Odwołując się do przytoczonego fragmentu oraz całości utworu, skomentuj postawę moralną głównego bohatera Dżumy Alberta Camusa

Odwołując się do przytoczonego fragmentu oraz całości utworu, skomentuj postawę moralną głównego bohatera Dżumy Alberta Camusa.

Alberta Camus, Dżuma (fragment)

Z ciemnego portu wzlatywały rakiety towarzyszące oficjalnym zabawom. Miasto powitało je długim i głuchym okrzykiem. Cottard, Tarrou, Ona, wszyscy, których kochał i stracił, martwo lub winni, byli zapomniani. Stary miał rację, ludzie są zawsze tacy sami. Ale w tym była ich siła i ich niewinność, i mimo całego bólu Rieux czuł, że tu z nimi się łączy. Wśród mocniejszych i dłuższych teraz okrzyków, które echo niosło aż do stóp tarasu, w miarę jak coraz więcej różnokolorowych bukietów pojawiało się na niebie, doktor Rieux postanowił napisać opowiadanie, które tu się kończy, żeby nie należeć do tych, co milczą, żeby świadczyć na korzyść zadżumionych, żeby zostawić przynajmniej wspomnienie niesprawiedliwości i gwałtu, jakich doznali, i powiedzieć po prostu to, czego można się nauczyć, gdy trwa zaraza: że w ludziach więcej rzeczy zasługuje na podziw niż na pogardę.

Wiedział jednak, że ta kronika nie może być kroniką ostatecznego zwycięstwa. Może być tylko świadectwem tego, co należało wypełnić i co niewątpliwie powinni wypełniać nadal, wbrew terrorowi i jego niestrudzonej broni, mimo rozdarcia osobistego, wszyscy ludzie, którzy nie mogąc być świętymi i nie chcąc zgodzić się na zarazy, starają się jednak być lekarzami.

Słuchając okrzyków radości dochodzących z miasta, Rieux pamiętał, że ta radość jest zawsze zagrożona. Wiedział bowiem to, czego nie wiedział ten radosny tłum i co można przeczytać w książkach, że bakcyl dżumy nigdy nie umiera i nie znika, że może przez dziesiątki lat pozostać uśpiony w meblach i bieliźnie, że czeka cierpliwie w pokojach, w piwnicach, w kufrach, w chustkach i w papierach i że nadejdzie być może dzień, kiedy na nieszczęście ludzi oraz dla ich nauki dżuma obudzi swe szczury i pośle je, aby umierały w szczęśliwym mieście.

Wyjaśnienie zadania

Masz przed sobą fragment kończący powieść, zawierający w sobie wszystkie wyznaczniki postawy Rieux – czyli to, co masz skomentować. Charakteryzując doktora, trzeba jednak odwołać się do całego utworu, na przykład pokazać postawę lekarza w kluczowych momentach powieści. Polecenie „skomentuj” oznacza, że masz określić: jaka to była postawa, z czym musiał zmierzyć się lekarz; przydałaby się także Twoja ocena postępowania bohatera. Praca może przyjąć formę rozprawki – zgromadzenie uporządkowanych argumentów bądź bardziej swobodnego eseju.

Uwaga! W pracy koniecznie wyjaś­nij, co rozumiesz przez dżumę – bez tego nie da się odczytać sensu utworu.

Najprostszy plan pracy

• charakterystykę postawy Rieux zawartą w cytowanym fragmencie;
• odwołania do całości utworu przy charakterystyce głównego bohatera;
• wprowadzenie pojęcia heroizm moralny i odniesienie go do postawy doktora;
• pokazanie sylwetki Rieux jako laickiego świętego;
• wyjaśnienie parabolicznego charakteru tytułowej Dżumy;
• wyczerpującą charakterystykę bohatera, popartą konkretnymi przykła­dami z powieści,
• porównanie postawy Rieux z Judymem bądź Edelmanem,
• ukazanie, w jaki sposób filozofia egzystencjalna zdominowała postawę moralną doktora,
• ukazanie wpływu doktora Rieux na inne postacie w powieści.

Konspekt

Wstęp

• Przedstawienie głównego bohatera i skoncentrowanie się na wykonywanym przez niego zawodzie, który określa jego postawę moralną. Dla Rieux bycie lekarzem to nie tylko praca, ale i powołanie, służba innym wbrew własnym rozterkom i lękom. Dżuma to kolejna powieść o lekarzu, o tym, jak zawód determinuje czyjś los, jak wyzwala postawy moralne i etyczne (aby nie szukać daleko, wystarczy przywołać doktora Judyma, postać z Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego). W ten zawód wpisana jest bowiem pomoc potrzebującym, nawet kosztem prywatności, zawód Rieux nadaje sens jego działaniom, i szerzej – jego istnieniu.

• Postawienie tezy, że postawa Rieux jest metaforą człowieka w czasach zarazy, czyli zagrożenia. Trzeba stwierdzić, że Dżuma to powieść-parabola (tytułowa dżuma to zagrożenie złem, terrorem, wojną, śmiercią). Powieść powstała w latach czterdziestych XX w. a więc odwołuje się do doświadczeń II wojny światowej. Postać Rieux jest wykreowana jako wzór postawy człowieka, który wbrew ekstremalnym warunkom postanawia sprzeciwić się złu.

• Ukazanie Rieux jako bohatera egzystencjalnego. Dżuma to bowiem powieść wyrosła z filozofii egzystencjalizmu. Rieux – lekarz i ateista – reprezentuje typowy dla tego nurtu punkt widzenia. Wie, że jeżeli nie nadamy życiu sensu przez aktywny bunt wobec zła, to życie samo w sobie będzie absurdalne, pozbawione transcendencji i wartości ogólnych.

Rozwinięcie

• Skoncentrowanie się na interpretacji fragmentu, wydobywając z niego najważniejsze cechy postawy bohatera.

• Ukazanie bohatera powieści jako wzorca moralnego uniwersalnej postawy wobec zła i wymienienie składników tej postawy:
  Wiara w ludzką godność – człowiek musi aktywnie przeciwdziałać złu, nie może się poddawać.
  Przekonanie, że zło jest istotą absurdalnego świata – temu złu należy się przeciwstawiać, w ten sposób walcząc o zachowanie godności.
  Niezgoda na zarazę – to jedyne wyjście godne człowieka. Należy odrzucić własne problemy i poświęcić się wspólnej sprawie.

• Ukaż Dżumę jako powieść-parabolę (na paraboliczność całej powieści wskazują takie cechy, jak niedookreślenie czasowe, zaraza w XX w., miasto Oran otoczone murami jak w średniowieczu, wreszcie motto powieści mówiące o pokazaniu jednego rodzaju uwięzienia przez inny).

Zakończenie

• Podsumowanie charakterystyki postaci. Doktor Rieux to wzór lekarza i człowieka. Współczucie dla innych, nieugięte bohaterstwo moralne, potrafi zachować spokój ducha i własny system wartości nawet w ekstremalnych warunkach. Może być ideałem do naśladowania dla wszystkich lekarzy, może też być wzorem niezłomnej postawy wobec zła dla wszystkich ludzi stojących przed życiowym wyborem.

• Postawienie tezy, że doktor Rieux to przykład pozytywnego typu egzystencjalisty. Absurd świata go nie niszczy wewnętrznie, ale dzięki niemu właśnie Bernard czerpie siłę do walki ze złem na wszystkich poziomach. Ratuje nie tylko ciała, ale i dusze innych ludzi przed zwątpieniem. Potrafi w innych wlać swoją siłę. O człowieczeństwie decyduje według niego świadome przyjęcie odpowiedzialności za siebie i innych.

 

Warianty wstępu

Wariant 1

Przedstaw głównego bohatera i skoncentruj się na wykonywanym przez niego zawodzie, który określa jego postawę moralną. Dla Rieux bycie lekarzem to nie tylko praca, ale i powołanie, służba innym wbrew własnym rozterkom i lękom. Dżuma to kolejna powieść o lekarzu, o tym, jak zawód determinuje czyjś los, jak wyzwala postawy moralne i etyczne (aby nie szukać daleko, wystarczy przywołać doktora Judyma, postać z Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego). W ten zawód wpisana jest bowiem pomoc potrzebującym, nawet kosztem prywatności, zawód Rieux nadaje sens jego działaniom, i szerzej – jego istnieniu.

Wariant 2

Postaw tezę, że postawa Rieux jest metaforą człowieka w czasach zarazy, czyli zagrożenia. Trzeba stwierdzić, że Dżuma to powieść-parabola (tytułowa dżuma to zagrożenie złem, terrorem, wojną, śmiercią). Powieść powstała w latach czterdziestych dwudziestego wieku, a więc odwołuje się do doświadczeń II wojny światowej. Postać Rieux jest wykreowana jako wzór postawy człowieka, który wbrew ekstremalnym warunkom postanawia sprzeciwić się złu.

Wariant 3

Ukaż Rieux jako bohatera egzystencjalnego. Dżuma to bowiem powieść wyrosła z filozofii egzystencjalizmu. Rieux – lekarz i ateista – reprezentuje typowy dla tego nurtu punkt widzenia. Wie, że jeżeli nie nadamy życiu sensu przez aktywny bunt wobec zła, to życie samo w sobie będzie absurdalne, pozbawione transcendencji i wartości ogólnych. Podkreśl, że właśnie z tych pesymistycznych przesłanek, z wiedzy o absurdzie świata Rieux czerpie siłę do walki ze złem, współczucie dla innych ludzi, pragnienie działania dla ich dobra. Tylko bowiem niezgoda na zło wyznacza poziom naszego ­człowieczeństwa.

Warianty rozwinięcia

Wariant 1

Skoncentruj się na interpretacji fragmentu, wydobywając z niego najważniejsze cechy postawy bohatera. Wymień je, nie zaniedbując krótkiego komentarza.

• Duma z powodu bycia lekarzem – ten zawód to powołanie, służba, obowiązek moralny, ale i sens życia. Jeśli jest się lekarzem, to trzeba bez stawiania pytań i bez żadnych wątpliwości aktywnie przeciwdziałać „dżumie”, czyli chorobie i śmierci. Zwróć uwagę, że Rieux „zaraża” swoim myśleniem innych, na przykład Ramberta i Tarrou, przekonuje o potrzebie walki ojca Paneloux – w razie zagrożenia wszyscy powinniśmy być lekarzami.

Możesz porównać postacie Rieux i Judyma. Doktor Tomasz także nie potrafił być szczęśliwy, gdy widział wokół siebie zło, nędzę i śmierć. Obaj walczą ze śmiercią i słabością ludzkich charakterów, obaj chcą za wszelką cenę ocalić życie, obu dotyka samotność, gdyż tracą najbliższe, ukochane osoby. Obaj też w pewien sposób poświęcają się dla ogółu.

• Wiara w ludzi – „Więcej w ludziach zasługuje na podziw niż na pogardę”. Mimo zła w świecie i w ludzkich duszach Rieux czuje solidarność z bliźnimi, jest motywowany przez współczucie i chęć pomocy innym. W świecie pełnym absurdu tylko to nadaje sens naszemu życiu, określa cel naszych działań.

• Aktywność – wynika ona z poczucia dzielenia z ludźmi losu, człowiek poszukując sensu, nie może zgodzić się na zło, gdyż ono niszczy ludzkość. Walka ze złem jest jedyną możliwością, by ocalić siebie i własną godność.

Doktor Bernard Rieux to także:

• Laicki święty – w powieści mówi o sobie, że gdyby Bóg istniał, być może Jemu pozostawiłby działanie. Skoro jednak Boga nie ma, człowiek musi z pełną odpowiedzialnością przyjąć na siebie los własny i innych (los miasta), jest to postawa etycznego heroizmu.

• Strażnik dobra – w przeciwieństwie do większości ludzi Rieux ma gorzką świadomość, że walka z dżumą nie zostaje nigdy zakończona, że trzeba zachować ciągłą czujność, gdyż zło w ludzkich duszach czai się zawsze i w każdej chwili może wybuchnąć. Doktor jednak przyjmuje tę prawdę ze spokojem – jest gotowy do nieustannej walki z „chorobą”.

Wariant 2

Ukaż bohatera powieści jako wzorzec moralny uniwersalnej postawy wobec zła. Zastanów się, co uprawnia Cię do postawienia takiej tezy. Wymień składniki tej postawy:

• Wiara w ludzką godność – człowiek musi aktywnie przeciwdziałać złu, nie może się poddawać, tylko w ten sposób udowadnia własne człowieczeństwo.

• Przekonanie, że zło jest istotą absurdalnego świata – temu złu należy się przeciwstawiać, w ten sposób walcząc o zachowanie godności.

• Obowiązek walki ze złem – człowiek powinien walczyć ze złem, gdyż jest to jego wspólne doświadczenie z innymi ludźmi. Powinien to robić w imię poczucia łączności z bliźnimi, bowiem zło pochłania także niewinne ofiary, jak na przykład dzieci. Rieux jak Prometeusz kocha ludzi, ofiarowuje im całego siebie, gdyż poczucie wspólnoty ratuje go przed lękiem i nadaje sens jego życiu. Nie potępia nawet tych, w których zło się objawia z całą siłą (na przykład Cottard).

• Świadectwo – Rieux pisze książkę, aby opowiedzieć się po stronie „zadżumionych”, aby ostrzec przed powracającą plagą dżumy.

• Niezgoda na zarazę – to jedyne wyjście godne człowieka. Należy odrzucić własne problemy i poświęcić się wspólnej sprawie. Doktor Rieux jest postacią charyzmatyczną, wspaniałym przyjacielem. Pociąga innych za sobą, dzięki jego namowom na przykład Rambert pozostaje w mieście, z którego chciał uciec, gdyż dzięki doktorowi zrozumiał, że nie można być szczęśliwym w oderwaniu od innych.

Święty ateista?
Rieux ze swoją niezłomną siłą i przekonaniem o konieczności walki z chorobą jest wzorem dla innych. Wciąga ich do pracy w formacjach sanitarnych, nadaje sens ich życiu, angażując we wspólne działanie. Jest to „bohater niezłomny”, którego postawa może być wzorem nie tylko dla lekarzy, ale także dla ludzi znajdujących się w sytuacji ważnych życiowych decyzji.

Wariant 3

Wyjdź od stwierdzenia, że Bernard Rieux to alter ego samego Camusa, bohater, który wyraża światopogląd autora.
Człowiek wrzucony w istnienie (sformułowanie Martina Heideggera) wobec braku wartości danych z góry może nic nie robić (poddać się) lub samemu próbować tworzyć wartości. Tak właśnie czyni Rieux. Jego siła wywodzi się z braku złudzeń, z pesymistycznego oglądu świata, typowego dla egzystencjalizmu.

Ukaż Dżumę jako powieść-parabolę

Na paraboliczność całej powieści wskazują takie cechy, jak niedookreślenie czasowe, zaraza w XX wieku, miasto Oran otoczone murami jak w średniowieczu, wreszcie motto powieści mówiące o pokazaniu jednego rodzaju uwięzienia przez inny. Dlatego Rieux uosabia pewną postawę egzystencjalną.

Cechy tej postawy to:

• Nadawanie sensu światu
  Rieux w gruncie rzeczy uważa ludzi za dobrych i niewinnych, ale skażonych przez zło, nienawiść i strach. Nie potępia, stara się zrozumieć i nawraca na drogę dobra. Na przykład dzięki niemu ojciec Paneloux zaczyna rozumieć, że dżuma nie jest karą za grzechy.

• Utożsamienie zawodu z życiem
  Rieux uznaje prostą prawdę – skoro jest lekarzem, to powinien leczyć. Ta pewność daje mu siłę i entuzjazm, nie obawia się śmierci i cierpienia, dlatego też wychodzi cało z czasu zarazy. Celem życia jest działanie wraz z innymi i dla innych, bo wszyscy dzielimy absurdalny los.

• Ateizm
  Nawet z przekonania o nieistnieniu Boga bohater potrafi czerpać siłę. Ponieważ nie ma żadnej wyższej instancji, życie ludzkie ma sens o tyle, o ile mu go nadamy. Skoro mogę być dobry, jak i zły, wybieram dobro – to stwierdzenie głoszone przez samego Camusa. Rieux można nazwać „świętym bez Boga”, jego bóg to jego bliźni, czyli cała ludzkość.

• Heroizm moralny
  Postawa Rieux jest bezkompromisowa, człowiek nie może się poddać, bo w przeciwnym razie traci samego siebie. Tylko praca i dobro świadczone innym zbliża człowieka do jego bliźnich i niweluje poczucie egzystencjalnej samotności. Jedynie nieustanny bunt i niezgoda na zło dają nam szansę na udowodnienie własnego człowieczeństwa.

 

Warianty zakończenia

Wariant 1

Podsumuj charakterystykę postaci. Doktor Rieux to wzór lekarza i człowieka. Współczucie dla innych, nieugięte bohaterstwo moralne, potrafi zachować spokój ducha i własny system wartości nawet w ekstremalnych warunkach. Może być ideałem do naśladowania dla wszystkich lekarzy (leczy nie dla pieniędzy i sławy, lecz z powodu przekonania, że tak właśnie należy). Może też być wzorem niezłomnej postawy wobec zła dla wszystkich ludzi stojących przed życiowym wyborem. Obyśmy wszyscy mieli taką siłę jak doktor Rieux.

Wariant 2

Postaw tezę, że doktor Rieux to przykład pozytywnego typu egzystencjalisty. Absurd świata go nie niszczy wewnętrznie, ale dzięki niemu właśnie Bernard czerpie siłę do walki ze złem na wszystkich poziomach. Ratuje nie tylko ciała, ale i dusze innych ludzi przed zwątpieniem. Potrafi w innych wlać swoją siłę. O człowieczeństwie decyduje według niego świadome przyjęcie odpowiedzialności za siebie i innych.

Wariant 3

Twoja konkluzja może zawierać myśl, że główny bohater Dżumy to uniwersalny wzór aktywnej postawy walki przeciwko złu. Walki w każdych, nawet najbardziej ekstremalnych warunkach: wojny, zarazy, klęski żywiołowej.

Ciekawe porównanie: skojarz z Markiem Edelmanem, bohaterem książki Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall. Słynny kardiochirurg również uważał za swoje powołanie ratowanie każdego ludzkiego życia w czasach pacyfikacji warszawskiego getta przez Niemców.

Konteksty

• Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego – Tomasz Judym tak jak Rieux pojmował rację zawodu lekarza jako pomoc bliźnim. Nie mógł być szczęśliwy wobec cierpienia innych ludzi.

• Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall – Marek Edelman wspomina swoją pracę lekarza w warszawskim getcie, gdzie aby ratować Żydów, wydawał im fałszywe numerki jako chorym.

• Mit Syzyfa i Człowiek zbuntowany – dwa bardzo ważne eseje autora Dżumy.

 

Zapamiętaj definicję

Parabola to utwór, w którym postacie i fabuła są schematyczne i typowe, podporządkowane funkcji alegorii lub symbolu. Największe znaczenie mają w niej prawdy moralne, religijne i filozoficzne. Parabola ma dwa poziomy: dosłowny i ukryty (prawdziwe znaczenie utworu, czasem niejednoznaczne). Parabole pojawiały się już w starożytności, np. w greckich bajkach ezopowych, judaistycznych przypowieściach. Formą paraboli posługiwał się także Chrystus.

Elementy paraboli można znaleźć nie tylko w Dżumie, lecz także w innych utworach współczesnych, np. Procesie Franza Kafki, Starym człowieku i morzu Ernesta Hemingwaya, Szewcach Witkacego.

Ważne pojęcia

• Egzystencjalizm – nurt filozoficzny i literacki, powstał w latach czterdziestych XX wieku, zakładał, że nie ma Boga i żadnych odgórnych wartości moralnych, a człowiek wrzucony w istnienie musi ciągle wybierać, od niego tylko zależy, czy wybierze dobro, czy zło. Jego sytuacja jest trudna, bowiem naczelną cechą świata jest absurd.

• Heroizm moralny – postawa bezkompromisowej walki ze złem i kłamstwem, nawet w ekstremalnych warunkach i kosztem własnego życia, porównaj z postawą narratora powieści Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.

• Paraboliczność – ukazanie pewnej prawdy uniwersalnej za pomocą opowieś­ci fabularno-narracyjnej.

Co to znaczy, że Dżuma jest powieścią-parabolą? Wytłumacz, jak rozumiesz to pojęcie.

Wypracowanie

Skomentuj postawę głównego bohatera „Dżumy” Alberta Camusa na podstawie przytoczonego fragmentu.

„W ludziach więcej rzeczy zasługuje na podziw niż na pogardę” – tak przynajmniej uważał doktor Bernard Rieux, główny bohater Dżumy Alberta Camusa. Choć niekiedy wydaje mi się, że to patetyczne słowa pozbawione większego sensu, nieznajdujące potwierdzenia w otaczającej nas rzeczywistości, bardzo chciałabym w nie wierzyć, a jeszcze bardziej – żeby okazały się prawdziwe. Przekonanie o ich prawdziwości nie opuszczało mnie podczas lektury powieści Camusa i tuż po niej – oczywiście za sprawą głównego bohatera, doktora Rieux.

Choć zasługuje on na podziw, nie ma nic wspólnego ze stereotypowym wyobrażeniem bohatera: rycerzem Rolandem czy Achillesem. W odróżnieniu od nich jest zwyczajnym, skromnym człowiekiem, szarą eminencją bohaterstwa, a jednak to właś­nie dzięki niemu miasto zjednoczyło się we wspólnej walce z epidemią. Osobowość doktora miała ogromny wpływ na Ramberta, który planował przecież jak najszybciej opuścić miasto i wrócić do ukochanej. Zdał sobie jednak sprawę z tego, że gdyby tak postąpił, okazałby się tchórzem i konformistą, niegodnym jej uczucia. Doktor nie wygłasza kazań i nie rzuca gromów, nie zawstydza i nie wznosi bojowych okrzyków, a mimo to udaje mu się osiągnąć rzecz, zdawałoby się, niemożliwą: zjednoczyć w walce z zarazą egoistycznych i przerażonych mieszkańców Oranu. Roland czerpał siłę do walki między innymi z przekonania o ustalonej hierarchii wartości i porządku panującym na świecie. Na pierwszym miejscu stawiał Boga, władcę, ojczyznę i honor rycerski. Światem, w którym żyje bohater powieści Camusa, zdają się rządzić zupełnie inne prawa – prawo absurdu, chaosu, niezasłużonego cierpienia. Przede wszystkim absurdu. W myśl teorii Alberta Camusa ludziom żyjącym na takim świecie trudno jest zachować godność i poczucie sensu życia czy nawet tego, co robią. Często bowiem przegrywają z wszechwładnym absurdem. Jedyną szansą na zachowanie godności jest decyzja o podjęciu walki ze złem, aktywność, niepoddawanie się – najlepiej, gdyby to była walka wspólna, gdyż zjednoczone siły grupy ludzi dają większe szanse na powodzenie. W Micie Syzyfa Camus pisał przecież, że Syzyf przez swą wytrwałość zasługuje na podziw i współczucie – właśnie ten „mitologiczny złoczyńca”, skazany na wieczną mękę w królestwie Hadesa, powinien być dla nas swego rodzaju wzorem do naśladowania. Nasz los bowiem wcale nie różni się tak bardzo od jego…

Jakie są ważne składniki postawy doktora Rieux?
Przede wszystkim wiara w ludzi, służenie im pomocą – Rieux nie skreśla nikogo, uważa, że wysiłek każdego człowieka w walce ze złem to ważna cegiełka, nawet gdy możliwości danej jednostki w porównaniu z innymi są znikome. Po drugie, aktywność. Bierność, pogodzenie się z wszechobecnym absurdem, to najgorszy wybór, mimo iż prawdopodobieństwo, że ta walka zakończy się zwycięstwem, jest znikome. Mamy jednak (moralny) obowiązek walki ze złem; tylko próby pokonania absurdu świata dają szansę na ocalenie godności. Po trzecie – duma z powodu bycia lekarzem – Rieux nie traktuje tego zawodu tylko jako sposobu na zarabianie pieniędzy, lecz jako powołanie, obowiązek, służbę innym, może nawet swego rodzaju zaszczyt i misję. Oczywiście, nie liczy na pieniądze i zaszczyty – na walce z dżumą nie zarobił przecież ani grosza, nie pragnie także uwielbienia ani fanfar. Rieux leczył ludzi za darmo, robił to dla nich, ale – jak myślę – także dla siebie; chciał mieć pewność, że się nie poddał, że może bez wstydu spojrzeć w oczy swojemu odbiciu. Wykonywany zawód determinuje jego życie, wyzwala w nim określoną postawę moralną i etyczną – ta postawa to heroizm i swego rodzaju smutna nadzieja. Pomaga innym nawet kosztem własnej prywatności, ale bynajmniej nie robi z siebie męczennika. Taki był przecież jego wybór, a doktor tak jak autor powieści, miał zapewne świadomość, że w świecie, którym rządzą absurd i przypadek, na niewiele rzeczy mamy tak naprawdę wpływ.

Wykonywany zawód zdeterminował także życie doktora Judyma, bohatera Ludzi bezdomnych. Porównanie tych obu lekarzy narzuca się samo – i nie da się ukryć – wypada ono na niekorzyść Judyma, który zdaje się zmuszać do wykonywania swoich zadań, praca nie przynosi mu satysfakcji, wewnętrznego spokoju. Sprawia wrażenie rozgoryczonego, niezadowolonego, zgorzkniałego. Myślę, że nigdy nie był tak dob­rym lekarzem jak Rieux, gdyż wydawało mu się, że ta praca to przede wszystkim poświęcenie, wyrzeczenie się szczęścia osobistego. Czy aby na pewno lubił swoich pacjentów? Choć wykonywał zawód o charakterze altruistycznym, społecznym, w gruncie rzeczy nie wyzbył się egoizmu. Chciał przede wszystkim spełnić swoje postanowienie, reszta (w tym ludzie – którzy powinni być przecież dla niego najważniejsi!) – schodziła na dalszy plan. Postawa doktora Rieux wydaje się naturalna, normalna, po prostu zwyczajna. Nic specjalnego? Nieprawda, jakiś czas po lekturze powieści przychodzi refleksja, że właśnie taki szary, zwyczajny heroizm to najtrudniejsza rzecz, na jaką moglibyśmy się zdobyć i że takich ludzi jak doktor Rieux nie ma właściwie zbyt wielu. Dżuma to powieść-parabola, tak więc opowiada ona nie tylko o konkretnych wydarzeniach w Oranie. Tytułowa dżuma to wojna, nieszczęścia, wszelkie zło, z którym stykamy się na co dzień – i wobec którego powinniśmy przyjąć taką postawę jak Rieux.

Bohatera powieści często nazywa się laickim świętym lub świętym bez Boga. Tego rodzaju świętość jest zupełnie inna niż świętość z Bogiem. Doktor zupełnie nie przypomina dwóch świętych, o których uczyliśmy się w szkole i których sylwetki mechanicznie przywołujemy w myślach, gdy usłyszymy słowo „święty”. Nie umartwia się ani nie poniża jak Święty Aleksy, aby tylko osiągnąć życie wieczne (choćby dlatego, że w nie wierzy). Nie przypomina także Świętego Franciszka z jego afirmacją istnienia – w odróżnieniu od niego uważa, że świat jest okrutny, niesprawiedliwy, absurdalny i skażony złem. Trudno by znaleźć w nim choćby ślady radości i harmonii, które sławił Święty Franciszek. Nie może więc, tak jak oni, czerpać siły z wiary. Paradoksalnie, czerpie siły z przekonania o… absurdzie rządzącym światem. Ten święty-ateista wydaje się jednak sympatyczniejszy i bardziej realny niż bohaterowie dzieł hagiograficznych. Wydaje się także bardziej ludzki – nie jest idealistą, nie wierzy w cudowne ozdrowienia ani w cudowne zwycięstwo dobra. Rieux wypowiada bardzo ważne słowa: że gdyby istniał Bóg, to On zająłby się zaprowadzeniem ładu i porządku na świecie, ale skoro nie istnieje, każdy z nas musi się zająć tym sam. Choć nasze możliwości są bardzo skromne i dlatego wspólnymi siłami można zdziałać o wiele więcej. Doktor nie uważa wcale, by jego wkład w walkę z epidemią (ze złem panującym na świecie) był największy; potrafi docenić wkład innych. Czerpie siły także z przekonania o nieistnieniu Boga – a to naprawdę niezwykłe u świętego. Pod względem cnót chrześcijańskich, takich jak skromność i gotowość do służenia innym, przewyższa ojca Paneloux, jednego z bohaterów powieści, ale nie tylko – także wielu współczesnych chrześcijan.

Aby pozostawić jakiś ślad, doktor pisze pamiętnik, który ma być świadectwem wspólnej walki, która miała miejsce w Oranie. Staje w nim po stronie zadżumionych, dotkniętych zarazą, a jeśli chcemy odczytać powieść głębiej – po stronie dotkniętych złem, które bynajmniej nie było zasłużone. Rieux nie chce i nie umie odbierać dżumy jako kary za ludzkie grzechy.

Bernard Rieux jest wzorem aktywnej postawy, którą powinniśmy przyjąć wobec każdego przejawu zła, z którym się spotkamy – nie tylko wobec wybuchu epidemii czy wojny. Postawy, którą propagował Albert Camus i która najsilniej została wyrażona w Dżumie. Mimo dydaktycznego przesłania Camusowi udało się stworzyć bohatera, który nie wydaje się być przesiąknięty ideami pozytywizmu – a tacy byli przecież, w większości przypadków, pozytywni i stawiani za wzór bohaterowie literatury polskiej. Rieux budzi podziw i sympatię, choć nie ma efektownych przygód i barwnego życiorysu, jak większość bohaterów literackich, którzy wywołują w nas te uczucia.

Zobacz:

Doktor Bernard Rieux – bohater Dżumy

Objaśnij pojęcie paraboli na przykładzie Dżumy Alberta Camusa

Doktor Judym a doktor Rieux – porównaj obu bohaterów

Zaprezentuj postać doktora Rieux – głównego bohatera i narratora Dżumy

Bernard Rieux – charakterystyka

Co to znaczy, że Dżuma jest powieścią egzystencjalną?

Dżuma Camusa jako arcydzieło