniec renesansu to czas niezwykły, w którym współwystępują humanistyczny optymizm i wiara w siłę człowieka oraz barokowy pesymizm i przeświadczenie o marności kondycji ludzkiej.
Propozycje rozwinięcia
1.
Zastanów się nad tym, jak poeci barokowi określali życie ludzkie. Jakich używali środków stylistycznych, jakich metafor, porównań? Daniel Naborowski skupiał się przede wszystkim na oddaniu przemijalności i krótkości życia ludzkiego. W wierszu Krótkość żywota znajdziesz jedno z najsłynniejszych zdań tego poety: „Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt – żywot ludzki słynie”. Jednosylabowe, wymawiane jednym tchem (połączone bez spójników) słowa, w piękny sposób oddają istotę życia, porównywanego przez poetę do „czwartej części mgnienia”. Naborowski patrzy na życie człowieka z perspektywy wieczności, pokolenia ludzkie przemijają, jedni się rodzą, inni umierają. Teraźniejszości uchwycić nie sposób – „wtenczas kiedy ty myślisz, jużeś był nieboże”. Sęp-Szarzyński widział istotę życia w paradoksie. W Sonecie IV pisał: „pokój, szczęśliwość, ale bojowanie – byt nasz podniebny”. Życie człowieka to czas przyjemności, radości, ale też nieustannej walki: z pokusami świata, szatanem i samym sobą (własnymi słabościami i skłonnością do grzechu). Człowiek jest nieustannie oszukiwany przez „doczesne marności”: stara się, zbiera bogactwa, buduje domy, zapominając, że to wszystko przeminie. „O stokroć szczęśliwy, który tych cieniów w czas zna kształt prawdziwy”. Jedynym wyjściem (i ratunkiem) jest zwrócenie się ku Bogu i w ten sposób „wzięcie” niejako udziału w życiu wiecznym.
2.
Zwróć uwagę, że poeci barokowi bardzo często pisząc o życiu, używali metafory biegu, ucieczki lub wyścigu. Mikołaj Sęp-Szarzyński w Sonecie I maluje wizję całego wszechświata w ruchu – kłębiącego się i przemieszczającego:
Ehej, jak gwałtem obrotne obłoki
I Tytan prędki lotne czasy pędzą!
Życie ludzkie toczy się w cieniu ruchomych sfer niebieskich, naznaczone – nieustannie czyhającą na człowieka śmiercią:
A chciwa może odjąć rozkosz nędzną
Śmierć – tuż za nami spore czyni kroki.
Człowiek niczym uczestnik lekkoatletycznego biegu, wciąż ściga się ze śmiercią. Tego wyścigu jednak nie jest w stanie wygrać: przeciwko niemu stoi cały wszechświat i nieuchronnie płynący czas. Wyraził to Daniel Naborowski w słowach:
Godzina za godziną niepojęcie chodzi
Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi.
Każdy z nas jest tylko małym ogniwem w – płynącym przez dzieje – łańcuchu pokoleń. Wszystko przeminie i nic na to nie poradzimy. Jedyne, co możemy zrobić, to pogodzić się z tym. Dlatego wiersze Naborowskiego: Krótkość żywota i Marność możesz porównać z fraszką Jana Kochanowskiego O żywocie ludzkim. Obaj poeci, snując sceptyczną refleksję na temat człowieka i świata, dochodzą do wniosku, że najlepszym rozwiązaniem jest postawa stoicka.
Propozycje zakończenia
- Postaw tezę: poeci (a także filozofowie), zdając sobie sprawę z nierozwiązywalnych sprzeczności obecnych w świecie, postanowili zwrócić się już nie ku rozumowi, ale ku Bogu. Barok jest poniekąd epoką irracjonalną, przedkładającą wiarę nad rozum.
- Spróbuj się zastanowić, czy barokowa refleksja nad życiem ludzkim nie wywodzi się wprost z założeń renesansu. Poezja barokowa kieruje się zasadami humanistycznego racjonalizmu, wyciągając z niego jak najdalej idące wnioski. Poeta doctus (poeta uczony) wykorzystuje całą swoją wiedzę o świecie i człowieku, a im więcej wie, tym bardziej skomplikowany wydaje mu się świat.
Mikołaj Sęp-Szarzyński
Żył krótko i jeszcze w czasach renesansu, bo w latach 1550-1581. Uznajemy go jednak za prekursora baroku, i dlatego należy mu się słowo w ramach tej epoki. Zmarł młodo, pozostawił zbiorek Rytmy abo wiersze polskie, który zresztą wydał pośmiertnie brat poety. Niewiele wiadomo o utalentowanym twórcy. Pozostały dokumenty dotyczące procesów, w których brał udział, czy zaciągniętych przezeń pożyczek, informacje o zagranicznej edukacji i podróżach (był zapewne we Włoszech). Bywał na dworach Starzechowskich i Tarłów. Na tym ostatnim przeżył podobno miłość do pięknej Jadwigi Tarłówny (rzecz podawana w wątpliwość przez badaczy). Był zatem Sęp-Szarzyński człowiekiem wykształconym, a jego poezje ceniono wysoko. Mimo to w trzydzieści lat po śmierci został zapomniany i dopiero wiek XIX „odgrzebał” jego utwory. Zwany zachodzącym słońcem renesansu, prekursorem baroku – pozostawił spuściznę niewielką, ale rzeczywiście interesującą. Szczątki biografii, które udaje się gdzieniegdzie wyczytać, prezentują człowieka raczej spokojnego i skromnego, jakim był w przeciwieństwie do swego ojca, szlachcica ziemi lwowskiej, a przy tym niezłego awanturnika. Do znakomitych wyczynów rodzica poety należało porwanie macochy z dworu jej nowego męża. Brał też udział w licznych zajazdach. Namiętności syna dają o sobie znać jedynie w strofach jego wierszy.
Utwory Sępa-Szarzyńskiego: Rytmy abo wiersze polskie – zbiór sonetów.
Inne, pokrewne tematy
- Chwila, błysk, ucieczka, wyścig – jak poeci barokowi określali życie ludzkie?
- Poezja Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego wyrazem sceptycyzmu schyłku renesansu.
- Analiza porównawcza Krótkości żywota Daniela Naborowskiego i Sonetu I Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego.
Poezja metafizyczna
Mianem poetów metafizycznych określamy przeważnie twórców wczesnego baroku: Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, Daniela Naborowskiego i Sebastiana Grabowieckiego. Metafizyczne wiersze cechowała przede wszystkim wielka komplikacja formalna: wyszukane metafory, zaskakujące porównania, przedziwne koncepty, wprowadzanie do wierszy pojęć filozoficznych. Dla metafizyka bowiem: im wiersz trudniejszy, tym jego lektura przyjemniejsza.
Zobacz:
Motyw vanitas vanitatum z Księgi Koheleta i jego barokowe wyobrażenie.