Wolna i zniewolona, w marzeniach i w rzeczywistości, ale zawsze Polska. Przedstaw funkcjonowanie motywu ojczyzny w wybranych utworach literackich.
Przykładowy wstęp
Takich słów jak Polska czy też ojczyzna w codziennym języku używamy rzadko. Fakt, że tu właśnie się urodziliśmy i tu żyjemy, wydaje się oczywisty i nie ma potrzeby, aby na każdym kroku to podkreślać. Zgodnie jednak ze słynną inwokacją do Pana Tadeusza Adama Mickiewicza dopiero wtedy, gdy los rzuci nas z dala od rodzinnego kraju, zaczynamy zdawać sobie sprawę z jego wartości. Zaczynamy o nim myśleć w zupełnie inny sposób – słowa takie jak Polska, ojczyzna, dom pojawiają się w zasadzie naturalnie.
Dowodem na to może być literatura. Nie znajdziemy wielu utworów pisanych w kraju, w których poruszany byłby motyw ojczyzny. Jest to jednak podstawowy temat dzieł tworzonych na emigracji, co wynika – jak sądzę – zarówno z oczekiwań odbiorców (w większości również pozostających na emigracji), jak i z potrzeby autora. Jak zatem twórcy emigracyjni pisali o ojczyźnie?
.
Proponowane rozwinięcie tematu
1. Typowa dla emigracji nostalgia za krajem:
- Hymn Słowackiego
- Moja piosnka [II] Norwida
- Latarnik, Za chlebem Sienkiewicza
- Marcin Kozera Dąbrowskiej
- Kwiaty polskie Tuwima
- Kraj lat dziecinnych pod redakcją Grydzewskiego
- Popiół i wiatr Słonimskiego
- Barbakan warszawski Wierzyńskiego
- Trzy poematy o Warszawie Balińskiego
- Wiersz mazowiecki, Skowronek Lechonia
- Droga wiodła przez Narwik Pruszyńskiego
- Aria z kurantem Lechonia
2. Polska jako kraj, który ma do spełnienia szczególną misję wśród innych państw świata:
- Dziady cz. III i Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza (mesjanizm)
- Kordian Słowackiego (winkelriedyzm)
- Via Appia, Zstąp, duchu mocy Wierzyńskiego
- Męczennicy Lechonia
3. Polska jako ojczyzna wielkich bohaterów walczących za jej wolność:
- Reduta Ordona i Śmierć Pułkownika Mickiewicza
- Hymn (Bogurodzica dziewica…) i Sowiński w okopach Woli Słowackiego
- Pieśń o żołnierzach z Westerplatte Gałczyńskiego
4. Polska widziana z perspektywy emigranta:
- idealizowana, pokazywana jako miejsce wręcz idylliczne
• Pan Tadeusz Mickiewicza
• Dolina Issy Miłosza
- …lecz też jako miejsce, o którym mówi się z nostalgią, ale które idealne nie było
• Kwiaty polskie Tuwima
• Zasypie wszystko, zawieje Odojewskiego
- a także w sposób groteskowy, wyśmiewający – poprzez przejaskrawienie – stereotypowo-mitologiczny stosunek do ojczyzny
• Trans-Atlantyk Gombrowicza
• Emigranci Mrożka
Przykładowe zakończenie
Powyższe przykłady – wybrane z wielu – pokazują wyraźnie, że twórcy emigracyjni pisali o ojczyźnie często, ale różnorodnie. Sposób patrzenia na Polskę określała w dużym stopniu sytuacja polityczna: brak wolności oznaczał często nawoływania do walki za ojczyznę, a jednocześnie sprzyjał idealizacji rodzinnego kraju. Idealizacja ta, połączona z przekonaniem, że Polska i Polacy mają do spełnienia szczególną misję w dziejach świata, pojawiała się zarówno w literaturze romantycznej, jak i XX-wiecznej. Ale dopiero w minionym stuleciu tak otwarcie zaczęto z pewnymi ojczyźnianymi mitami i stereotypami polemizować – co najwyraźniej widać na przykładzie Gombrowicza. Tego rodzaju „szargania świętości” przyjmowano często krytycznie, oskarżając autorów o brak patriotyzmu.
Moim zdaniem jednak są to zarzuty bezpodstawne. Współczesność, co zauważają pisarze, wymaga nowego patriotyzmu, wykraczającego poza stereotypowe hasła i bezkrytyczne zapatrzenie w przeszłość. Ta potrzeba jest zresztą szczególnie silna dzisiaj, u progu wejścia Polski do Unii Europejskiej. Potrzeba nowoczesnego spojrzenia na ojczyznę, wyzbytego marzycielstwa i idealizacji. Spojrzenia na miarę XXI wieku.
Zobacz: