Przeczytaj przytoczony fragment powieści Johanna Wolfganga Goethego. Skomentuj postawę Wertera i wyrażane przez niego opinie na temat natury ludzkiej i mechanizmów rządzących światem.
12 sierpnia
(…) Albert jest tak skrupulatny, że ile razy mu się zdaje, iż powiedział coś zbyt pochopnego, zbyt ogólnikowego lub niezupełnie zgodnego z prawdą, zaczyna zaraz modyfikować, uwarunkowywać, odejmować i dodawać, aż wreszcie z całego wyrażonego zapatrywania nie zostanie i śladu. Tym razem zatopił się tak w analizowaniu tematu, że przestałem go słuchać, uczułem smutek i nagle szybkim ruchem przyłożyłem lufę pistoletu do czoła tuż ponad prawym okiem. – Dajże spokój! – zawołał Albert, odciągając broń od mojej głowy.
– Cóż to ma znaczyć? – Przecież nie nabity! – odparłem. – A choćby nawet i tak było – powtórzył niecierpliwie – cóż to ma za sens? Pojąć nie mogę, by ktoś mógł być do tego stopnia nierozsądnym, by popełniać samobójstwo! Sama myśl o tym napełnia mnie obrzydzeniem.
– Dziwne to – zawołałem – że wy, ludzie, rozważając coś, zaraz macie na pogotowiu słowa: to jest głupie… to mądre… to dobre… a to złe! Cóż to wszystko razem znaczy? Czy zbadaliście wewnętrzne pobudki czynu? Czyż z całą pewnością wyjaśnić możecie przyczyny, dla których coś się stało i udowodnić, że stać się musiało? Gdybyście to uczynili, nie bylibyście tak pochopni w ferowaniu wyroków. […]
– Ach wy, ludzie mądrzy! – zawołałem ze śmiechem. – Namiętność! Pijaństwo! Szał! Z jakąż obojętnością i spokojem wygłaszacie te słowa? Przyganiacie pijakowi, czujecie wstręt do szaleńca, mijacie obu, jak kapłan z przypowieści i jak faryzeusz dziękujecie Bogu, że nie uczynił was takimi, jak oni. Ja byłem nieraz pijany, a namiętności moje unosiły mnie zawsze na samo pogranicze szału, ale nie żałuję tego wcale, bowiem na samym sobie nauczyłem się rozumieć, dlaczego okrzykiwano zawsze szaleńcami i pijakami ludzi niezwykłych, którzy dokonywali czegoś ogromnego, czegoś niepojętego. Ale nawet w codziennym życiu ze wstrętem słuchać musimy, jak o człowieku, spełniającym jakikolwiek śmiały, szlachetny, nieoczekiwany czyn, gawiedź powiada: to pijanica, to szaleniec! O, hańba wam, ludzie trzeźwi! Wstydźcie się, mędrcy! […]
Spójrz na człowieka, żyjącego w danych warunkach, weź pod uwagę wrażenia, jakie odbiera i myśli, które się w nim ustalają i pomyśl, że oto niespodziana namiętność pozbawia go z nagła spokoju, zdolności rozumowania i prowadzi do zagłady.
Człowiek rozumny ogarnia spojrzeniem nieszczęśnika i przekonuje go, ale wszystko nadaremnie. Podobnie człowiek zdrowy, stojąc u wezgłowia chorego, nie jest w stanie udzielić mu ni odrobiny swych własnych sił. […]
Człowiek jest tylko człowiekiem, a owa odrobina rozsądku, jaką może posiadać, bardzo mało albo zgoła nic nie waży na szali, gdy rozpęta się namiętność i niedola uciska. Przeciwnie nawet… Zresztą pomówimy o tym jeszcze! – zawołałem i chwyciłem kapelusz. Serce me było przygnębione… rozstaliśmy się, nie osiągnąwszy porozumienia. O, jakże trudno na tym świecie człowiekowi zrozumieć drugiego człowieka.
(Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera)
.
Wyjaśnienie zadania
Słowem kluczowym do dobrego zrozumienia tematu jest wyraz „skomentuj”. Zastanów się przez chwilę nad jego znaczeniem. Komentować to inaczej interpretować, objaśniać, omawiać jakieś wydarzenie, problem, postawę etc., robić krytyczne uwagi, także: dyskutować o jakimś wydarzeniu, problemie.
Najpierw musisz głęboko zastanowić się nad słowami wypowiedzianymi przez tytułowego bohatera, odnieść przywołany cytat do jego losów, odnaleźć w pamięci innych, pokrewnych mu bohaterów literackich – indywidualistów, buntowników, nieszczęśliwych kochanków, szaleńców pozostających w niezgodzie ze światem; zastanowić się nad tym, co ich łączy, co jest źródłem ich inności, jakie są ich racje.
Następnie sproblematyzuj przytoczoną wypowiedź Wertera. Wyodrębnij poruszane przez niego kwestie; spróbuj się do nich ustosunkować. Zastanów się, jak na te same zagadnienia patrzy drugi ważny bohater Cierpień… – Albert.
.
Najprostszy plan pracy
- Odniesienie cytatu do losów Wertera.
- Zanalizowanie postawy Wertera.
- Zanalizowanie postawy Alberta.
- Porównanie tych postaw; wymienienie różnic.
- Krótkie przedstawienie postaci Wertera.
- Podkreślenie roli, jaką ten bohater odegrał w literaturze romantyzmu.
- Trafne nawiązanie do innych postaci lub dzieł literackich.
- Poprawne uzasadnienie każdego z tych nawiązań.
- Nazwanie Cierpień młodego Wertera utworem prekursorskim dla romantyzmu.
- Odwołanie do romantycznego sporu pomiędzy sercem i rozumem.
- Nawiązanie do romantycznej kreacji indywidualisty, szaleńca stojącego ponad tłumem.
- Prawidłowe posłużenie się terminem werteryzm.
- Prawidłowe posłużenie się terminem bohater werterowski.
Konspekt
Wstęp
- Pracę można rozpocząć od krótkiego przypomnienia losów Wertera. Bolesne wydarzenia
z przeszłości spowodowały, że Werter zaszył się w wiejskiej okolicy. Zakochał się w Lottcie, narzeczonej innego mężczyzny. Próbował podjąć pracę zawodową jako urzędnik. Spotkały go przykrości natury towarzyskiej, które go bardzo dotknęły Nigdzie nie znalazłszy ukojenia dla swoich cierpień, popełnił samobójstwo.
- Postawienie ważnego pytania: dlaczego to właśnie Werter stał się tak ważnym bohaterem epoki romantyzmu? Co w tej postaci pociągało, fascynowało żyjących w tych czasach?
- Przypomnienie, że po wydaniu Cierpień młodego Wertera przez Niemcy przetoczyła się fala samobójstw. Na wzór kultowego bohatera młodzi ludzie mający odebrać sobie życie ubierali się w żółte kamizelki i niebieskie fraki – to bardzo ważna informacja. Tytułowy bohater powieści Goethego staje się przedstacielem swojego pokolenia, bohaterem uniwersalnym.
Rozwinięcie
- Zwrócenie uwagi na fakt, że analizowany cytat to nie tylko kilka pustych zdań wygłoszonych w ferworze dyskusji. Werter całym swoim życiem (a nawet śmiercią) daje świadectwo głoszonemu światopoglądowi. Próba wyróżnienia w przytoczonym cytacie najważniejszych myśli:
- przekonanie o potężnej, niszczącej sile namiętności, porównanej przez Wertera do śmiertelnej choroby, wobec której człowiek jest bezsilny. Bogate życie uczuciowe stawia człowieka ponad tłumem, pozwala na dokonywanie rzeczy wielkich;
- przepaść, jaka otwiera się pomiędzy człowiekiem targanym namiętnościami a chłodno rozumującym mędrcem. Werter stoi po stronie uczucia. Mędrcom, ludziom trzeźwo myślącym, zarzuca obłudę i pochopne ferowanie niesprawiedliwych wyroków.
- Poglądy Wertera na temat ludzkiego cierpienia i samobójstwa.
Wszystkie te punkty domagają się rozwinięcia. Pamiętaj, że Twoim zadaniem jest przede wszystkim objaśnienie słów Wertera. Dlatego jak najczęściej wspieraj się cytatami.
- Wyodrębnienie w tekście podstawowego problemu – będzie nim rozdźwięk, absolutna niemożność porozumienia pomiędzy ludźmi kierującymi się uczuciem (namiętnością) – jak Werter – i ludźmi kierującymi się chłodnym rozumowaniem – jak Albert.
Zakończenie
- Wyrażenie własnej opinii – który bohater jest Ci bliższy: Werter (a wraz z nim Karusia i Gustaw) czy Albert (razem z Księdzem z IV części Dziadów).
- Zwrócenie uwagi na uniwersalność poglądów Wertera (Karusia z Romantyczności, Gustaw z IV części Dziadów, Kordian z dramatu Juliusza Słowackiego, Romeo ze słynnej tragedii Szekspira, Tristan – bohater średniowiecznego romansu).
- Skrytykowanie poglądów Wertera. Zwróć uwagę na jego wybujały indywidualizm, na stawianie się ponad innymi, zbyt emocjonalne podejście do poruszanych problemów. Na egotyzm, postrzeganie rzeczywistości poprzez pryzmat własnego „ja”, niedopuszczanie racji innych, nawet życzliwych mu ludzi. Werter nie walczył przecież o Lottę, nie starał się zdobyć jej uczucia. Potrafił tylko utyskiwać na złe prawa rządzące światem. Nie starał się niczego zmienić.
Warianty wstępu
Wariant 1
Pracę możesz rozpocząć od krótkiego przypomnienia losów Wertera. Nie streszczaj, pisz tylko o tych wydarzeniach, które są istotne z punku widzenia całości pracy. Bolesne wydarzenia przeszłości i szeroko pojęta niezgoda ze światem spowodowały, że Werter zaszył się w wiejskiej okolicy. Zakochał się w Lottcie, narzeczonej innego mężczyzny. Próbował podjąć pracę zawodową jako urzędnik, spotkały go jednak przykrości natury towarzyskiej. Nigdzie nie znalazłszy ukojenia dla swoich cierpień, popełnił samobójstwo.
Wariant 2
Możesz również zacząć od postawienia ważnego pytania: dlaczego to właśnie Werter stał się tak ważnym bohaterem epoki romantyzmu? Co w tej postaci pociągało, fascynowało żyjących w tych czasach. Przypomnij, że po wydaniu Cierpień młodego Wertera przez Niemcy przetoczyła się fala samobójstw. Na wzór kultowego bohatera młodzi ludzie mający odebrać sobie życie ubierali się w żółte kamizelki i niebieskie fraki – to bardzo ważna informacja! W takim ujęciu losy Wertera i wyrażane przez niego poglądy przestają bowiem być tylko opisem jednostkowego, „nieuleczalnego” przypadku. Tytułowy bohater powieści Goethego staje się wyrazicielem swojego pokolenia, bohaterem uniwersalnym.
Wariant 3
Przypomnij sobie i czytelnikom Twojej pracy romantyczne przeciwstawienie serca i rozumu. Możesz to zrobić na przykładzie Mickiewiczowskiego „szkiełka i oka”. Omów w skrócie racje romantyków. Przypomnij cechy typowego romantycznego bohatera: to indywidualista, nieszczęśliwy kochanek, często poeta, samotny buntownik pozostający w konflikcie z istniejącymi normami społecznymi, skłócony ze światem i ludźmi, nieufny wobec rozumu i nauki, odrzucający rzeczywistość i uciekający w marzenia. Zwróć uwagę na to, że Werter doskonale się w ten model wpisuje, koniecznie jednak musisz zaznaczyć, że nie jest on bohaterem romantycznym, lecz prekursorską kreacją dla tego modelu.
Warianty rozwinięcia
Wariant 1
Komentując poglądy i postawę Wertera, w każdym wypadku powinieneś zwrócić uwagę na to, że analizowany cytat to nie tylko kilka pustych zdań wygłoszonych w ferworze dyskusji. Werter całym swoim życiem (a nawet śmiercią) daje świadectwo głoszonemu światopoglądowi. Spróbuj wyróżnić w przytoczonym cytacie najważniejsze myśli. Przygotowując się do pisania pracy, sporządzając jej konspekt, możesz je sobie wstępnie wypunktować.
Będą to:
- Przekonanie o potężnej, niszczącej sile namiętności, porównanej przez Wertera do śmiertelnej choroby, wobec której człowiek jest bezsilny. Z drugiej strony bogate życie uczuciowe stawia człowieka ponad tłumem, pozwala na dokonywanie rzeczy wielkich.
- Przepaść, jaka otwiera się pomiędzy człowiekiem targanym namiętnościami a chłodno rozumującym mędrcem. Werter stoi po stronie uczucia. Tzw. mędrcom, ludziom trzeźwo myślącym zarzuca obłudę i pochopne ferowanie niesprawiedliwych wyroków.
- Tajemniczy charakter ludzkiej duszy, której nigdy nie da się do końca poznać (a więc tym samym nie ma się prawa oceniać cudzego postępowania). Stosunki międzyludzkie powinny opierać się na łączności duchowej, „wczuciu się” w drugiego człowieka, nie zaś na chłodnym rozumowaniu.
- Ważne są także poglądy Wertera na temat ludzkiego cierpienia i samobójstwa.
Wszystkie te punkty domagają się rozwinięcia. Pamiętaj, że Twoim zadaniem jest przede wszystkim objaśnienie słów Wertera. Dlatego jak najczęściej wspieraj się cytatami. Kiedy tylko przyjdzie Ci coś mądrego do głowy, odwołuj się do innych znanych z lektur postaci.
Wariant 2
Wyodrębnij w tekście jeden podstawowy problem. Będzie nim rozdźwięk, absolutna niemożność porozumienia pomiędzy ludźmi kierującymi się uczuciem (namiętnością) – jak Werter i ludźmi kierującymi się chłodnym rozumowaniem – jak Albert. Na dowód możesz przytoczyć cytat:
Rozstaliśmy się, nie osiągnąwszy porozumienia. O, jakże trudno na tym świecie człowiekowi zrozumieć drugiego człowieka.
Teraz zajmij się szczegółową analizą sporu tych bohaterów, ze szczególnym uwzględnieniem racji Wertera, których objaśnienie jest Twoim głównym zadaniem. Werter w ludziach ogarniętych namiętnością, którą porównuje do szału i nazywa śmiertelną chorobą ducha, widzi jednostki niezwykłe, wartościowe, zdolne dokonywać ogromnych, niezwykłych czynów. Albert, pedant niezachwianie wierzący w rozum, uważa, że tylko pozostając w zgodzie z rozsądkiem, można dokonywać rzeczy wielkich. Potwierdź swoją opinię cytatami. Jaką postawę reprezentuje Werter, a jaką Albert? Wykorzystaj znane Ci lektury pochodzące z epoki romantyzmu: np. racje obłąkanej Karusi i poety przeciwstawione racjom mędrca w znanej balladzie Adama Mickiewicza pt. Romantyczność lub spór Pustelnika (Gustawa) i Księdza z IV części Dziadów. W ten sposób tworzysz obszerny, historycznoliteracki komentarz do tekstu i, tym samym, zdobywasz kolejne punkty u egzaminatorów.
Wariant 3
W rozwinięciu możesz się także zająć (zwłaszcza jeżeli nie uczyniłeś tego we wstępie) odniesieniem słów Wertera do jego smutnych losów, w szczególności nieszczęśliwej miłości do Lotty. Ta niemająca szans na zaspokojenie namiętność była wszakże jedną z przyczyn, dla których bohater targnął się na własne życie. Przypomnij inne słynne kreacje nieszczęśliwych kochanków. Możesz odwołać się do bohaterów romantycznych – świetnym przykładem będzie tu Gustaw z IV części Dziadów, kochał do obłędu i namiętność ta nie wygasła w nim nawet po śmierci… Możesz również pozwolić sobie na wędrówkę po odległych epokach – nieszczęśliwą namiętnością targani byli bohaterowie tak znani jak Tristan i Izolda czy Romeo i Julia. Ludzie rozsądni, w rodzaju Alberta – polemisty Wertera – z pewnością daliby im zbawienną radę, że… powinni przestać kochać albo poczekać, aż miłość sama w nich wygaśnie. Spór pomiędzy Werterem a Albertem, pomiędzy prawdą uczucia, szału, namiętności, miłości a rozumem, zdrowym rozsądkiem czy po prostu zwykłym konformizmem wielokrotnie był tematem dzieł literackich. Nie można go arbitralnie rozstrzygnąć, każdy w sobie samym powinien poszukać odpowiedzi.
Warianty zakończenia
Wariant 1
W zakończeniu możesz wyrazić własną opinię. Który bohater jest Ci bliższy: Werter (a wraz z nim Karusia i Gustaw) czy Albert (razem z Księdzem z IV części Dziadów). Oceń, a nawet skrytykuj poglądy każdej ze stron. Staraj się o chłód i obiektywizm – przecież wybierając ten temat, postanowiłeś wcielić się w rolę komentatora tekstu literackiego.
Wariant 2
Zwróć uwagę na uniwersalność poglądów Wertera, na to, że podobne mu postacie często stają się bohaterami dzieł literackich. Wymień kilka przykładów (Karusia z Romantyczności, Gustaw z IV części Dziadów, Kordian z dramatu Juliusza Słowackiego, Romeo ze słynnej tragedii Szekspira, Tristan – bohater słynnego średniowiecznego romansu). Zastanów się, czy prezentowany przez Wertera sposób przeżywania miłości, stosunek do życia i świata jest obecny w dzisiejszej rzeczywistości. A jeżeli nie jest? Dlaczego?
Wariant 3
W zakończeniu możesz też zdecydowanie skrytykować poglądy Wertera. Zwróć uwagę na jego wybujały indywidualizm, na stawianie się ponad innymi, zbyt emocjonalne podejście do poruszanych problemów. Na egotyzm, postrzeganie rzeczywistości poprzez pryzmat własnego „ja”, niedopuszczanie racji innych, nawet życzliwych mu ludzi. Wreszcie na to, że bohater ten cierpiał na własne życzenie, nawet nie starał się, aby pasja miłosna, którą był ogarnięty, w jakikolwiek sposób zmieniła rzeczywistość. Werter nie walczył przecież o Lottę, nie starał się zdobyć jej uczucia, odbić ukochanej rywalowi. Potrafił tylko utyskiwać na złe prawa rządzące światem. Nie starał się niczego zmienić. Można powiedzieć, że Werter jest przykładem absolutnej bierności. W ten sposób, obniżając wartość tej postaci, obniżasz jednocześnie wartość głoszonych przez nią poglądów.
Konteksty
Przy okazji tego tematu można odwołać się do następujących utworów literackich:
- Tristan i Izolda – najsłynniejsza para kochanków ze średniowiecznych romansów; ich wielka miłość zakończyła się śmiercią obojga.
- Romeo i Julia – postacie słynnych kochanków (można wymienić także innych) mogą przydać się przy komentowaniu postawy Wertera. Nie tylko on wbrew rozsądkowi dał się pochłonąć niszczącej sile miłości…
A także do dzieł polskich romantyków:
- Romantyczność – jedna z najsłynniejszych ballad Adama Mickiewicza. Jej przedmiotem jest spór pomiędzy uczuciem i rozumem, bardzo ważna jest także postać głównej bohaterki – Karusi, wieśniaczki opętanej nieszczęśliwą miłością.
- Dziady część IV – losy Wertera stanowią wzór dla Gustawa z IV części Dziadów. Dlatego jest to postać warta przywołania w tej pracy. Ważny jest również spór, jaki Gustaw toczył z Księdzem, jego pierwowzór znaleźć możemy w sporze Wertera z Albertem.
- Kordian – tytułowy bohater dramatu to jeszcze jedna postać nosząca rysy werterowskie: nieszczęśliwy kochanek skłócony ze światem.
Ważne pojęcia
- Werteryzm – postawa, moda literacko-obyczajowa XVIII i XIX w., sposób kreacji bohatera literackiego ukształtowany pod wpływem powieści Goethego. Cechy werteryzmu: melancholia, nadwrażliwość, uczuciowość, refleksyjność,egzaltacja.
- Bohater werterowski – marzyciel, indywidualista cierpiący na ból istnienia (niem. Weltschmerz). Dużo czyta, emocjonalnie podchodzi do swoich lektur i do swojego życia, bywa pesymistą. To indywidualista, który nie umie odnaleźć się w społeczeństwie. Ważne elementy biografii tego typu bohatera to nieszczęśliwa miłość i próba samobójcza. Dużo cech bohatera werterowskiego ma Gustaw (IV cz. Dziadów), mniej Kordian, tytułowy bohater dramatu Juliusza Słowackiego.
- Weltschmerz – ból istnienia, zwątpienie w sens życia, brak woli działania, cierpienia duchowe – to cechy bohaterów wczesnego romantyzmu. Kiedy pojawiał się Weltschmerz? Gdy człowiek wrażliwy, egotyczny i ambitny nie był w stanie zrealizować swoich celów i pragnień, czuł się odrzucony przez społeczeństwo, ze strony którego doznał upokorzeń (z taką sytuacją masz do czynienia w przypadku Wertera). Taki bohater jest świadomy tragizmu swojego losu, a ponieważ nie widzi szans na żadną jego zmianę, za jedyne rozwiązanie uznaje samobójstwo.Na Weltschmerz cierpieli m.in.:
- Werter – bohater Cierpień młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego
- Réné – tytułowy bohater powieści Réné Chateaubrianda
- Kordian – tytułowy bohater dramatu Juliusza Słowackiego
- Gustaw – bohater IV cz. Dziadów Adama Mickiewicza
To musisz wiedzieć
Cierpienia młodego Wertera to powieść epistolarna, czyli powieść w listach: Werter opowiada o swoich przeżyciach przyjacielowi, z którym koresponduje.
Tekst źródłowy
Cierpienia młodego Wertera to tytuł popularnej w okresie romantyzmu powieści epistolarnej Johanna Wolfganga Goethego. Pierwsza wersja utworu powstała w 1774 roku, druga w 1787. Powieść powstała w okresie, który w niemieckiej literaturze nosi nazwę „burzy i naporu”, jest dziełem prekursorskim wobec epoki romantyzmu. Goethe kreuje tu postać młodzieńca przeżywającego rozterki filozoficzne, emocjonalne i etyczne, cierpiącego na tzw. Weltschmerz – ból istnienia. Werter jest typem buntownika – sprzeciwia się niesprawiedliwym prawom, przesądom stanowym i całemu systemowi społecznemu. Doznawszy zawodu w miłości i w życiu towarzyskim, nie znalazłszy ukojenia w naturze, bohater popełnił samobójstwo. Ze względu na uniwersalny charakter postaci powieść Goethego zdobyła ogromną popularność w całej Europie, a werteryzm stał się typowym rysem europejskiego romantyzmu.
Zobacz:
Kim jest główny bohater powieści Goethego Cierpienia młodego Wertera
51. Werteryzm – przedstaw przykłady bohaterów werterowskich w literaturze polskiego romantyzmu
Dlaczego Cierpienia młodego Wertera nazywamy dziełem preromantycznym?