Motyw ojczyzny w literaturze
Funkcjonuje, odkąd utrwaliły się zręby polskiej państwowości – czyli od średniowiecza. Oczywiście słowa Galla Anonima opiewające polskie bohaterstwo w walce pod Głogowem są wciąż jeszcze hołdem dla królewskiego rodu, ale to już początek. Wiek XVI wzmocni postawy patriotyczne i poczucie tożsamości narodowej, co od razu znajdzie odzwierciedlenie w literaturze.
Doba staropolska – do utraty niepodległości
Patriotyzm tych wieków to głównie krytyka wad narodowych czy ustrojowych, propozycje reform, nawoływanie do postaw i działania w imię miłości ojczyzny, budowanie wzorców i antyprzykładów literackich. Są to motywy charakterystyczne dla czasów pokoju – nie ma jeszcze walki o wolność, walki z zaborcą – jest obserwacja tego, co dzieje się w granicach ojczyzny. Szczególną kopalnią patriotycznych postaw i politycznej walki o poprawę sytuacji kraju jest oświecenie – jakby kulminacja działań, prób ratowania Polski, niestety, jak pokazała historia – nieskutecznych.
Czas niewoli
• Historyczni bohaterowie powstań narodowych w poezji.
- Reduta Ordona – Adam Mickiewicz
- Śmierć Pułkownika – Mickiewicz (Emilia Plater)
- Sowiński w okopach Woli – Juliusz Słowacki
• Konrad Wallenrod (Konrad Wallenrod Adama Mickiewicza)
Właściwe imię – Alf, Litwin porwany za młodu przez Krzyżaków i wychowywany w zakonie. Pamięć ojczyzny i poczucie narodowości zachował dzięki litewskiemu pieśniarzowi. Jako młodzieniec ucieka na Litwę, żeni się z Aldoną, lecz w obliczu wojny z Krzyżakami decyduje się na powrót do zakonu. Przywdziewa krzyżacki płaszcz, zdobywa pozycję wodza i prowadzi zakon do klęski. Zakończy życie samobójstwem.
• Bohater romantyczny tkwi w polskiej świadomości jak pomniki patriotyzmu. Samotny spiskowiec, absolutnie oddany jest swojej misji – walce o wolność ojczyzny. Dotknięty prywatną tragedią, pozostawia za sobą nieszczęśliwą miłość, młodzieńcze marzenia i przeistacza się w bojownika o sprawę narodową.
- Gustaw-Konrad (Dziady Adama Mickiewicza)
Po tragedii osobistej (jest nią nieszczęśliwa miłość do panny, którą wydają za mąż za lepszego konkurenta) Gustaw przekształca się w Konrada, spiskowca, więźnia, bohatera walczącego o kraj. Punktem przełomowym jest niejasne samobójstwo, po którym żyje nadal. Sceny w celi więziennej, zwłaszcza Wielka Improwizacja wymierzona przeciw Bogu, to szczytowy punkt tej walki – potem ujrzymy Konrada znikającego w tłumie zesłańców na Syberię.
- Jacek Soplica (Pan Tadeusz)
Był patriotą – ale na drogę cnoty i poważnych działań wszedł dopiero po pewnym czasie. Jako Ksiądz Robak działa skutecznie: jest emisariuszem, propaguje odpowiednie postawy wśród szlachty, przygotowuje powstanie, które ma wesprzeć Napoleona. Ale ten patriota ma za sobą burzliwą młodość, bijatyki i pijatyki, wreszcie morderstwo dokonane na Stolniku Horeszce ze zwykłej zemsty i zranionej dumy. Usługi oddane później krajowi zrehabilitują go w oczach szlachty.
- Andrzej Kmicic – pierwszy spadkobierca bohatera romantycznego.
Wykazuje wiele podobieństw do Jacka Soplicy: ta sama hulaszcza młodość, podobne doświadczenie fałszu magnaterii, przeistoczenie, zmiana nazwiska (Babinicz) i rehabilitacja. Jest Kmicic przykładem polskiego patrioty.
Andrzej Kmicic jest jednym z wielu patriotów-bohaterów Trylogii. Całym życiem służą sprawie narodowej i Skrzetuski, i Wołodyjowski, nawet Szkot Ketling, który Polskę uznał za swą drugą ojczyznę. Dwaj ostatni zginą w wersji Sienkiewicza pod gruzami Kamieńca Podolskiego, którego przysięgli bronić. To jeszcze jeden romantyczny gest – zgodnie z wymogiem honoru zginąć, niedotrzymanie przysięgi i dalsze życie, choćby w służbie krajowi, byłoby niegodne rycerza polskiego.
• Młodzież polska w walce z zaborcą
Jej portret znajdujemy w Dziadach części III, w scenach więziennych. Tam spotykają się młodzi patrioci – sami prezentujący postawy nienawiści do wroga, poza tym opowiadają o aktach bohaterstwa, męczeństwa, o zsyłkach na Sybir, o zesłańcach, wśród których znajduje się też młodzież, a nawet dzieci. Ta młodzież otrzymuje bardzo pozytywną, heroiczną charakterystykę, jej życie określa poświęcenie, walka, porzucenie rodziny, uwięzienie, przesłuchania, zsyłka na Syberię.
• Młodzież walcząca z rusyfikacją w powieści (Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego)
To drugie, ważne ujęcie protestu polskiej młodzieży przeciw działaniom zaborcy. Słynna lekcja polskiego, na której Zygier recytował Redutę Ordona, wzruszała pokolenia. Młodzieży tamtych czasów zabroniono posługiwać się językiem polskim, fałszowano historię – zrozumiałe, że stawiała ona silny opór wobec takich działań, czytała i mówiła po polsku, propagowała patriotyczne ideały, czego dowodem są dzieje Marcinka Borowicza. Wiek XX przyniesie obraz młodzieży walczącej z okupantem hitlerowskim.
• Powstańcy z roku 1830 i 1863 (głównie szlachta) znaleźli odrębne, chwalebne miejsce w literaturze polskiej na przykład w noweli Elizy Orzeszkowej Gloria victis. To historia powstańcza, opowiadana przez świadków tragicznej bitwy – drzewa leśne. Powstańcy – bohaterowie tej noweli – zginęli w walce z przeważającą siłą Rosjan, ponieśli ofiarę, która miała zaowocować w przyszłości.
• Proza Żeromskiego (Wierna rzeka, Echa leśne, Rozdzióbią nas kruki, wrony…) Żeromski często podejmuje temat powstania styczniowego, rozważa przyczyny jego klęski, dzieje powstańców, stosunek wsi i chłopów do szlacheckiego zrywu. Krytykuje szereg przywódczych posunięć – ale czyn powstańczy pozostaje heroicznym aktem patriotyzmu.
• Konsekwencją przegranych powstań była emigracja wielu Polaków, zwłaszcza po powstaniu listopadowy. Temat tęsknoty za ojczyzną odnajdziemy w Latarniku Henryka Sienkiewicza (utwór pozytywistyczny, ale dotyczy losów polskiego romantyka emigranta). Dzieje Skawińskiego są symbolem tragedii emigrantów polskich i tęsknotę za krajem.
• Na ziemiach zajętych przez zaborców w II połowie XIX wieku zaczęły się procesy wynaradawiania Polaków. Przywołaj utwory: Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela Henryka Sienkiewicza, A… B… C… Elizy Orzeszkowej, Rota Marii Konopnickiej, Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego.
Wiek XIX – po odzyskanie niepodległości
W tej literaturze walka o wolność zdominuje patriotyczną literaturę. Zupełnie zrozumiałe: już nie ma czego reformować, za to zaistniał bardzo określony, konkretny wróg – zaborcy. Dochodzi nowy aspekt – emigracji, tęsknoty wygnańca politycznego za krajem. Teraz postawa patriotyczna obarczona będzie cieniem spisku, konspiracji, kulminacyjnym aktem patriotycznym będzie udział w powstaniu. I to jest najbardziej emocjonalna polska literatura patriotyczna, najbardziej spektakularna, oddziałująca na uczucia i wyobraźnię.
Wiek XX
- Czas międzywojnia – znów czas wolności, górę biorą idee odbudowy kraju, reform, wewnętrznych sporów i ocen.
- Czas wojny i okupacji – tak jak w czasach niewoli dominują postawy bohaterskie, udział w konspiracji i powstaniu, walka o wyzwolenie ojczyzny. Bardzo wiele utworów dotyczących tego przedziału powstaje po wojnie – niektóre, jak choćby Początek Andrzeja Szczypiorskiego, ogarniają też wydarzenia Polski Ludowej powojennej – aż po stan wojenny.
II wojna światowa
• Wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego Pokolenie, Elegia o… (chłopcu polskim), Z lasu ukazują sytuację młodego pokolenia, którego dojrzewanie przypada na czas wojny. Ich młodość określa nie miłość i nauka, lecz walka z wrogiem. Pójdą do powstania i większość pokolenia – już nie powróci.
• Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego prezentują działalność młodzieży polskiej podczas okupacji. Tajne komplety, konspiracyjna działalność harcerzy, akcje przeciw Niemcom – to młodość bohaterów patriotów, takich jak: Zośka, Alek, Rudy, harcerzy, którzy zginą za ojczyznę.
Słynne alegorie
• Ojczyzna – tonący okręt
Najsłynniejszym autorem tego porównania jest Piotr Skarga, autor Kazań sejmowych, który z pogardą traktuje tych, co „tobołki swoje opatrują”, gdy okręt wspólny tonie.
Podobny obraz powtórzą Słowacki i Sienkiewicz.
Lecz wy, coście mnie znali,
w podaniach przekażcie,
żem dla ojczyzny sterał moje lata młode,
a póki okręt walczył – siedziałem na maszcie,
a gdy tonął – z okrętem poszedłempod wodę…
Juliusz Słowacki Testament mój
• Ojczyzna – matka
Matka – też skojarz Piotra Skargę! Tym jest ojczyzna dla narodu polskiego, czym matka dla dzieci.
Ujęcie ojczyzny – matki przywoła Mickiewicz w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego.
Cytaty
Pięknie z bronią w ręku umrzeć dla ojczyzny.
Homer
Drodzy są rodzice, krewni, dzieci, domownicy, ale miłość wszystkiego zawarła w sobie ojczyzna.
Cyceron O obowiązkach
Święta miłości kochanej ojczyzny,
Czują cię tylko umysły poczciwe!
Dla ciebie zjadłe smakują trucizny,
Dla ciebie więzy, pęta niezelżywe.
Ignacy Krasicki Hymn do miłości ojczyzny
Nie masz zasług: te, co zowiemy zasługi,
Są tylko ku Ojczyźnie wypłacone długi.
Stanisław Konarski
Lecz zaklinam – niech żywi nie tracą nadziei
I przed narodem niosą oświaty kaganiec
A kiedy trzeba – na śmierć idą po kolei,
Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec!…
Juliusz Słowacki Testament mój
Polak chociaż stąd między narodami słynny,
Że bardziej niźli życie kocha kraj rodzinny.
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Ojczyznę kocha się nie dlatego, że wielka, ale dlatego, że swoja.
Seneka
Kto ojczyźnie swej służy, sam sobie służy.
Piotr Skarga Kazania sejmowe
Ojczyzna to wielki, zbiorowy obowiązek.
Cyprian Kamil Norwid
Kraj lat dziecinnych!
On zawsze zostanie
Święty i czysty jak pierwsze kochanie […]
Kraje dzieciństwa, gdzie człowiek
Po świecie
Biegł jak po łące, a znał tylko kwiecie
Miłe i piękne.
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Zobacz: