Kunszt formy, uniwersalność tematu czy komizm charakterów? Co przemawia za tym, że XVII-wieczne komedie śmieszą i bawią nas współczesnych? Odpowiedz, odwołując się do Molierowskiego Świętoszka.
Molier
Świętoszek
SCENA V
Tartuffe, Elmira, Orgon pod stołem
TARTUFFE
Podobno chce mnie pani zaszczycić rozmową.
ELMIRA
W istocie. Pragnę panu zwierzyć to i owo,
Lecz chciej pan wprzód drzwi zamknąć:
Wszystkiego się trwożę…
I rozejrzyj się, czyli słuchać kto nie może!
Tartuffe idzie zamknąć drzwi i wraca
Podobna niespodzianka, jak ta, co dziś z rana
Spadła na nas, nie byłaby zbyt pożądana…
Dotąd jeszcze z wzruszenia ochłonąć nie mogę.
(…)
TARTUFFE
Myśl pani nazbyt trudno się dla mnie tłumaczy:
Niedawno przemawiałaś tu wcale inaczej.
ELMIRA
Jeśli za mą odprawę gniew chowasz, niestety,
Ach, jakże mało znane ci serce kobiety!
Jak mało czujesz, co się rozgrywa w jej łonie,
Kiedy tak słabo walczy w swojej czci obronie!
Ach, w takiej chwili zawsze wszak srom nasz niewieści
Skrywa żar, co się w sercu zaledwie pomieści,
I choć wybór za chlubę najwyższą mu stanie,
Wstydem przejmuje takie zbyt jawne wyznanie!
(…)
TARTUFFE
Zapewne, pani, że jest miło niesłychanie
Z najdroższych ust takie posłyszeć wyznanie,
I słów twych słodycz w zmysłach moich budzi dreszcze
Błogości, jakiej dotąd nie zaznałem jeszcze.
Pragnienie, bym się tobie podobał wzajemnie,
Jak serca najświętszy cel wciąż mieszka we mnie –
Ale właśnie dlatego, iż jedynie marzę
O tym szczęściu, w twe słowa wątpić się odważę.
(…)
I, jeśli myśl mą jasno poznać pani życzy,
Nie uwierzę twym słowom, choć pełnym słodyczy,
Póki łask twoich, pani, dowód wyraźniejszy
Powątpiewania mego w szczerość twą nie zmniejszy
I nie zaszczepi w duszy mej wiary niezmiennej
W tej przychylności dla mnie skarb tak bardzo cenny.
ELMIRA
Kaszlnąwszy kilkakroć, aby zwrócić uwagę męża.
Jak to? Także to szybko kroczyć ci przystało?
Od razu chcesz wysączyć serca tkliwość całą?
Więc, gdy kobieta dla cię wstydu swego tarczy
Zbywa się, i to panu jeszcze nie wystarczy?
Wszystkie uczuć dowody najsłodsze masz za nic,
Dopóki rzecz nie dojdzie do ostatnich granic?
(tłum. Tadeusz Boy-Żeleński)
Wyjaśnienie zadania
W swoich komediach Molier nie wymyślał bardzo skomplikowanych intryg, ale czerpiąc z codziennego życia rodaków, tworzył tak wyraziste postacie i tak wymowne sytuacje, że nie powinno przysporzyć Ci trudności przeniesienie ich we współczesne realia. A wówczas odpowiedź na postawione pytanie – niemalże gotowa. Oczywiście, musisz dysponować pewną wiedzą teoretyczną na temat rodzajów komizmu, budowy komedii klasycystycznej. Ponieważ temat sugeruje odpowiedź, możesz uznać ją za tezę swojej pracy i szukać argumentów, które ją potwierdzą. Zatem Twoim zadaniem jest przekonać, że kunszt formy, uniwersalność tematów oraz komizm charakterów decydują o tym, że komedia Moliera jest dziś jak najbardziej aktualnym dziełem.
.
Warianty wstępu
Wariant 1
Zacznij nieco filozoficznie; refleksją na temat niezmienności pewnych ludzkich zachowań.
Może pamiętasz jakąś znaną myśl, którą mógłbyś tu przytoczyć. Jeśli nie – spróbuj własnymi słowami. Przyznaj, że mijają wieki, zmieniają się obyczaje i kultura człowieka. Myśl ludzka ewoluuje, człowiek zmienia swoje poglądy, wpływa na bieg historii, odkrywa, wynajduje, ale… pozostaje niezmienny co do swojej natury. Pewne ludzkie zachowania, przywary, ułomności, pragnienia nie podlegają wpływom czasu. Dlatego z tej literatury, która utrwala nie tyle dzieje, historię, co obraz samego człowieka, obnaża ludzką psychikę – możemy czerpać wiedzę o nas samych. A jeśli jest ona podana w formie humorystycznej i lekkiej, to przy okazji śmiejemy się i bawimy. W końcu „Śmiech to szczere królestwo człowieka” – jak powiedział pewien Francuz (François Rabelais).
Wariant 2
Spróbuj wykazać się wiedzą na temat komedii.
Napisz, że jako gatunek literacki komedia znana była już w starożytnej Grecji, kiedy to istniał zwyczaj świętowania na cześć boga wina i urodzaju Dionizosa. Obchodzono więc Małe Dionizje – święta winobrania – w porze jesiennej w przeciwieństwie do Wielkich Dionizji, odbywających się w czasie wiosennego zrównania dnia z nocą i odznaczających się podniosłym charakterem (dały początek tragedii). W czasie świąt jesiennych urządzano radosne pochody (komos) połączone ze śpiewem lekkich żartobliwych pieśni (ode), można więc sobie wyobrazić Małe Dionizje jako ludyczne widowisko (odbywały się na wsi), gwarne, wesołe, przepełnione śmiechem. Właśnie ono dało początek komedii, która już zawsze będzie przedstawiać wizję świata poprzez humor i komizm. Zwróć uwagę, że w swoich początkach komedia była mało popularna, to raczej tragedie starożytne przeszły do historii literatury jako wybitne dzieła. Niemniej jednak dobrze byłoby, gdybyś wskazał trzech najpopularniejszych komediopisarzy starożytności: Arystofanesa (autora komedii o charakterze politycznym, obyczajowym i satyrycznym), Plauta (który przodował w pisaniu komedii pomyłek i fars) oraz Terencjusza (rzymskiego dramaturga, specjalistę od tzw. komedii łzawej). Śledząc dalej losy komedii, wymień wielkiego dramatopisarza odrodzenia Williama Szekspira, którego popularne komedie to Poskromienie złośnicy czy Wieczór Trzech Króli. Podkreśl, że prawdziwy renesans przeżyła komedia w drugiej połowie wieku XVII, a więc wraz z rozwojem klasycyzmu, kiedy tworzył Molier – największy francuski komediopisarz.
Wariant 3
Możesz zacząć od przybliżenia sylwetki Moliera.
Przypomnij, że naprawdę nazywał się Jean Baptiste Poquelin. Nie musisz przytaczać szczegółowej notki biograficznej, ale warto wspomnieć na przykład, że Molier założył w stolicy Francji teatr, który po dziś dzień jest pierwszą sceną Paryża. Jego śmiałe, skandalizujące utwory, bezkompromisowo atakujące ludzką obłudę, pazerność i zakłamanie stały się dla mistrza komedii przyczyną wielu szykan i wręcz oskarżeń, jakby nie dosyć miał prywatnych problemów: choroba, śmierć syna, trudności materialne. Zarzucano mu nawet niemoralność z powodu małżeństwa z młodą Armandą Bejart. Molier napisał około 30 sztuk. Wymień najbardziej znane komedie: Świętoszka, Skąpca, Mieszczanina szlachcicem, Szkołę żon, Chorego z urojenia. Grając w tej ostatniej, zemdlał na scenie i wyniesiony za kulisy zmarł kilka godzin później (1673 r.). Molier jest najwybitniejszym komediopisarzem francuskim, którego sztuki grywane są w teatrach całego świata do dziś.
Warianty rozwinięcia
Wariant 1
Wyjaśnij pojęcie komizmu.
Przedstaw teoretyczną definicję, że jest to kategoria estetyczna odnosząca się do zjawisk w życiu lub przedstawianych w sztuce, które u obserwatora lub uczestnika wywołują reakcję śmiechu i wesołości. Oddziaływaniu estetycznemu komizmu towarzyszą często cele dydaktyczne. Odmianami komizmu są np. żart, dowcip, czarny humor, groteska, ironia, karykatura… W Świętoszku odnaleźć można komizm słowny, postaci i sytuacyjny. Ten ostatni przejawia się, kiedy następuje spiętrzenie niezwykłych i niefortunnych przypadków i zachowań komicznego bohatera, czyli omyłek, zaskoczeń, podstępów. Dominuje głównie w komedii intrygi, dlatego w Świętoszku niewiele można znaleźć jego przykładów; na pewno jest nim scena, w której ukryty pod stołem Orgon obserwuje, jak „świętoszek” próbuje uwieść Elmirę. Zdecydowanie podkreśl, że Świętoszek jest komedią charakterów; ważniejsze od akcji są portrety psychologiczne i moralne bohaterów. Portrety nakreślone są w sposób komiczny, wyjaskrawiający dominujące cechy charakteru lub namiętności, które decydują o działaniu bohaterów i ich związkach z otoczeniem. Komizm charakteru prezentują głównie Orgon – naiwny, zaślepiony dewota – i obłudny, fałszywy Tartuffe. Komizm językowy widać najlepiej w kwestiach pokojówki Doryny, a także Orgona (efekt komiczny daje przede wszystkim powtarzanie, np. powiedzonka „co niebo rozkaże” lub słowa określającego Tartuffe’a – „biedaczek”).
Prześledź, na czym polega komizm w zaprezentowanym fragmencie sztuki. Nie tylko w zabawnej i dziwnej sytuacji – mąż Elmiry siedzi pod stołem i przysłuchuje się rozmowie żony ze swoim gościem (na prawach domownika) Tartuffem. Bawi nas także spryt kobiety, która umiejętnie skłania Tartuffa do coraz bardziej ognistych wyznań, obnażając w ten sposób jego hipokryzję. Zabawne jest także, gdy „pobożniś”, uznawany przez Orgona niemal za świętego, ukazuje swoją drugą twarz (czy może prawdziwe oblicze?) namolnego zawodnika. Pewien, że nikt nie słyszy ich rozmowy, staje się naraz bardzo śmiały i bezpruderyjny – bez zahamowań proponuje kobiecie seks!
Wariant 2
Realizuj ten temat, eksponując cechy komedii klasycystycznej; komedii charakterów wyposażonej w głęboką prawdę psychologiczną i obyczajową.
- Zauważ, że klasycyzm jako prąd literacki w XVII wieku propagował wzory pisania nawiązujące do antyku. W praktyce literackiej klasycyzmu istotne były: prawda, piękno, imitacja, rozum, zasada prawdopodobieństwa, decorum, harmonia i umiar, jasność i czytelność języka, trzy jedności w dramacie.
- Zauważ jednak, że Molier jako twórca komedii nowożytnej traktował dosyć luźno reguły poetyckie, dostosowując je na potrzeby utworów. Dowodem na to są sceny, w których przeplatają się różne rodzaje komizmu: intrygi, charakteru, sytuacji.
- Charakterystyczną cechą jego komedii jest indywidualizacja języka postaci, bohaterowie wywodzą się z pospólstwa i posługują się swoim potocznym językiem. Pod tym względem autor Skąpca naruszył kanon poetyki klasycystycznej.
- Powinieneś też wskazać na dość prostą i nieskomplikowaną fabułę Świętoszka, której inspiracją były z pewnością codzienne, podpatrzone bystrym okiem autora, sytuacje życiowe w środowisku mieszczańskim.
Spokój pewnej mieszczańskiej rodziny zakłóca obłudnik, szalbierz, próżniak i hipokryta Tartuffe, który ogłupia pozorem swojej religijności pana domu Orgona (naiwnego i prostodusznego), a także jego matkę – panią Pernelle. Planuje uwieść atrakcyjną żonę Orgona, ożenić się z jego córką Marianną i ograbić z majątku. Urokowi Tartuffe’a nie dają się zwieść żona Orgona – Elmira (zdystansowana, z właściwą kobiecej naturze intuicją) i jej pokojówka Doryna (sprytna, otwarta, bezpośrednia). Ci bohaterowie sztuki (ponadto zalotnik Marianny Walery, syn Orgona Damis i inni) tworzą mistrzowskie studium postaci, które mimo że wpisane w realia siedemnastowieczne, stanowią typy uniwersalne dla każdych czasów. To dzięki wyrazistym (oczywiście przerysowanym, wyjaskrawionym) rysom psychologicznym postacie te nabierają ponadczasowego wymiaru. Mamy więc wyrachowanego, podłego materialistę i oszusta – to Tartuffe, tytułowy bohater sztuki. Wprawiony w odgrywaniu roli dewota rozmiłowanego w modlitwie i praktykach pokutnych, zdobywa zaufanie Orgona i starej pani Pesnelle. Tartuffe to cwaniak, oszust, jakich możemy spotkać w każdej epoce, a nawet wśród znanych osób. Niestety, tacy cwaniacy z łatwością wyczuwają naiwnych, którzy mogą dać się nabrać na ich sztuczki. Nadal spotkamy wiele osób tak naiwnych i bezkrytycznych jak pani Pesnelle i Orgon. Na szczęście zdarzają się także ludzie pokroju Doryny, młodej służącej – energiczni, trzeźwo myślący, obdarzeni zdrowym rozsądkiem, umiejący dokonać trzeźwego osądu sytuacji.
Wariant 3
Nawiąż do historii przedstawień Świętoszka.
Nieustające wystawianie jej na deskach teatrów musi świadczyć o mistrzowskiej formie, a także uniwersalnym temacie sztuki. Podaj, że po raz pierwszy wystawił Molier Świętoszka w 1664 roku, ale pod wpływem nalegań Kościoła król wydal zakaz publicznego wystawiania komedii. Walka o możliwość grania sztuki trwała pięć lat. Od 1669 roku pięcioaktową komedię grano przez czterdzieści cztery wieczory przy aplauzie publiczności. Jako ciekawostkę możesz dodać, że Molier był znakomitym aktorem komediowym, chociaż grał także w tragediach. W Polsce pierwszy raz zagrano Świętoszka w 1777 roku w przekładzie Jana Baudouina w Warszawie.
Zastanów się przy okazji, co mogło tak bardzo urzekać widzów w sztukach Moliera – przecież są one wystawiane jeszcze dziś, co więcej, podobają się publiczności. W prezentowanym fragmencie sceny V mamy do czynienia z komizmem charakterów, ale także z komizmem słownym i sytuacyjnym. Śmieszna sytuacja to mąż ukryty pod stołem i przysłuchujący się, jak inny mężczyzna bez skrępowania uwodzi jego żonę. Komizm słowny widoczny jest przede wszystkim w „języku miłości”, jakim przemawia Tartuffe do Elmiry. Bynajmniej nie jest to język pobożnego człowieka, lecz starego zbereźnika, który ledwo ledwo hamuje swoją chuć. Takiego sposobu przemawiania nie nauczył się na pewno z książeczek do nabożeństwa (modlitewników). Zabawny jest także język, którym posługuje się Elmira: z łatwością dostrzeżesz w nim przesadę. Łatwo wyczuć, że kobieta przesadza, udaje pożądanie, które (rzekomo) czuje do Tartuffe’a. Zabawne jest, że spryciarz i oszust, któremu udało się oszukać – wręcz omotać – Orgona i panią Pesnelle, teraz sam daje się nabrać… Jak na „zawodowego” oszusta jest zaskakująco naiwny!
Warianty zakończenia
Wariant 1
Podkreśl, że nie ulega wątpliwości, iż Świętoszek jest żywym tekstem w czterysta lat po napisaniu.
Zadecydowała o tym zarówno problematyka, wcale nie tak obca współczesnym, jak i wyjątkowe walory sceniczne komedii. W momencie pisania Molier wypowiadał swoje poglądy w kwestiach prywatnej wiary i postawy religijnej, a także udziału Kościoła w życiu obywateli. Podsumuj jeszcze raz obraz postaci; portret wyjątkowo obłudnego człowieka, wykorzystującego religię do realizacji wygórowanych ambicji, oszusta i karierowicza – Tartuffe’a oraz Orgona, bez którego naiwności i zaślepienia nie mógłby istnieć ten pierwszy. Zauważ śmiało, że takich „świętoszków” – złodziei, oszustów i hipokrytów jest dziś, niestety, bez liku. Orgona również łatwo odnaleźć wśród fanatyków religijnych, ludzi naiwnych, łatwowiernych, wręcz głupich.
Wariant 2
Nawiąż do pytania zawartego w temacie.
Potwierdź, że XVII-wieczna komedia bawi i śmieszy, ale także uczy. W Świętoszku Molier wypowiedział bowiem wiele prawd o ułomnościach człowieka – dwulicowości, nieszczerości, naiwności i zaślepieniu. W opiniach o Świętoszku pojawia się zdanie, ze Tartuffe ma w sobie coś z każdego z nas, a każdy nosi w sobie prywatnego Tartuffe’a. Świętoszek traktuje o sprawach mało śmiesznych, przekazując gorzką wiedzę o człowieku, ale Molier nie pisał tragedii, lecz komedię, stąd w rozwoju wydarzeń i kwestiach poszczególnych postaci są zarówno elementy poważne, jak i farsowe – na szczęście, bo dzięki temu ta gorzka prawda o nas samych nie smakuje tak gorzko.
Wariant 3
Możesz zakończyć, podkreślając wagę mistrzowskiej formy komedii Moliera, na której bazowali wszyscy późniejsi komediopisarze.
Ważne pojęcie
Komedia – gatunek dramatyczny, który wyróżnia się pogodną treścią, obfitującą w wydarzenia akcją oraz szczęśliwym zakończeniem i elementami komizmu (charakterów, sytuacyjnego, słownego). Komedia nowożytna ukształtowała się w XVI – XVII wieku. Mamy dwa podstawowe wzorce komedii:
- komedia romantyczna, w której pojawiały się fantastyka i elementy liryczne (reprezentanci: William Szekspir, Lope de Vega),
- komedia klasycyzująca, sięgająca po tematy obyczajowe i ukazująca niezmienność ludzkiej natury (reprezentanci: Molier, Aleksander Fredro).
Podział komedii
Ze względu na dominantę kompozycyjną można wyróżnić komedie:
- charakterów – podporządkowane są ukazaniu psychiki postaci (zwykle o wyjaskrawionych cechach);
Przykład: Skąpiec Moliera. - sytuacyjne – w których pełno jest intryg, a akcja toczy się wartko, obfituje w niespodzianki i ma zaskakujący koniec;
Przykład: Śluby panieńskie Aleksandra Fredry. - obyczajowe – ukazujące obyczaje pewnej zbiorowości (np. artystów, mieszczan).
Przykład: Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej. - polityczne – przedstawiające działalność pewnych stronnictw politycznych.
Przykład: Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza.
Komizm – jedna z głównych kategorii estetycznych, ukształtowana już w starożytności. Arystoteles za główne źródło komizmu uznał niezgodność wyobrażenia z rzeczywistością, między oczekiwaniami a osiągniętymi skutkami itd.
Wyróżniamy komizm:
- słowny
- sytuacyjny
- charakterów
Konteksty
- pierwsi twórcy komedii: Arystofanes, Plaut, Terencjusz;
- teoria komizmu stworzona przez Arystotelesa;
- komedie Aleksandra Fredry;
- komedie Michała Bałuckiego.
Zobacz:
Świętoszek Moliera – określ wymowę utworu oraz rodzaje komizmu
Komizm słowny i sposoby jego realizacji w wybranych utworach różnych autorów i epok.