Wiersz – terminy POWTÓRZ PRZED MATURĄ

Czas na powtórkę pojęć związanych z pracą z utworem poetyckim.

Adresat – osoba, do której podmiot liryczny kieruje swoją wypowiedź, do niej skierowany jest wiersz. Może być postacią prawdziwą (w przypadku wierszy dedykowanych komuś), może być fikcyjną.

Alegoria – szczególny rodzaj przenośni, obraz, motyw, który ma trwałe znaczenie przenośne, zrozumiałe dla odbiorców. Przykład: statek w czasie burzy – alegoria ojczyzny w niebezpieczeństwie.

Aluzja literacka – nawiązanie w wierszu do innego utworu literackiego lub do autora, twórczości. Np. w tytule wiersza Tuwima Rzecz Czarnoleska jasna jest aluzja do Jana Kochanowskiego.

Anafora – konsekwentne powtórzenie na początku wersów wyrazu lub zwrotu:
nic to, że…
nic to, że….
nic to, że…

Animizacja – ożywienie. Rodzaj przenośni, za sprawą której przypisuje się przedmiotom martwym cechy istot żywych. Np. kamień poruszył się, dom pogalopował itp.

Antyteza – zestawienie dwu przeciwnych myśli. Np.:
Rzekł jeden: „Noc nadchodzi” – A drugi rzekł: „Dnieje!”

Apostrofa – zwrot do kogoś, bezpośredni, jasno zawarty w utworze. Adresatem apostrofy może być osoba, ale i abstrakcyjna idea lub rzecz. Nie należy mylić apostrofy z inwokacją, która jest szczególnym zwrotem do adresata, zawartym we wstępie eposu (patrz – inwokacja). Przykładem apostrofy jest zwrot podmiotu lirycznego do… łyżki durszlakowej w wierszu Mirona Białoszewskiego Szare eminencje zachwytu, apostrofą są treny skierowane przez ojca-poetę Kochanowskiego do Urszulki itp. Panie, to moja praca, a zdarzenie twoje – słynna apostrofa Kochanowskiego do Boga.

Bajka – gatunek literacki, uprawiany m.in. przez Ignacego Krasickiego. Krótki, często pisany wierszem, zakończony pouczeniem, morałem wynikającym z pokazanej scenki. Szczególnie popularna odmiana: bajka zwierzęca. Bohaterami w niej są zwierzęta, ale wiadomo, że reprezentują cechy i przygody ludzi. (Np. Ptaszki w klatce).

Ballada – także gatunek literacki, powstał w romantyzmie. Ballady to utwory dłuższe, wierszowane, wywodzące się z ludowych opowieści. Opowiadają zagadkowe, tajemnicze historie, posiadają fabułę oraz nastrój grozy i fantastyki. Przykład: Świteź.

Bohater liryczny – bohater wiersza. Opisywany „on”. Nie mówiące „ja” (to podmiot), nie liryczne „ty” (adresat), lecz on, ktoś, o kim mowa w wierszu. Na przykład Emilia Plater w wierszu Śmierć Pułkownika.

Dialog – rozmowa, zestawienie wypowiedzi bohaterów. Dialog jest najbardziej charakterystyczny dla dramatu, często spotykamy go w powieści, ale może też być chwytem kompozycyjnym w wierszu. Na przykład bajka Ptaszki w klatce jest dialogiem dwóch czyżyków: starego i młodego.

Dwuwiersz – najmniejsza strofa (zwrotka) w poezji polskiej: składa się tylko z dwóch wersów i zwana jest też dystychem.

Fraszka – gatunek literacki słusznie kojarzony z Janem Kochanowskim. To on wprowadził tę nazwę do polskiej literatury i pisał fraszki. Utwór to krótki, często żartobliwy, zawierający trafną puentę.

Epitet – zabieg poetycki, wyraz będący określeniem innego wyrazu. Najczęściej przymiotnik. Epitet to bardzo popularny środek poetycki, nadaje utworowi obrazowość i plastyczność. Przykłady: gorące uczucie, srebrzyste skrzydła, białomorska pławaczka.

Epos – najstarszy w literaturze gatunek epicki! Eposy tworzył Homer, najlepsze przykłady to Iliada i Odyseja. Eposy to utwory długie, napisane podniosłym stylem, opiewające ważne wydarzenia. Typowe są dla nich sceny batalistyczne, dokładnie opisane przedmioty, inwokacja, porównania homeryckie. Polski przykład: Pan Tadeusz.

Hymn – gatunek literacki, wywodzący się jeszcze ze starożytności. Utwór taki, poważny i wzniosły, poświęcony był bogom i herosom. Hymny często pisane były jako głos podmiotu zbiorowego (Prosimy Cię, Panie). Wyłamał się z tej konwencji Juliusz Słowacki w słynnym hymnie Smutno mi, Boże…

Inwersja – odwrócenie, przestawienie szyku zdania. W języku polskim szyk jest swobodny, posiada jednak pewne stałe cechy. Poeci (zwłaszcza barokowi) lubili ów szyk przestawiać, inwersja była wówczas środkiem poetyckim.
Przykład: jam to, ze schodów zbiegłszy, uczynił.

Inwokacja – szczególna apostrofa, umieszczona we wstępie do eposu. Poeta zwraca się do bóstwa o pomoc w tworzeniu i o natchnienie. Zmienia to nieco Mickiewicz w najsłynniejszej polskiej inwokacji w Panu Tadeuszu. Zaczyna: Litwo! Ojczyzno moja, a więc zwraca się do ojczyzny, nie do Boga. Potem jednak nawiązuje do obowiązujących reguł, zwracając się do Matki Boskiej.

Ironia – taki zabieg stylistyczny, który sprawia, że sens wypowiedzi jest zupełnie odwrotny, niż się to pozornie wydaje. Zdanie brzmi jak komplement (ale ładna sukienka!), a znaczy: co to za okropny łach. W satyrze Do króla Krasicki ustami przeciętego szlachcica wymienia same wady Stanisława Augusta. Wymowa jest odwrotna: król wychodzi na postać pozytywną, szlachcic na głupca.

Kontrast – celowe, bardzo wyraźne, jaskrawe zestawienie przeciwieństw. Lubiany przez poetów baroku, którzy zestawili na przykład młodość i starość, piękno i brzydotę, ciemność i jasność itp.

Koncept – pomysł, zaskakujący chwyt, który ma zadziwić odbiorcę. Także typowy dla twórców barokowych.

Liryka – jeden z trzech rodzajów literackich (obok epiki i dramatu). Skupia utwory, w których głównym elementem kompozycyjnym jest podmiot liryczny, a cały utwór jest subiektywnym wyrazem uczuć bez narracji i fabuły. Liryka od lat kojarzona jest z poezją, więc z utworami wierszowanymi, krótkimi, rymowanymi. W wielu przypadkach taka klasyfikacja jest słuszna, lecz nie zawsze. Część utworów leży na pograniczu rodzajów literackich, są też utwory wyglądające jak wiersz – a epickie. Np. bajka narracyjna.

Liryka bezpośrednia – utwór, w którym podmiot wypowiada się w osobie 1., bezpośrednio daje relację o swoich uczuciach.

Liryka pośrednia – utwór, w którym podmiot liryczny nie ujawnia się bezpośrednio, mówi w osobie 3., relacjonuje coś, opowiada, ale sam pozostaje w ukryciu.

Liryka wyznania – podmiot liryczny wyznaje swoje uczucia, tajemnice. Czasem zwana konfesyjną, gdy przyjmuje postać spowiedzi.

Liryka apelu – utwór – zwrot do jakiejś społeczności, wezwanie do czynu, apel o coś.

Metafora (przenośnia) – jeden z najważniejszych zabiegów poetyckich. Polega na przeniesieniu znaczenia z jednego zjawiska na inne. Znaczenie przenośne jest różne od dosłownego.
Przykład: noszę w sercu twój obraz.
To przenośnia, bo naprawdę niemożliwy jest żaden obrazek w sercu. Wg niektórych przenośnia to skrócone porównanie, pozbawione elementu „jak”.
Przykład: zamiast: góry jak stada szarych słoni mówimy o górach od razu: stada szarych, nieruchomych słoni. Zamiast: oczy jak gwiazdy – gwiazdy oczu itp. Umiejętność tworzenia oryginalnych przenośni świadczy o wyobraźni artysty, o jego poetyckim kunszcie.

Monolog – dłuższa wypowiedź bohatera. Jeśli taką dłuższą wypowiedź snuje podmiot liryczny, mamy do czynienia z monologiem lirycznym.

Neologizm poetycki – słowo nowo utworzone, specjalnie na użytek wiersza, niefunkcjonujące w zwykłej mowie potocznej. Mistrzem neologizmów poetyckich był Bolesław Leśmian, który stworzył: „dusiołka”, „błyszczydła oczu”, „wymrocze” itp.

Nonsens – inaczej absurd, zjawisko, element niemożliwy. Wykorzystywany w utworach żartobliwych, limerykach, aforyzmach, w grotesce.

Obraz poetycki – wizja świata, fragment świata zawarty w wierszu. Utwór może być jednym obrazem, ale może też zawierać ich kilka. Na przykład w pierwszej strofie – opis pejzażu, w drugiej opis sytuacji, w trzeciej inny opis krajobrazu. Poeta zestawia w utworze swoje subiektywne obrazy poetyckie.

Oksymoron – zestawienie dwóch przeciwieństw, w rzeczywistości niemożliwe, w poezji potrzebne do uzyskania efektów, np. żywy trup, zimny lód, czarny śnieg.

Onomatopeja – wyraz dźwiękonaśladowczy, używany w poezji do zorganizowania brzmienia utworu. Onomatopeje to wyrazy bezpośrednio naśladujące dźwięk: szur, szur, kap, kap, oraz czasowniki, przymiotniki, rzeczowniki powstałe z naśladowania dźwięku: piszczy, szemrzący, stukot.

Personifikacja – uosobienie, nadanie pojęciom, rzeczom czy zwierzętom cech człowieka, osoby. Personifikacja jest odmianą animizacji, bo bywa ożywieniem – np. drzewo przemówiło. Ale – mówią tylko ludzie; jest więc to ożywienie szczególne: uosobienie, drzewo otrzymało cechę ludzką. Personifikacji używają poeci często – często też pada polecenie wskazania jej w tekście.

Pieśń – gatunek liryczny, pochodzący jeszcze ze starożytności, początkowo związany z muzyką. Słynne pieśni tworzył rzymski poeta Horacy, a w Polsce – Jan Kochanowski (własne i tłumaczenie utworów Horacego).

Podmiot liryczny – podmiot mówiący, głos mówiący w wierszu. Nie musi być głosem poety! Jest najważniejszym elementem utworu poetyckiego, dzięki przekazowi podmiotu lirycznego utwór może zaistnieć. Mówi się też o nim: „ja liryczne” utworu.

Porównanie – często używana w poezji figura stylistyczna, polegająca na zestawieniu rzeczy porównywanej z rzeczą, do której porównujemy, za pomocą słówka: jak, jakoby, niby, jakby.
Przykład: ma oczy jak pochodnie, przebiegł cicho niby kot.

Porównanie homeryckie – specjalny rodzaj porównania, używany przez Homera w eposach. Polega na tym, że człon porównujący (opis rzeczy, do której coś porównano) rozrasta się w całą scenkę. Oddzielny epizod. Znany przykład z Kochanowskiego: porównanie losu Urszulki do oliwki – przy czym opisane są dzieje oliwki.

Powtórzenie – chwyt polegający na co najmniej dwukrotnym powtórzeniu tego samego elementu: wyrazu, wersu, strofy. Powtórzenie na początku wersów wiersza: anafora, na końcu: epifora, jeśli regularnie powtarza się cała strofa, choćby dwuwersowa – to refren.

Przerzutnie – występują, gdy koniec wiersza nie zgadza się z końcem zdania i część całości zdaniowej zostaje przerzucona do następnego wersu:
to było dobrze… wszystko co niejasne
zdawało się tak proste, jakbyś w gębę trzasnął.
E. Bryll, Sarmacki

Rym – zabieg poetycki, polegający na powtórzeniu w końcu wersów tych samych układów głosek, co daje specjalny efekt brzmieniowy, charakterystyczny dla klasycznej poezji. W poezji współczesnej rym nie jest konieczny w wierszu, istnieją wiersze białe, bezrymowe. Dawniej rym był zasadą utworu poetyckiego, choć też nie zawsze. Rozróżniamy rymy męskie i żeńskie.
- Rymy męskie: koń – dłoń, dłoń – grom. Akcent pada w tym przypadku na ostatnią sylabę, co w języku polskim powoduje, że chodzi zwykle o wyrazy jednosylabowe.
- Rymy żeńskie: pisała – szukała, towarzyszy mu akcent paroksytoniczny (przypadający na przedostatnią sylabę).

Inny podział rymów:

parzyste (w sąsiadujących wersach: aa bb),
przeplatane (w co drugim wersie abab),
okalające (w pierwszym i ostatnim wersie strofy (abba).

Rytm – zjawisko charakterystyczne dla poezji, polegające na regularnym następstwie i powtarzalności elementów wiersza: rozłożenia akcentów, głosek, pauz, wersów. Daje to efekt rytmiczności. Greckie słowo rhytmos oznaczało każdy ruch odbywający się do taktu.

Serenada – wywodząca się z Włoch pieśń liryczna o tematyce miłosnej, wykonywana wieczorem pod domem ukochanej przy akompaniamencie instrumentu.

Sonet – gatunek liryczny, typ wiersza o konkretnie określonej budowie. Z reguły: dwie strofy czterowersowe (opisujące zjawisko) plus dwie strofy trzywersowe (podsumowujące, refleksyjne). Najsłynniejsze sonety pisali Francesco Petrarka, William Szekspir, Adam Mickiewicz (Sonety krymskie).

Strofa – inaczej zwrotka. Musi mieć co najmniej dwa wersy. Jest swoistym segmentem, odcinkiem utworu poetyckiego. Uwaga: wiersz może nie składać się ze strof, lecz być ciągłą wypowiedzią, wtedy nazywamy go ciągłym.

Symbol – specjalny chwyt poetycki, szczególny rodzaj przenośni. Polega na tym, że jakiś element (przedmiot, osoba itd.) otrzymuje oprócz znaczenia własnego, znaczenie dodatkowe, symboliczne, przenośne. Wymyśla to znaczenie poeta, może być bardzo nowatorskie, choć są też symbole utarte, powszechnie znane. Serce – symbol miłości, Hamlet – postać – symbol wahania i niezdecydowania itd.

Synestezja – zabieg poetycki, polegający na przeniesieniu wrażeń zmysłowych charakterystycznych dla danego zjawiska na inne: np. zmysł wzroku na zapach (błękitna woń) albo słuchu na barwę (szeleszcząca zieleń) itp.

Sytuacja liryczna – sytuacja podmiotu lirycznego w wierszu. Na przykład sytuacja wyznania (liryka wyznania), relacji, pytań itp. Zależy od sytuacji i postawy podmiotu lirycznego.

Średniówka – regularnie powtarzający się podział w środku wersu, dzieli wers na dwa odcinki – np. 5 + 6 zgłosek (średniówka typowa dla jednozgłoskowca). Występuje w wersach, które mają co najmniej 7 zgłosek.

Tren – inaczej pieśń żałobna, opiewająca zalety i zasługi zmarłego oraz wyrażająca żal po jego stracie. Treny poświęcane były osobom zasłużonym: wodzom i dostojnikom państwowym. Wyłom w tym zwyczaju uczynił Jan Kochanowski, poświęcając słynne treny swojej zmarłej córeczce – Urszulce.

Trubadurzy – średniowieczni poeci działający w środowiskach dworskich, wywodzili się z różnych warstw społecznych

Turpizm – włączenie do poezji obrazów brzydoty, kalectwa, przedmiotów i zjawisk odrażających.

Ty liryczne – wyraźnie zarysowany adresat wiersza, osoba, do której zwraca się podmiot liryczny.

Tyrtejska poezja – nazwa pochodzi od greckiego poety Tyrteusza. To poezja wzywająca do walki w obronie zagrożonego kraju.

Wers – podstawowy element budowy wiersza – jedna linijka strofy.

Wiersz – utwór poetycki, zamknięta całość mowy wiązanej, zwykle zatytułowana.
- Wiersz biały – pozbawiony rymów.
- Wiersz ciągły – bez podziału na strofy.
- Wiersz sylabiczny – w poszczególnych wersach występuje jednakowa, powtarzalna liczba sylab (np. ośmiozgłoskowiec – 8 sylab w każdym wersie).
- Wiersz sylabotoniczny – posiada stałą liczbę sylab w wersach, a akcenty są rozmieszczone w tych samych miejscach, regularne.
- Wiersz toniczny – zgadza się i powtarza rozmieszczenie akcentów w wersie, ale nie zgadza się liczba sylab w wersach.
- Wiersz wolny – typowy dla poezji współczesnej, o swobodnym układzie wersów, nieregularnej liczbie sylab, odchodzącej od rygorów regularnego wiersza tradycyjnego.

Wieszcz – poeta natchniony, obdarzony szczególnymi zdolnościami przewidywania przyszłości. Trzech polskich wieszczów romantycznych to: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Zygmunt Krasiński.