JAK W OSTATNIEJ CHWILI UPORZĄDKOWAĆ FAKTY I POJĘCIA?

Powtórz błyskawicznie przed ustną cały materiał od antyku po współczesność, ujęty w kluczowe pytania.

STAROŻYTNOŚĆ

1. Wyjaśnij pojęcia mitu i archetypu, posługując się przyk­ła­dami z mitologii grecko-rzymskiej.

Zacznij:

Przedstaw obie definicje:

  • Mit – przekazywany ustnie (oralnie) tekst związany z wierzeniami religijnymi pełniący funkcję sakralną i/ lub kulturotwórczą.
  • Archetyp – stworzone przez Carla Gustava Junga pojęcie z pogranicza psychologii oznaczające wspólny wszystkim, osobowy prawzorzec społecznej roli lub określonego typu zachowania.

Dokonaj rozróżnienia między mitem (pojęcie tradycyjne) a archetypem (pojęcie współczesne, wtórne wobec mitu).

Rozwiń:

Przedstaw kilka przykładów mitów, których bohaterowie mają jednocześnie wyraźne cechy archetypiczne, np.:

  • Mit o Prometeuszu – archetyp bohatera poświęcającego się dla zbiorowości.
  • Mit o Pandorze – archetyp kobiety przewrotnej, ciekawskiej, próżnej.
  • Mit o Edypie – archetyp człowieka uciekającego przed nieuchronnym.
  • Mit o Dionizosie – archetyp szaleńca.

Zakończ:

Odwołaj się do znaczenia mitu w kulturze XX w. (mity inteligenckie w Weselu, mitologizacja rzeczywistości – Bruno Schulz, Olga Tokarczuk).

  • Najważniejsze teksty:
    • mit o Prometeuszu
    • mit o Pandorze
    • mit o Edypie
    • mit o Dionizosie
  • Ważne pojęcia:
    • mit genezyjski/ kosmogoniczny – wyjaśnia pochodzenie świata.
    • mit teogoniczny – wyjaśnia pochodzenie bogów.
    • mit antropogoniczny – wyjaśnia pochodzenie człowieka.
    • mit genealogiczny – wyjaśnia pochodzenie słynnych rodów.

 

2. Przedstaw genezę i istotę tragedii w starożytnej Grecji.

Zacznij:

Omów genezę tragedii – według najpopularniejszej teorii wywodzi się ona z obrzędów ku czci Dionizosa, które stopniowo stały się widowiskami scenicznymi. Sama nazwa pochodzi zaś od greckiego określenia „pieśń kozła” – czyli właśnie Dionizosa.

Rozwiń:

Przedstaw najważniejsze cechy tragedii, wspierając to przykładami.

  • Sytuacja tragiczna – niemożliwy wybór Antygony, wieczna i skazana na klęskę ucieczka Edypa przed przeznaczeniem.
  • Bohaterowie ze szlachetnego rodu – król Edyp i księżniczka Antygona.
  • Budowa formalna – podział na epejsodiony (partie aktorskie) i stasimony (partie chóralne) – zarówno Król Edyp, jak i Antygona.
  • Zasada trzech jedności – Król Edyp i Antygona spełniają ją całkowicie.

Zakończ:

Podkreśl znaczenie tragedii w kulturze greckiej. Przywołaj pojęcie katharsis.

Antyczne rozumienie tragedii nie jest jedynym. Inaczej rzecz ma się w przypadku Szekspira, inaczej tragizm definiował romantyzm i wreszcie współczesność.

Ważne pojęcia:

  • Sytuacja tragiczna – postać stoi przed ostatecznym, narzuconym przez Fatum, wyborem niemożliwym do rozstrzygnięcia.
  • Katharsis – według Arystotelesa, stan oczyszczenia, do którego doprowadzają, doświadczane przez widza tragedii, uczucia litości i trwogi.
  • Zasada trzech jedności – muszą być zachowane: jedność czasu (akcja rozgrywa się w ciągu 1 doby), miejsca (w tym samym miejscu) i akcji (brak oderwanych epizodów, retrospekcji itp.).

Najważniejsze teksty:

  • Arystoteles Poetyka
  • Sofokles Antygona
  • Sofokles Król Edyp

 

3. Omów najważniejsze kierunki filozofii starożytnej

Zacznij:

Antyk to kolebka filozofii, a zarazem myślenia naukowego. Pierwsi byli tzw. filozofowie przyrody (Tales z Miletu, Heraklit z Efezu) poszukujący tzw. prapoczątku (arche).

Rozwiń:

Wymień najważniejsze szkoły filozoficzne:

  • Nurt sokratejski – wielka trójka – Sokrates (bezwzględne dobro, idea czterech cnót), jego uczeń – Platon (idealizm – świat realny jako odbicie świata idei) i uczeń Platona – Arystoteles (koncepcje materii i formy, metafizyka, Poetyka).
  • Sofiści – nauczyciele retoryki i erystyki (sztuki prowadzenia sporu), zwolennicy poglądu, że każdą teorię da się przekonująco udowodnić.
  • Stoicy – człowiek jako mikrokosmos dążący do osiągnięcia harmonii w dość sprzecznym i niebezpiecznym świecie.
  • Epikurejczycy – do szczęścia poprzez przyjemność (rozumianą jako umiar i wolność).

Zakończ:

Wskaż kontynuacje antycznej myśli filozoficznej w renesansie i oświeceniu. Odwołaj się także do wierszy współczesnych neoklasycystów.

Najważniejsze teksty:

  • Platon Uczta
  • Horacy Carmina
  • Jan Kochanowski Pieśni
  • Zbigniew Herbert Do Marka Aurelego
  • Wisława Szymborska Rzeka Heraklita

Ważne pojęcia:

  • Idealizm – ogólna nazwa koncepcji filozoficznych, które jak platonizm dokonują rozdziału między światem rzeczywistym a metafizycznym – idealnym.
  • Eudajmonion – według Sokratesa, swoisty „dobry” duch, znajdujący się w każdym z nas, poszukujący dobra oraz prawdy.
  • Apatheia – stoicki spokój. Stan wolności od pragnień i trosk.

 

4. Przedstaw literackie realizacje motywu winy niezawinionej.

Zacznij:

Podkreśl uniwersalność i ponadczasowość motywu, zakorzeń go jednak w starożytności. Odwołaj się do roli Fatum (nieuchronnego, absolutnego, silniejszego niż bogowie, przeznaczenia) w mitologii grecko-rzymskiej. Przywołaj też biblijnego Hioba.

Rozwiń:

Dokonaj przeglądu tekstów z innych epok, które dotyczą motywu winy niezawinionej:

  • Cierpienia Szekspirowskiego Hamleta, jego tragizm, wynikają z przyczyn w dużej mierze niezależnych od bohatera (zbrodnia matki i wuja, obsesja Ofelii).
  • Tragedia ojca i filozofa w Trenach.
  • Kafkowski Proces… bez aktu oskarżenia.
  • Człowiek w młynie historii, totalitaryzmu – Inny świat, opowiadania Borowskiego.

Zakończ:

Możesz nawiązać do filozofii egzystencjalistów. Zdaniem Alberta Camusa w sytuacjach „winy niezawinionej” ujawnia się absurd ludzkiej egzystencji…

Najważniejsze teksty:

  • Biblia, Księga Hioba
  • Sofokles – Król Edyp
  • Sofokles – Antygona
  • William Szekspir – Hamlet
  • Jan Kochanowski – Treny
  • Franz Kafka – Proces
  • Tadeusz Borowski – Opowiadania
  • Gustaw Herling-Grudziński – Inny świat
  • Albert Camus – Dżuma, Mit Syzyfa

Ważne pojęcia:

  • Wina niezawiniona – sytuacja, kiedy człowiek doświadcza cierpień i nieszczęść, ponosząc odpowiedzialność za czyny, których nie mógł nie popełnić albo nie popełnił, na skutek wyroku fatum lub bóstwa, ale także – przypadku.

 

5. Biblia – przedstaw jej pochodzenie i budowę.

Zacznij:

Biblia powstawała w starożytnym Izraelu przez ponad 2000 lat, od XVIII w. p.n.e., aż do II w. n.e. Spisywana była w językach hebrajskim, aramejskim i greckim.

Rozwiń:

Omów budowę Biblii.

Dzielimy Pismo na Stary i Nowy Testament. Najważniejszą i najstarszą częścią Starego Testamentu jest Pięcioksiąg Mojżeszowy (Tora). Otwierająca go Księga Rodzaju opisuje powstanie świata i losy pierwszych ludzi. Stary Testament zawiera także księgi prorockie (np. Kssięga Izajasza), historyczne (np. Ks. Królewskie), mądrościowe (np. Ks. Koheleta). Nowy Testament składa się z czterech Ewangelii, Dziejów Apostolskich, Listów Apostolskich oraz Apokalipsy św. Jana.

Zakończ:

Biblia jest tekstem wielofunkcyjnym i wielogatunkowym. Powstawała przez tysiące lat, stąd jest ważnym świadectwem istotnych przemian kulturowych i zjawisk historycznych.

Ważne pojęcia:

  • Stary Testament – zawiera treści dotyczące okresu przed narodzeniem Chrystusa. To święta księga judaizmu i chrześ­cijaństwa.
  • Nowy Testament – zawiera treści dotyczące działalności Chrystusa i apostołów. Uznawany tylko przez chrześcijan.
  • Ewangelia – (gr. „dobra nowina”) księga biblijna opisująca życie i działalność Jezusa Chrystusa.

 

6. Omów najistotniejsze kulturowe funkcje Biblii.

Zacznij:

Zaznacz, że funkcje, które pełniła Biblia w dawnym Izraelu, różnią się znacząco od tych, które spełnia w kulturze nowożytnej.

Rozwiń:

Omów funkcje Biblii.

W starożytnym Izraelu:

  • Tekst sakralny – zapis praw i zasad religii, przepisów dotyczących obrzędów i codziennego życia.
  • Archiwum państwowe łączące funkcje prawodawcze i kronikarskie.
  • Zbiór legend, baśni, eposów, poezji i sag.

W kulturze nowożytnej:

  • Tekst sakralny dla chrześcijan i judaistów.
  • „Punkt odniesienia” w dziedzinie moralności.
  • Źródło niezliczonych motywów i toposów artystycznych.
  • Inspiracja dla filozofów i teoretyków kultury.
  • Źródło wiedzy historycznej i historyczno-kulturowej.

Zakończ:

Podkreśl przemianę odbioru Biblii – o ile w starożytności był on dosłowny, teraz najczęściej mówi się o symbolicznych przekazach i znaczeniach Pisma Świętego. Zaznacz ogromną aż po dziś dzień rolę kulturotwórczą Biblii.

Najważniejsze gatunki tekstów ­w Biblii:

  • Zapis mitu – stworzenie świata
  • Legenda – historia o drabinie Jakuba
  • Saga rodowa – historia rodu Abrahama
  • Psalm – Księga Psalmów
  • Kronika – Księgi Królewskie
  • Traktat filozoficzny – Księga Koheleta
  • Modlitwa – modlitwy Chrystusa
  • Kodeks prawny – Księga Powtórzonego Prawa

 

7. Przedstaw uniwersalną wymowę wybranych fragmentów ­biblijnych.

Zacznij:

Podkreśl, że Biblia może być traktowana jako tekst filozoficzno-mądrościowy także przez wyznawców innych religii i ateistów. Właśnie te jej fragmenty, które mogą dotrzeć do ludzi spoza judaistyczno-chrześcijańskiego kręgu kulturowego mają charakter ­uniwersalny.

Rozwiń:

Podaj przykłady biblijnych tekstów o charakterze uniwersalnym:

  • Księga Hioba – ponadczasowa opowieść o winie niezawinionej, nieszczęściu, cierpieniu i ludzkiej godności.
  • Księga Koheleta – traktat o znikomości ludzkiego życia, przemijaniu, ulotności pragnień i rzeczy materialnych.
  • Pieśń nad Pieśniami – jeden z piękniejszych tekstów o miłości i pożądaniu, oszałamia bogactwem porównań i skojarzeń.
  • Przypowieść o talentach – ogólnoludzka opowieść o ludzkich zdolnościach i pracy nad sobą.
  • Hymn o miłości św. Pawła – przejmujący tekst o potędze najsilniejszego ludzkiego uczucia.

Zakończ:

Omów wielogatunkowość i wielofunkcyjność Biblii – uzasadnij tymi cechami uniwersalność wielu jej fragmentów. Zajmij się też kwestiami technicznymi – przywołaj pojęcie paraboli.

Najważniejsze teksty:

  • Księga Hioba
  • Księga Koheleta
  • Pieśń nad Pieśniami
  • Ewangelie – przypowieści o siewcy, synu marnotrawnym, talentach
  • List św. Pawła do Koryntian – Hymn o miłości

Ważne pojęcia:

  • Parabola – charakterystyczna dla przypowieści technika literacka oparta na omówieniu, metaforycznym zastępstwie.
  • Uniwersalność – w znaczeniu kulturowym – uniwersalne jest to, co trafia do wszystkich ludzi, niezależnie od epoki, rasy, wyznania, światopoglądu itp.

 

8. Dobro i zło – wyjaśnij, jakie jest ich pochodzenie i miejs­ce w konstrukcji świata według mitologii starożytnej Grecji i Biblii.

Zacznij:

Zaznacz, że obie grupy tekstów powstawały w odmiennych kręgach kulturowych i są zorganizowane wokół różnych hierarchii wartości.

Rozwiń:

Przedstaw ujęcie wartości moralnych:

  • W Biblii
    Rozdział dobra od zła jest bezwzględny i wyrazisty. W Starym Testamencie dobre jest postępowanie zgodne ze ściśle ustaloną wolą Boga (dekalog, Ksiega Powtórzonego Prawa). Grzesznika (czyli odstępcę od Prawa) czeka sroga kara, często jeszcze za życia. W Nowym Testamencie nadrzędnym nakazem etycznym staje się przykazanie miłości, jednak starotestamentowy dekalog nie traci na znaczeniu.
  • W mitologii
    Mitologiczna etyka ma charakter relatywistyczny. Wartość moralna danego czynu zależy od sytuacji, pozycji społecznej tego, kto go popełnia, wreszcie od woli czy wręcz nastroju odpowiedniego boga (historia Syzyfa, wojna trojańska). Sprawę komplikuje dodatkowo Fatum – oto ciężką odpowiedzialność moralną można ponieść nawet (jak Edyp) za czyny popełnione nieświadomie (w ujęciu biblijnym niebędące grzechem).

Zakończ:

Podsumuj porównanie – różnice są bardzo wyraźne. Między biblijnym i mitologicznym rozumieniem etyki istnieje prawdziwa przepaść.

Najważniejsze teksty:

  • Księga Wyjścia (Przymierze)
  • Ewangelie
  • Mit o Syzyfie
  • Mit o Edypie/ Sofokles Król Edyp

Ważne pojęcia:

  • Etyka – dziedzina filozofii zajmująca się moralnością, definiowaniem i określaniem wartości moralnych.
  • Relatywizm – w znaczeniu etycznym – pogląd, wedle którego bezwzględne zło i dobro nie istnieją – ich miarą w każdym wypadku jest konkretna sytuacja w całej swej złożoności.

 

9. Ukaż kulturę starożytnej Grecji i Rzymu oraz Biblię ­jako źródło inspiracji twórców następnych epok.

Zacznij:

Starożytność to prawdziwa kopalnia literackich i kulturowych motywów dla wszystkich pokoleń twórców aż po dziś dzień. Co ważne – wiele z nich występuje jednocześ­nie zarówno w Biblii, jak i w kulturze antycznej – warto skupić się właśnie na takich.

Rozwiń:

Przedstaw kilka starożytnych toposów, wyjątkowo istotnych w historii kultury:

  • prometeizm – postać Prometeusza, kojarzonego zresztą często z Jezusem Chrystusem, inspirowała twórców romantyzmu (Dziady, Kordian) i współczesności (Zdążyć przed Panem Bogiem);
  • wina niezawiniona – jeden z „ulubionych” tematów literatury wszystkich epok – patrz pyt 4.;
  • wędrówka – podróż Odyseusza czy exodus Izraelitów z Egiptu do Ziemi Obiecanej to archetypiczne niemal obrazy wędrówki, przywoływane nawet w tytułach późniejszych dzieł (np. Ulisses Joyce’a).

Zakończ:

Możesz przywołać też inne dziedziny sztuki – malarstwo: choćby Zuzanna w kąpieli Van Dycka, rzeźbę – np. Dawid Michała Anioła, film – Pasja Mela Gibsona.

Najważniejsze teksty:

  • Jan Kochanowski Treny
  • Adam Mickiewicz Dziady
  • Juliusz Słowacki Kordian
  • James Joyce Ulisses
  • Stanley Kubrick 2001: Odyseja kosmiczna (film)
  • Albert Camus Dżuma, Mit Syzyfa

Ważne pojęcia:

  • Topos – to odwieczny temat literatury, występujący w różnych realizacjach i odmianach w kolejnych epokach literackich.
  • Prometeizm – postawa oparta na idei poświęcenia jednostki dla dobra ogółu.

 

10. Dokonaj porównania kosmogonii mitycznej i biblijnej.

Zacznij:

To dwie najważniejsze mityczne wizje powstania świata kultury europejskiej. Są różne, ale wykazują też tajemnicze podobieństwa w niektórych szczegółach.

Rozwiń:

Zacznij od różnic:

  • Początek – w Biblii istnieje już Bóg, a prócz niego (chyba) nie ma nic. W mitologii istnieje tajemniczy Chaos.
  • W Biblii całym procesem stworzenia kieruje Bóg. W mitologii, kolejne elementy wszechświata wyłaniają się samoistnie lub są powoływane przez kolejne pokolenia bóstw.
  • W Biblii ogromną rolę odgrywa nazewnictwo. Bóg najpierw wypowiada nazwę rzeczy, a dopiero potem ją kreuje. W mitologii nazwy są wtórne wobec rzeczy.
  • Stworzenie człowieka w Biblii jest ukoronowaniem procesu kreacji. W mitologii dzieje się mimochodem i ma nawet nie do końca ustalone „autorstwo”.

Podobieństwa:

Podobna jest kolejność powstawania poszczególnych elementów wszechświata. Najpierw oddzielone zostają noc i dzień, później formuje się świat wodny. Dopiero z niego wyłaniają się lądy. Pierwsze życie powstaje także w wodzie.

Zakończ:

Można pobawić się w nadinterpretatora. Co ciekawe – podobieństwa obu wersji pokrywają się z grubsza z kolejnością wydarzeń w historii naturalnej… I jeszcze – w obu kulturach występuje legenda o potopie!

Najważniejsze teksty:

  • Biblia – Księga Rodzaju
  • Hezjod Teogonia

Ważne pojęcia:

  • Kosmogonia – powstanie świata.
  • Teogonia – powstanie bogów.

 

ŚREDNIOWIECZE

 

11. Na czym polegał uniwersalizm kultury średniowiecznej Europy?

Zacznij:

Zdefiniuj pojęcie uniwersalizmu średniowiecznego. Wskaż rolę Kościoła i łaciny w kształtowaniu uniwersalizmu.

Rozwiń:

Przedstaw dowody na uniwersalizm średniowiecznej kultury: literatura parenetyczna – hagiografia polska nie różni się pod względem schematów formalnych od włoskiej czy francuskiej. Eposy rycerskie opisują historie różnych postaci z różnych krajów, jednak po zamianie samych nazw miejscowości mogłyby rozgrywać się wszędzie. Wszystkie wykazują wspólnotę etosu rycerskiego. Historyczna idea centrum Europy – konflikt między papiestwem a cesarstwem. Identyczny system organizacji państwa w całej Europie oparty na feudalizmie.

Zakończ:

Możesz wpasować się w moment historyczny i podkreślić swoiste prekursorstwo ludzi średniowiecza wobec współczesnych idei zjednoczenia Europy. Dodatkowym argumentem jest współczesna łacina – czyli angielski.

Najważniejsze teksty:

  • Pieśń o Rolandzie
  • Dzieje Tristana i Izoldy
  • Legenda o św. Aleksym

Ważne pojęcia:

  • Uniwersalizm średniowieczny – cecha kultury europejskiego średniowiecza oparta na wspólnym na całym kontynencie światopoglądzie i systemie wartości (religia chrześ­cijańska, feudalizm, etos rycerski itp.). Ogromnie ważna jest tu wspólnota religijna i językowa – łacina jest międzynarodowym językiem średniowiecznej kultury.

 

12. Danse macabre i ars moriendi – przedstaw stosunek człowieka średniowiecza do śmierci.

Zacznij:

Ogromna rola śmierci i lęku przed nią w kulturze średniowiecza jest powszechnie znana i brzmi banalnie. Podejmij więc problem od strony formalnej – definiując przywołane w temacie pojęcia.

Rozwiń:

Przedstaw średniowieczne teksty realizujące motyw śmierci:

  • Modelowy obraz ars moriendi w wykonaniu świętego znajdziemy w Legendzie o św. Aleksym. Po śmierci ascety pod schodami rodzinnego domu dochodzi do serii cudów.
  • Równie modelowym – tyle że odnoszącym się do rycerza – przykładem jest scena śmierci Rolanda: jego rytualne gesty, jak dojście na szczyt wzgórza, zwrócenie się w stronę wroga, złamanie miecza i złożenie rąk w modlitewnym geście.
  • Tekstem zaś nawiązującym do malarskich wyobrażeń danse macabre jest polski dialog Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Ta ostatnia jest przedstawiona jako rozkładające się zwłoki starej kobiety.

Zakończ:

Przywołaj kolejną łacińską formułę, będącą kluczem do średniowiecznego ujmowania motywu – memento mori – pamiętaj o śmierci.

Najważniejsze teksty:

  • Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią
  • Pieśń o Rolandzie (scena śmierci)
  • Legenda o św. Aleksym (scena śmierci i cudów po niej)

Ważne pojęcia:

  • Ars moriendi – „sztuka umierania” – zestaw rytuałów i gestów bohatera tekstu parenetycznego, niezbędnych do „udanego” aktu umierania.
  • Danse macabre – „taniec śmierci” – typ przedstawienia malarskiego, na którym śmierć tańczy w kółku z przedstawicielami wszystkich stanów i różnych zawodów. Podkreśla równość ludzi wobec śmierci. Motywy zbliżone do danse macabre można też obserwować w tekstach literackich.

 

13. Średniowieczna hagiografia – literackie realizacje (na wybranym przykładzie).

Zacznij:

Zdefiniuj pojęcie hagiografii, określ tekst, który będziesz omawiał.

Rozwiń:

Na przykładzie Legendy o św. Aleksym przedstaw najważniejsze cechy tekstu hagiograficznego, a raczej jego odmiany dotyczącej świętego ascety:

Model średniowiecznej pobożności – oparty na lęku przed surowym Sędzią – Bogiem, niechęci do cielesności i świata materialnego. Towarzyszy mu prawdziwa obsesja zbawienia – nadzieja na życie wieczne przysłania wszystko inne.

Schemat biografii świętego ascety. To dość stały porządek – narodziny, którym towarzyszą drobne cuda zapowiadające zbożną przyszłość świętego, etap dorastania, wreszcie małżeństwo – i zaraz po nim bunt wobec wartości materialnej, śluby świętości, samotna tułaczka po świecie, umartwienia, powrót do rodzinnej miejscowości „incognito”, tam kolejna fala umartwień, wreszcie śmierć, po której następuje seria bardzo wyraźnych cudów.

  • Ars moriendi świętego – patrz pytanie 12.

Zakończ:

Podkreśl dość stałą formę, schemat (przy zmieniających się postaciach, miejscach, rekwizytach czy konkretach dotyczących umartwień lub też cudów) literatury hagiograficznej. Zaznacz jej charakter parenetyczny.

Najważniejszy tekst:

  • Legenda o św. Aleksym

Ewentualnie także:

  • Jacopo da Voragine Złota legenda
  • Legenda o św. Wojciechu
  • Legenda o św. Stanisławie

Ważne pojęcia:

  • Hagiografia – literatura opisująca żywoty świętych. Najsłynniejszy przykład to zbiór legend o świętych Jacopa da Voragine – Złota legenda.
  • Ascetyzm – postawa polegająca na wyrzeczeniu się życia ziemskiego i wartości materialnych na rzecz umartwień i kontemplacji religijnej.

 

14. Parenetyczny charakter utworów średniowiecznych.

Zacznij:

Oczywiście zdefiniuj pojęcie parenezy. Pokrótce przedstaw jej kulturotwórcze funkcje. Następnie podkreśl ogromną rolę tego zjawiska w literaturze średniowiecza.

Rozwiń:

Omów podstawowe wzorce parenetyczne, ilustrując to przykładami tekstów:

  • Rycerz – jego życie organizuje rycerski etos (pobożność, odwaga, honor, lojalność względem seniora feudalnego). Jest silny i prawy. Ideał: Roland, Lancelot.
  • Władca – przede wszystkim winien być sprawiedliwy. Jest autorytetem z urodzenia, Pomazańcem Bożym, ale nie zwalnia go to z odpowiedzialności za poddanych. Ideał: król Artur, także Bolesław Chrobry w opisie Galla Anonima.
  • Święty – może być (i na ogół jest) ascetą. Wówczas stara się zapomnieć o zwykłym życiu i materialnym świecie. Umartwiając się i poddając wyrzeczeniom, oddaje swą duszę Bogu. Ideał: św Aleksy. Inny charakter ma model franciszkański – tu istotny jest postulat ubóstwa, ale też umiłowania świata. Ideałem oczywiście św. Franciszek z Asyżu.

Zakończ:

Podkreśl, że literatura parenetyczna była popularna także w późniejszych epokach (choć raczej nie w XIX i XX wieku). Nawiąż do wzorca renesansowego ziemianina czy Sarmaty oświeconego.

Najważniejsze teksty:

  • Legenda o św. Aleksym
  • Pieśń o Rolandzie
  • Kwiatki św. Franciszka
  • Opowieści o rycerzach Okrągłego Stołu
  • Kronika Galla Anonima

Ważne pojęcia:

  • Literatura parenetyczna – przedstawia wzorce osobowe określonej grupy społecznej w ujęciu autora. Parenetyczność może być zarówno podstawową, jak i drugorzędną funkcją tekstu literackiego.
  • Etos – zespół wartości i zachowań odpowiadający danej grupie społecznej. W przypadku etosu rycerskiego składają się nań zarówno wartości – jak honor czy lojalność, jak i cała obyczajowość rycerska obejmująca zachowania dworskie, bitewne czy towarzyskie.

 

15. Najważniejsze zabytki języka polskiego.

Zacznij:

Pierwsze nazwy polskie pojawiają się już w Dagome iudex (X w.), ważnym dokumencie państwowym, w którym Mieszko I oddaje się pod opiekę papieską. Koniecznie wymień Bullę gnieźnieńską (1136 r.), sporządzoną przez papieża Innocentego II – zawiera ona ponad 400 polskich nazw osobowych i miejscowych. Księga henrykowska (II poł. XIII w.) zawiera z kolei pierwsze zapisane polskie zdanie; jest to propozycja Czecha Boguchwała złożona żonie: daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj.

Rozwiń:

Bardzo ważny utwór to pieśń Bogurodzica (najprawdopodobniej I poł. XIII w.), której rękopis pochodzi z 1407 r. Była to pieśń – pisze o tym Jan Długosz – śpiewana przez wojska polskie pod Grunwaldem i pod Warną. Ważne są także Kazania świętokrzyskie (III ćwierć XIV w.), odnalezione przypadkiem przez prof. Aleksandra Brücknera. Ponieważ były pocięte na paski i służyły jako usztywnienie oprawy jednej z książek, udało się odtworzyć ich tylko 6 (1 w całości). Wyróżniają się kunsztowną kompozycją i znajomością zasad retoryki, pisane były przez wykształconego człowieka i przeznaczone dla wąskiej grupy odbiorców.

Warto też wspomnieć o Psałterzu floriańskim (przełom XIV i XV w.), pierwszym znanym przekładzie psalmów; zawiera psalmy w 3 językach (polski, łacina, niemiecki), oraz Psałterzu puławskim (II poł. XV w.).

Zakończ:

Wymień inne zabytki: O zachowaniu się przy stole (pocz. XV w.), pierwszy poradnik savoir-vivre’u czy też Biblię królowej Zofii (przekład Pisma Świętego dla żony Władysława Jagiełły).

Najważniejsze teksty:

  • Księga henrykowska
  • Bogurodzica
  • Psałterz floriański
  • Psałterz puławski
  • Kazania świętokrzyskie
  • O zachowaniu się przy stole

 

RENESANS

 

16. Wizja i znaczenie Boga oraz obraz natury w twórczości Jana Kochanowskiego.

Zacznij:

Wizja Boga w twórczości Jana Kochanowskiego zmienia się, ewoluuje – od bardzo optymistycznej do dojrzałej, niepozbawionej jednak optymizmu. Obraz natury – zachwycającej, pełnej harmonii – źródła przeżyć estetycznych – pozostaje mniej więcej niezmienny.

Rozwiń:

Hymn Czego chcesz od nas, Panie… porusza temat Boga (który ukazany jest jako wielki, genialny artysta, łaskawy władca, który obdarza człowieka ogromnymi łaskami, oczekując w zamian tylko wdzięcznoś­ci i podziwu dla Jego dzieła). Świat ukazany jest jako dzieło sztuki, miejsce przyjazne człowiekowi. Jako opiekun człowieka ukazany jest Bóg także w wielu pieśniach – nazywany jest np. tym, który niebem włada i gwiazdami rządzi. Bywa także, że jest ukazywany jako reżyser przedstawienia w teatrze świata, którego koncepcji artystycznej człowiek nie może poznać. Przełom w obrazie Boga przynoszą Treny – to zwątpienie w Jego istnienie, dostrzeżenie w Nim nieznanej, groźnej siły. W końcu zaś dochodzi do „pogodzenia się” z Bogiem. Poeta jest pewien, że Bóg nie odwróci się od niego mimo popełnionych błędów i sporu ze Stwórcą. Wielka pochwała życia wiejskiego i piękna krajobrazu to Pieśń świętojańska o sobótce, z najbardziej znaną Pieśnią Panny XII Wsi spokojna, wsi wesoła… oraz Pieśń II, Ks. pierwsze Serce roście patrząc na te czasy… Ważne są także liczne fraszki, np. Do gór i lasów.

Zakończ:

Porównaj wizje Boga w Pieśniach i Trenach.

Najważniejsze teksty:

  • Hymn Czego chcesz od nas, Panie…
  • Pieśń III, Ks. wtóre
  • Pieśń IX, Ks. pierwsze
  • Treny
  • Pieśń świętojańska osobótce
  • Na lipę
  • Do gór i lasów

 

17. W jaki sposób Jan Kochanowski w Trenach zmienia ­renesansowe rozumienie człowieczeństwa?

Zacznij:

Odrodzenie przedstawiało człowieka jako istotę pełną godności, prawie równą Bogu, obdarzoną licznymi zdolnościami i możliwościami. Jan Kochanowski był „wyznawcą” filozofii epikurejskiej (szczęście to przyjemność duchowa, zmysłowa i intelektualna) oraz filozofii stoickiej (szczęście zapewnia cnota i życie zgodne z naturą).

Rozwiń:

Coraz popularniejsza wśród badaczy twórczości Kochanowskiego jest teza, że Treny to nie tyle wynik kryzysu światopoglądowego poety, co przełomu ideowego. Kryzys zaczyna być także postrzegany jako zjawisko pozytywne, twórcze. W Trenach poeta zaczyna wątpić w nieograniczone niemal możliwości człowieka. Filozofia stoicka zawodzi, w pewnym momencie wydaje się, że oparcia w Bogu (którego poeta obwinia o swoje nieszczęście) także nie można znaleźć. I oto mamy do czynienia z istotą niepewną, poszukującą, kruchą, której ciągle towarzyszy niepokój wewnętrzny – to przecież bardziej barokowy niż renesansowy obraz. Autorytet artystyczny i moralny, stoik, przyznaje, że człowiek nie kamień i daje sobie prawo do wyrażania bólu. W Trenie XIX matka poety radzi mu ludzkie przygody ludzkie noś.

Zakończ:

Zauważ analogię między dotkniętym cierpieniem poetą a biblijnym Hiobem. Zauważ także, że do tej pory Kochanowski niewiele miejsca i uwagi poświęcał cierpieniu.

Ważne pojęcia:

  • Antropocentryzm – jeden z głównych nurtów odrodzenia, który w centrum zainteresowania stawia człowieka i wszystkie jego sprawy.
  • Tren – gatunek literacki wywodzący się z antyku, o ścisłym układzie treści: pochwała zmarłego, odmalowanie wielkoś­ci straty, demonstracja żalu, pocieszenie, pouczenie.

 

18. Scharakteryzuj renesansowe koncepcje życia w świetle poznanych utworów.

Zacznij:

Koncepcje życia w jakiś sposób wiążą się z renesansową parenetyką. Możemy więc wyróżnić życie dworskie (idealny dworzanin), życie ziemianina (idealny gospodarz) oraz życie uczonych i poetów.

Rozwiń:

Życie na dworze – karierę dworską mogli wybrać tylko wysoko urodzeni, zdolni, inteligentni, towarzyscy i znający języki obce. Zapewniało dość wysoki standard życia, ale nie dawało za to pełnej niezależności – trzeba było np. dostosować swoje życie do obowiązków dworskich, rytmu uczt i utrzymywać dość wysoki poziom intelektualny. Dworzanin musiał także charakteryzować się nienagannymi manierami przy pozorach pewnej nonszalancji. Portret dworzanina kreśli Łukasz Górnicki w Dworzaninie polskim.

Żywot człowieka poczciwwego Mikołaja Reja to swego rodzaju polemika z dziełem i koncepcją Górnickiego. Życie ziemianina upływa na pracy, doglądaniu majątku, pielęgnowaniu sadu i ogrodu, polowaniach, niekiedy zabawie z sąsiadami. Jest łaskawy dla poddanych, interesuje się życiem członków rodziny. Czasem w długie zimowe wieczory sięga po książkę. Angażuje się w życie polityczne kraju.

Zakończ:

Zwróć uwagę także na elementy autobiograficzne w twórczości Jana Kochanowskiego, zwłaszcza fraszki, które poeta pisał przez całe życie.

Najważniejsze teksty:

  • Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja
  • Dworzanin polski Łukasza Górnickiego
  • elegia O sobie samym do potomności Klemensa Janickiego
  • Fraszki Jana Kochanowskiego

Ważne pojęcia:

  • Poeta doctus – poeta uczony, o wszechstronnym wykształceniu humanistycznym, erudyta, znawca kultury antycznej i biblijnej.

 

19. Humanizm i reformacja – omów podstawowe prądy w literaturze i kulturze renesansu.

Zacznij:

Humanizm i reformacja to dwa podstawowe zjawiska, które ukształtowały oblicze epoki. Były wynikiem kryzysu Kościoła oraz wyczerpania średniowiecznej scholastyki. Teoria heliocentryczna, odkrycia geograficzne, rozwój państwowości i języków narodowych oraz wynalazek druku także w dużym stopniu przyczyniły się do zmian w spojrzeniu na świat i rolę człowieka.

Rozwiń:

Za początek reformacji uznaje się wystąpienie Marcina Lutra, który w 1517 r. na drzwiach kościoła w Wittenberdze przybił swoje tezy o odpustach. W Polsce wiele osób zmieniło wyznanie na protestanckie (mieszczanie najczęściej wybierali luteranizm, szlachta – kalwinizm – zmienił wyznanie np. Mikołaj Rej).

Główny wyznacznik humanizmu renesansowego to zwrot ku antycznej filozofii i literaturze – ceniono poetykę Arystotelesa, dzieła Cycerona i Horacego, filozofię stoicką i epikurejską. Wykorzystywano gatunki wywodzące się z antyku, takie jak epos, tren, hymn. Stosowano reguły zawarte w Poetyce Arystotelesa. Powstawał nowy model wykształcenia – wszechstronne studia humanistyczne.

Zakończ:

Dużą rolę zaczęły odgrywać indywidualizm i wolność wyboru, a co z tym silnie związane – tolerancja (nie tylko religijna), której wielkimi zwolennikami i głosicielami byli Erazm z Rotterdamu i Andrzej Frycz-Modrzewski.

Najważniejsze teksty:

  • Pieśń XXIV, Ks. wtóre Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony…, Pieśń IX, ks. wtóre Nie porzucaj nadzieje…, Pieśń świętojańska o sobótce, Psałterz Dawidów, Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego
  • Biblia w tłumaczeniu Jakuba Wujka

 

20. Na czym polega nowe spojrzenie na świat i człowieka w literaturze odrodzenia?

Zacznij:

Pod koniec średniowiecza więzi scalające Europę, takie jak władza cesarza i papieża, bardzo się rozluźniły. Łacina również straciła na znaczeniu ze względu na formowanie się narodowych języków literackich. Ze względu na procesy reformacyjne zanikła również, rzecz jasna, wspólnota wiary.

Rozwiń:

Zmieniła się pozycja człowieka i jego możliwości – ludzie wykształceni mogli posługiwać się zarówno łaciną, jak i językiem narodowym, podróżować (większy dostęp do wykształcenia dzięki instytucji mecenatu oraz popularny model zdobywania wiedzy za granicą). Zwiększył się także dostęp do wiedzy dzięki wynalazkowi Gutenberga – książki stały się coraz tańsze, a ich nakłady powiększały się. Ważne zjawiska to także odkrycia geograficzne, poszerzające horyzonty i oczywiście obalająca dotychczasowy sposób patrzenia na wszechświat teoria heliocentryczna. Duże znaczenie miał także rozwój miast, handlu i przemysłu. Człowiek był bardziej pewny siebie, otwarty na świat i nowe teorie.

Zakończ:

Człowiek (nie Bóg) stał się teraz przedmiotem zainteresowań poetów, pisarzy, filozofów oraz malarzy i rzeźbiarzy – coraz powszechniejsze stały się badania i obserwacje anatomiczne prowadzone np. przez Leonarda da Vinci i Michała Anioła.

Najważniejsze teksty:

  • Dekameron Giovanniego Boccaccia
  • Sonety do Laury Petrarki
  • Boska komedia Dantego Alighieri
  • Pochwała głupoty Erazma z Rotterdamu
  • O obrotach ciał niebieskich Mikołaja Kopernika

 

21. Na czym polega tragizm bohatera szekspirowskiego?

Zacznij:

William Szekspir przeciwstawia się znanym z antyku wzorcom kształtowania postaci (niezmienność charakterów niezależnie od sytuacji). W dramatach szekspirowskich bohaterowie podlegają przemianom wewnętrznym, nie zawsze łatwym do „logicznego” wytłumaczenia.

Rozwiń:

Inaczej niż w tragedii antycznej, losu bohaterów nie determinuje fatum. Duże znaczenie mają namiętności człowieka (władza, zazdrość, miłość itd.). Niewolnicy własnych namiętności nie potrafią ich okiełznać, a całkowite zatracenie się może prowadzić do tragedii. Duże znaczenie ma także historia, okoliczności, w których przyszło działać i żyć bohaterowi oraz jego rola (król, rycerz, książę itd.). Losy bohaterów determinują także relacje z innymi ludźmi – np. Hamleta z Klaudiuszem i matką, Makbeta z żoną itd. Dramatem człowieka są tkwiące w nim możliwości – nie tylko czynienia dobra, ale i zła (przede wszystkim).

Zakończ:

Tragizm bohatera dramatów Szekspira to jego natura, skomplikowana psychika, postępowanie jakby wbrew sobie (w tragedii antycznej taka sytuacja byłaby nie do pomyślenia) oraz błędy i pomyłki, jak to miało miejsce np. w przypadku króla Leara.

Najważniejsze teksty:

  • Makbet
  • Hamlet
  • Ryszard III
  • Otello
  • Król Lear
  • Romeo iJulia

 

22. Przedstaw różne ujęcia tematyki wiejskiej w literaturze renesansu.

Zacznij:

Najbardziej znane ujęcia tematyki wiejskiej to Pieśń świętojańska o sobótce Jana Kochanowskiego oraz Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja. Oba są wyidealizowane, jednak więcej jest między nimi różnic niż podobieństw.

Rozwiń:

Dzieło Reja to swoisty poradnik dobrego gospodarza. Rej nie szczędzi zapewnień, że życie na wsi jest urocze, bardzo szczegółowo opisuje prace gospodarskie – dobry właściciel majątku przez cały dzień jest zajęty. Kochanowski z kolei postrzega wieś jako miejsce odpoczynku i relaksu, o pracach na polu pisze w sposób ogólnikowy, poetycki. Wieśniacy w jego pieśniach bawią się i pracują ze śpiewem na ustach.

Zakończ:

O doli chłopów pisze Rej także w Krótkiej rozprawie… – chłopi zawsze sa najsłabszą i najbardziej pokrzywdzoną warstwą społeczną.

Najważniejsze teksty:

  • Żywot człowieka poczciwego i Krótka rozprawa między trzema osobami… Mikołaja Reja
  • Pieśń świętojańska o sobótce, fraszki Na lipę i Na dom w Czarnolesie Jana Kochanowskiego

BAROK

 

23. Scharakteryzuj nurty poezji barokowej.

Zacznij:

Wymień podstawowe nurty poezji barokowej – poezja metafizyczna, poezja światowych rozkoszy (związana często ze środowiskiem dworskim), poezja ziemiańska (sarmacka). Podkreśl, że podział na te nurty jest umowny – często można zauważyć ich mieszanie się i przenikanie. Częstokroć także pojedynczy poeta może być trudny do jednoznacznego zaklasyfikowania. Przykładem – Daniel Naborowski, autor erotycznych i frywolnych fraszek oraz utworów o charakterze metafizycznym (Krótkość żywota).

Rozwiń:

Poezja metafizyczna – poezja trudna, wyrafinowana, o zaskakującej metaforyce, podejmująca trudne tematy, takie jak relacje Bóg – człowiek, przemijanie, śmierć, kondycja człowieka. Reprezentanci: Mikołaj Sęp-Szarzyński, Sebastian Grabowiecki).

Poezja światowych rozkoszy – poezja sławiąca przyjemności zmysłowe, korzystanie z uroków życia, często miłość ukazuje jako grę, a rozkosze ziemskie jako dar od Boga. Reprezentanci: Jan Andrzej Morsztyn, Hieronim Morsztyn.

Poezja ziemiańska (sarmacka) – problemy i charakterystyka stanu szlacheckiego, pochwała życia na wsi, dydaktyzm, natura. Reprezentanci: Zbigniew Morsztyn, Wacław Potocki.

Zakończ:

Często utożsamiamy barok tylko z poezją dworską lub sarmacką, pozostałe traktując marginalnie – a niesłusznie.

Najważniejsze teksty:

  • Do trupa i Niestatek Jana Andrzeja Morsztyna,
  • Sonet III Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego,
  • Krótkość żywota Daniela Naborowskiego
  • Zbytki polskie Wacława Potockiego

Ważne pojęcia:

  • Oksymoron – częsty środek poetycki, połączenie dwóch sprzecznych wyrazów, np. gorący mróz.
  • Marinizm – nurt, którego nazwa pochodzi od nazwiska włoskiego poety Marina; poezja oparta na koncepcie, pomyś­le, zadziwieniu.

 

24. Sarmata o sobie i inni o Sarmacie – podaj przykłady.

Zacznij:

Sarmata o sobie – to Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, typowego Sarmaty o typowym życiorysie – hulaszcza i wojenno-żołnierska młodość i wiek dojrzały spędzony na gospodarowaniu w majątku. O Sarmatach (z pozycji świadka, obserwatora, komentatora) dużo pisał zaś Wacław Potocki.

Rozwiń:

Pasek gawędziarskim stylem opowiada o swoim życiu, a przy okazji prezentuje samego siebie. Może wydawać się sympatyczny – znakomity gawędziarz, wesołek, pełen wigoru. Ukazuje jednak mimochodem najgorsze wady stanu szlacheckiego (choć wcale nie ma takiego zamiaru): tępotę i zacofanie przy pozorach ogłady, ograniczającej się często do znajomości łac. sentencji, okrucieństwo, warcholstwo, pieniactwo, wyrachowanie.

W Pospolitym ruszeniu z kolei Wacław Potocki piętnuje stosunek szlachty do walki, jej opieszałość i gnuśność, kompletny brak ducha bojowego. Zbytki polskie to plastycznie ukazana miłość Polaków do drogich strojów, wystawnego stylu życia, ich rozrzutność i życie ponad stan. Tak żyją także ci, którzy teoretycznie nie mogą sobie na to pozwolić. Ci sami ludzie zaczynają liczyć się z każdym groszem, gdy trzeba wydać go nie na siebie, lecz np. na potrzeby państwa.

Zakończ:

Swoistym podsumowaniem tego smutnego obrazu jest Nierządem Polska stoi, którego tematem jest anarchia panująca w Polsce.

Najważniejsze teksty:

  • Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska
  • Nierządem Polska stoi, Zbytki polskie Wacława Potockiego

Ważne pojęcia:

  • Gawęda szlachecka – cechuje ją styl zbliżony do mowy codziennej, języka mówionego – barwna narracja, liczne dygresje i powtórzenia, kierowanie się wprost do odbiorcy.

 

25. Miłość metafizyczna i miłość flirtująca – zaprezentuj dwa oblicza miłości w literaturze barokowej.

Zacznij:

Oba typy miłości prezentowane są jako zupełnie inne. Miłość flirtująca ukazuje miłość jako zabawę, grę, rodzaj wesołej transakcji. Przedmiotem zainteresowania są uroda kobieca, zmysłowe uciechy, seks, narzekania na niestałość niewieścią. Miłość metafizyczna z kolei to uczucie bardziej duchowe – choć poeci nie stronią od zaskakujących i śmiałych metafor erotycznych.

Rozwiń:

Poezja metafizyczna ma charakter intelektualny. Szokuje i zadziwia czytelnika, ale nie to jest jedynym jej celem. Niebanalne obrazowanie i ładunek erudycyjny wymagają od czytelnika wiedzy i wyobraźni. W jednym ze swych utworów John Donne porównuje kochanków do dwóch ramion cyrkla, w innym zaś dużą rolę w miłości przypisuje kąsającej kochanków pchle – dzięki temu insektowi miesza się ich krew…

U Morsztyna ważne są metafory związane z dziedziną militariów – rozumie poeta miłość jako walkę płci, walkę o dominację, zdobywanie – strzały miłości, ogniste strzały, delikatna kobieta niczym okrutny żołnierz strzela, gromi, bije, siecze, wojuje, pali, pustoszy i piecze. Miłość to niewola, a zakochany to jeniec wybranki. Zakochanego można także porównać do trupa…

Zakończ:

Miłość flirtująca jest nietrwała, szybko się wypala. Miłość metafizyczna to uczucie tak wszechogarniające, że może zdominować całe życie.

Najważniejsze teksty:

  • Waleta, żalu zabraniająca i Pchła Johna Donne’a
  • Niestatek, Cuda miłości, Do trupa Jana Andrzeja Morsztyna

 

26. Przedstaw i zanalizuj relacje, jakie zachodzą między człowiekiem a Bogiem, między sacrum a profanum w literaturze średniowiecza, ­renesansu i baroku.

Zacznij:

Najbardziej optymistyczny jest charakter religijności renesansowej, jednak i w twórczości Jana Kochanowskiego spotkamy dość ponure przemyślenia na temat roli Boga i Jego relacji z człowiekiem – np. w Trenach i fraszce O żywocie ludzkim.

Rozwiń:

Postawa średniowieczna to traktowanie życia na ziemi jako przygotowania do życia w niebie i marzenie o świętości osiąganej drogą męczeństwa lub surowej ascezy (żywoty świętych). Inny model wiary to religijność św. Franciszka z Asyżu – radosna, entuzjastyczna, pełna zapału, życie w ubóstwie, w zgodzie z naturą, ludźmi i „braćmi mniejszymi” – zwierzętami. Dużo uwagi poświęcano przygotowaniom do dobrej śmierci, od której zależał charakter życia pozagrobowego. Mimo wszystko ludziom nie była obojętna jakość życia doczesnego, skoro w Bogurodzicy proszą nie tylko o rajski przebyt, ale i zbożny pobyt (dostatnie, pobożne, dobre życie).

Renesans uznał wielkość Boga jako Stwórcy pięknego, harmonijnego świata i opiekuna człowieka. Ważne jest także mieszanie wątków antycznych i biblijnych – o naszym losie decyduje nie tylko Bóg, ale i Fortuna.

W baroku Bóg postrzegany jest jako źródło łaski, jedyne oparcie. Człowiek to natomiast dwoista, słaba istota, skazana na ciągłą walkę z własną naturą.

Zakończ:

Religijność baroku ma pewne cechy wspólne z religijnością średniowiecza. Ważne zjawisko baroku to religijność arian, zwanych także braćmi polskimi. Jej reprezentantem jest Wacław Potocki – określa on życie mianem oczekiwania na śmierć.

Najważniejsze teksty:

  • Lament świętokrzyski
  • Bogurodzica
  • hymn Czego chcesz od nas, Panie… Treny Jana Kochanowskiego
  • sonety Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego
  • sonety Sebastiana Grabowieckiego
  • Człowiek Boże igrzysko Wacława Potockiego

 

27. Molier – mistrz komedii. Jakie rodzaje komizmu dostrzegasz w Świętoszku lub innej komedii Moliera?

Zacznij:

Świętoszek to jedna z najbardziej znanych komedii Moliera – obok Skąpca, Mieszczanina szlachcicem i Don Juana. Jak często bywa w przypadku tego komediopisarza, sam tytuł wskazuje na piętnowaną przez niego wadę. Komedia nie traci swej uniwersalnej wymowy, a i humor nie wydaje się anachroniczny.

Rozwiń:

Wymień rodzaje komizmu: to komizm słowny, komizm sytuacji i komizm charakterów oraz omów krótko ich cechy, wskaż przykłady.

  • Komizm słowny jest widoczny w wielu wypowiedziach rezolutnej Doryny ze Świętoszka, służącej, która jako jedyna zachowuje zdrowy rozsądek i umie trzeźwo ocenić sytuację.
  • Komizm sytuacji to zaskakujące momenty sztuki, często kluczowe dla rozwoju akcji, w których zostaje obnażona fałszywość i niemające nic wspólnego z dekalogiem intencje.
  • Komizm charakterów – śmiech budzą spotęgowane cechy, np. asceza i świętość Tartuffe’a, naiwność Orgona, dewocja jego starej matki.

Zakończ:

Molier stworzył galerię typów ludzkich, charakterystycznych, ostro zarysowanych postaci, takich jak skąpiec, uwodziciel, świętoszek, hipochondryk czy pretensjonalny nuworysz. Postacie te są celowo przerysowane.

Ważne pojęcia:

  • Komedia obyczajowa – ten rodzaj komedii, która za przedmiot kpiny wybiera obyczaje danego środowiska (np. szlachty, mieszczan) lub ogólniej – wady obywateli danego kraju czy pewne postawy ludzkie.
  • Komedia charakterów – komedia o prostej fabule odgrywającej w utworze drugorzędną rolę. Taka komedia eksponuje główną postać – często tytułową.

 

OŚWIECENIE

 

28. Czym charakteryzuje się powiastka filozoficzna?

Zacznij:

Powiastka filozoficzna to jeden z ważniejszych gatunków oświecenia, stworzony przez tę właśnie epokę. Oczywiście powiastka realizowała funkcje dydaktyczne, propagowała światopogląd autora i określoną filozofię. Zdobyła ogromną popularność, zwłaszcza we Francji, gdzie powstawały różne rodzaje powiastek – np. libertyńska i erotyczna.

Rozwiń:

Powiastka filozoficzna to niezbyt obszerny utwór pisany na ogół prozą, przypominający bajkę. To utwór dwuwarstwowy – wydarzenia i bohaterowie wskazują na głębsze przesłanie filozoficzno-moralne. Lansowanie poglądów filozoficznych i ostra krytyka stosunków społecznych, porządku w państwie itd. wymagały takiego kostiumu. To czasy monarchii absolutnej, niedopuszczającej żadnej otwartej krytyki.

Zakończ:

Twórcą tego gatunku jest Wolter i on także jest autorem najbardziej znanych i do dziś cenionych powiastek. Powiastka filozoficzna nie znalazła kontynuatorów w późniejszych epokach – gatunek wykorzystał dopiero ­Antoine Saint-Exupéry, autor Małego Księcia.

Najważniejsze teksty:

  • Kandyd, czyli Optymizm, Prostaczek, Tak się toczy światek, Zadig Woltera
  • Kubuś Fatalista i jego pan Denisa Diderota

 

29. Wymień „reduty oświecenia” – najważniejsze instytucje kulturalne, stowarzyszenia i szkoły.

Zacznij:

Ważne instytucje związane ze szkolnictwem to Colleggium Nobilium, Szkoła Rycerska, Komisja Edukacji Narodowej, Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Ważne czasopisma to Monitor i Zabawy Przyjemne i Pożyteczne. Duże znaczenie miały także Biblioteka Załuskich oraz Towarzystwo Przyjaciół Nauk.

Rozwiń:

Collegium Nobilium to elitarna szkoła pijarska, założona przez Stanisława Konarskiego. Wprowadzono tam zasady nowoczesnej pedagogiki i zniesiono karę chłosty. Szkoła Rycerska powstała z inicjatywy króla; jej absolwentami byli np. Tadeusz Kościuszko, Julian Ursyn Niemcewicz.

Komisja Edukacji Narodowej powstała w 1773 r., cel to próba reformy wszystkich rodzajów szkół – począwszy od parafialnych, a skończywszy na wyższych – ograniczono wpływ łaciny, postulowano wprowadzenie języka polskiego jako języka wykładów i obowiązkowej nauki gramatyki, wprowadzono etykę oraz przedmioty matematyczne i przyrodnicze.

Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych na zlecenie KEN zajmowało się opracowywaniem podręczników i programów szkolnych.

Monitor ukazywał się w latach 1765 – 1785 w Warszawie. Utworzony na wzór angielskiego Spectatora, za cel przyjmował walkę o czystość języka i kształtowanie postaw obywatelskich. Zabawy Przyjemne i Pożyteczne (1770 – 1777) to pierwszy polski tygodnik literacki.

Biblioteka Załuskich, założona przez braci Andrzeja i Józefa, to jedna z pierwszych na świecie dużych bibliotek publicznych.

Zakończ:

Zauważ, jak wiele z tych inicjatyw powstało za panowania Stanisława Augusta. Możesz wspomnieć także o obiadach czwartkowych.

 

30. Rozum, natura i kultura – jak te pojęcia rozumiał wiek XVIII? Swoją wypowiedź uzasadnij przykładami z literatury pięknej (polskiej i obcej) i filozofii.

Zacznij:

Oświecenie nazywane bywa epoką rozumu – rozum, racjonalizm, myślenie krytyczne miały w niej wielkie znaczenie. Natura doszła do głosu w sentymentalizmie – postulowano życie zgodne z rytmem natury, ukazywano jej piękno i harmonię. Obcowanie z naturą dawało szczęście, stąd wielka popularność sielanek. Natura w oświeceniowej hierarchii ważności stała jednak chyba nieco niżej od kultury.

Rozwiń:

O znaczeniu pojęć rozumu i kultury świadczy powstanie Wielkiej Encyklopedii Francuskiej, dzieła porządkującego i zbierającego całą ówczesną wiedzę, nad którą pracowali najwięksi uczeni i myśliciele epoki, jak Jean d’Alembert i Wolter. Poszukiwanie własnej drogi życia, dochodzenie do rozumu i zdrowego rozsądku, ewolucja rozwoju duchowego i umysłowego człowieka to tematy powiastki filozoficznej Woltera pt. Kandyd i powieści Ignacego Krasickiego pt. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki.

Dużym echem jednak odbiła się rozprawa Jeana Jacques’a Rousseau, napisana na konkurs organizowany przez Akademię w Dijon. Na pytanie, czy kultura i cywilizacja przyczyniły się do szczęścia ludzkości, odpowiedział przecząco. One właśnie, zdaniem Rousseau, wypaczyły naturę człowieka, który urodził się dobry i niewinny.

Zakończ:

Przywołaj inne przykłady, jakie przyjdą Ci do głowy. Posłuż się takimi pojeciami, jak racjonalizm, empiryzm, umowa społeczna.

Najważniejsze teksty:

  • Kandyd Woltera
  • Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego
  • Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego iPrzestrogi dla Polski Stanisława Staszica
  • Laura i Filon Franciszka Karpińskiego – utwór sentymentalny

 

31. Przedstaw wielkie idee myślicieli oświeceniowych (Rousseau, Wolter) i omów ich echa w wybranych dziełach literatury polskiej.

Zacznij:

Twórczość i myśli obu filozofów spotkały się w Polsce z dużym oddźwiękiem. Klasycyści cenili zwłaszcza Woltera – podziwiano jego polemiczny temperament, umiejętność krytycznego myślenia, prosty, żywy i jasny styl. Rousseau ceniony był przez sentymentalistów, którzy głosili hasło powrotu do natury i pierwotnych, autentycznych uczuć.

Rozwiń:

Ignacy Krasicki (pisząc powieść o dziejach Mikołaja Doświadczyńskiego) przejął z Kandyda Woltera pewne cechy bohatera, elementy fabuły i sławne zakończenie, w którym narrator nakazuje Kandydowi uprawiać swój ogródek. Podziwiał także jego styl i ostrość krytyki – satyry Krasickiego są także bardzo ostre, mają charakter szyderczy. Wolter słynął też z antyklerykalizmu i niechętnego stosunku do Kościoła jako ogłupiającej instytucji (choć sam był wychowankiem kolegium ­jezuickiego).

Stanisław Trembecki, libertyn i wielbiciel Woltera, z prawdziwą radością przyjął wieść o zniesieniu zakonu jezuitów (Oda na ruinę zakonu jezuitów). Zarzucał Kościołowi szerzenie fanatyzmu i ignorancji. Był wrogiem religii, która nie da się pogodzić z zasadami rozumu (Oda nie do druku). Krytykowano także życie w zakonach jako sprzeczne z naturą ludzką i zakłamane – np. Zakonnica Denisa Diderota i Monachomachia Krasickiego.

Zakończ:

Franciszek Karpiński na swój sposób realizował hasła Rousseau. Ten twórca nazywany był „poetą czułego serca”. To sielankowe opisy przyrody i rozterek uczuciowych. Przeniósł się z miasta na wieś (Powrót z Warszawy na wieś).

Najważniejsze teksty:

  • Monachomachia iMikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego
  • Oda na ruinę zakonu jezuitów Stanisława Trembeckiego
  • Do Justyny. Tęskność na wiosnę i Laura i Filon Franciszka Karpińskiego

 

32. Przedstaw rolę teatru i dramatu w polskim oświeceniu.

Zacznij:

Dzięki inicjatywie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego powstał Teatr Narodowy w Warszawie – pierwsza zawodowa scena zorganizowana na wzór zagranicznych ośrodków. Do teatru chodziła oczywiście szlachta, ale także mieszczanie, a nawet plebs. Mimo żywych reakcji publiczności i dużego znaczenia faktu, jakim było powstanie narodowej sceny, teatr nie odgrywał w oświeceniu polskim wielkiej roli.

Rozwiń:

Teatr ustępował publicystyce i zaangażowanej poezji. Otwarcie miało miejsce w listopadzie 1765 r. –Teatr miał kształtować światopogląd Polaków, propagować postawę nowoczesnego, wykształconego patrioty. Dominowała tematyka współczesna i narodowa, choć wystawiano także dzieła np. Moliera; jednym z podstawowych „warunków” zaistnienia utworu na scenie był dydaktyzm. Wystawiano komedie polityczne i obyczajowe, dramaty historyczne. Duże znaczenie miała także opera narodowa – odkąd funkcję dyrektora teatru objął Wojciech Bogusławski.

Zakończ:

Dla teatru pisali Franciszek Zabłocki, Stanisław Trembecki, Julian Ursyn Niemcewicz i Wojciech Bogusławski.

Najważniejsze teksty:

Fircyk w zalotach Franciszka Zabłockiego

Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza

Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale Wojciecha Bogusławskiego

 

33. Scharakteryzuj pisarstwo Ignacego Krasickiego – gatunki, tematy, bohaterowie.

Zacznij:

Ignacy Krasicki był bardzo płodnym i wszechstronnym twórcą. Uprawiane przez niego gatunki to satyra, bajka, powieść, poemat heroikomiczny, hymn.

Rozwiń:

To jeden z największych twórców polskiego oświecenia, zwany księciem poetów. Był mistrzem bajki epigramatycznej (krótkiej, parowersowej, zakończonej ostrą puentą – w odróżnieniu od rozbudowanych, dość długich bajek Jeana La Fontaine’a i Stanisława Trembeckiego), uważany jest za autora pierwszej polskiej powieści nowożytnej. Ponadto dużą rolę odegrał jego Hymn do miłości ojczyzny, przez pewien czas funkcjonujący jako pieśń państwowa.

Tematy jego twórczości to krytyka wad społeczeństwa, idealne państwo i społeczeństwo (utopia), patriotyzm.

Zakończ:

Nie można nie docenić znaczenia Krasickiego w rozwoju naszej literatury.

Najważniejsze teksty:

  • Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Monachomachia, Myszeida, Do króla, Świat zepsuty, Wstęp do bajek, Lew i zwierzęta, Hymn do miłości ojczyzny

Ważne pojęcia:

  • Satyra – utwór piętnujący pewne zjawiska i postawy ludzkie, posługujący się ironią i wyolbrzymieniem.
  • Bajka – krótki utwór wierszowany, krótka scenka lub historyjka zakończona puentą; utwór (podobnie jak satyra) o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim.
  • Poemat heroikomiczny – utwór łączący komiczną, niską, absurdalną treść ze stylem wysokim, podniosłym, charakterystycznym dla eposu.

 

34. Ukaż walkę z sarmatyzmem i cudzoziemszczyzną w literaturze polskiego oświecenia.

Zacznij:

Ludzie epoki oświecenia przypisywali Sarmatom same najgorsze cechy: warcholstwo, brak zmysłu politycznego, ciemnotę, zacofanie, obojętność na losy państwa, prywatę, ksenofobię. „Skonstruowali” ideał Sarmaty oświeconego – obywatela szanującego tradycję i obyczaj, ale wykształconego, głoszącego potrzebę reform, zainteresowanego polityką, patrioty.

Piętnowano nie tylko fanatyczne przywiązanie do tradycji, ale i bezkrytyczne, ślepe uleganie modom – zwłaszcza modzie francuskiej, której jednym ze skutków było zanieczyszczanie języka polskiego niepotrzebnymi, francuskimi wtrętami.

Rozwiń:

Fanatycy francuskiej mody to bohaterka Żony modnej Krasickiego i Szarmancki z Powrotu posła. Ukazani są jako materialiści, cyniczni i płytcy pozerzy. Są efektowni, ale nic sobą nie reprezentują poza pewną towarzyską ogładą i bardzo powierzchowną wiedzą. Wady Sarmatów to pijaństwo, samowola i bezkrytycyzm wobec siebie (Pijaństwo), przekonanie o wyższości tego stanu nad innymi (błędne) i braki w edukacji (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki), niechęć do nauki i książek (Chudy literat). Szczególnie ostro atakowano brak kultury politycznej i zasadę liberum veto (Powrót posła).

Zakończ:

Znajdziemy jednakże utwory, w których wartości ziemiańskie ukazane są jako piękne i szlachetne – np. poemat Sofiówka Stanisława Trembeckiego.

Najważniejsze teksty:

  • Pijaństwo i Żona modna Ignacego Krasickiego
  • Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza
  • Chudy literat Adama Naruszewicza
  • Przestrogi dla Polski Stanisława Staszica
  • Fircyk w zalotach Franciszka Zabłockiego

 

35. Ignacy Krasicki – twórca gorzki czy śmieszny?

Zacznij:

Świat poprawiać – zuchwałe rzemiosło, pisał Ignacy Krasicki (Palinodia). Zaangażowany w próby wpłynięcia na postawy Polaków i kształtowanie ich światopoglądu, jak wielu innych twórców oświeceniowych, poniósł chyba klęskę. Obóz reformatorów miał wielu zwolenników, lecz obóz konserwatystów miał także duże znaczenie. Poeta doskonale zdawał sobie sprawę, że żyje w bardzo trudnych czasach, w których szereg działań ze względu na politykę i bieg dziejów z góry skazane są na niepowodzenie.

Rozwiń:

Krasicki to twórca śmieszny – do tej pory śmieszą nas bajki, ostre satyry czy humor Myszeidy i Monachomachii. Zarazem to twórca gorzki – obraz świata wyłaniający się z satyry Świat zepsuty jest wręcz tragiczny, wiele rozczarowań spotyka także Mikołaja Doświadczyńskiego, który po powrocie z utopijnej wyspy Nipu chce we własnym kraju realizować piękne i wzniosłe ideały. Zwróć także uwagę na obraz świata w bajkach – światem rządzi prawo silniejszego (owieczka zawsze zostaje zjedzona), cwaniactwo i podstęp (lisowi na ogół udaje osiągnąć swe niecne cele), utalentowani, wierni prawdzie i rzetelni są niedoceniani (dobry malarz klepie biedę, sprawiedliwy wół minister zostaje usunięty na jakiś czas ze stanowiska, bo… jest zbyt powolny, a jego styl rządzenia nudzi władcę).

Zakończ:

Krasicki realizował hasło epoki, by bawiąc – uczyć. Nauka często była gorzka.

Najważniejsze teksty:

  • Świat zepsuty
  • Do króla
  • Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki
  • Malarze
  • Jagnię i wilcy
  • Lew i zwierzęta
  • Wstęp do bajek

 

36. Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko – scharakteryzuj główne kierunki w literaturze i kulturze oświecenia.

Zacznij:

W Polsce dominował klasycyzm, którego głównym ośrodkiem był dwór Stanisława Augusta, sentymentalizm i rokoko odgrywały dużo mniejszą rolę.

Rozwiń:

Scharakteryzuj każdy prąd.

Klasycyzm to: zaufanie do rozumu i nauki, jasność i czystość języka, przestrzeganie zasad poetyki (Boileau, Dmochowski), życie zgodne z prawami natury, realizowanie hasła nauki poprzez zabawę, dominuje liryka pośrednia. Tematy: polityka i reformy, obyczajowość (nowy ideał człowieka oświecenia, krytyka Sarmatów), zagadnienia historiozoficzno-moralne. Ceniono Woltera i Nicolasa Boileau. Ulubione gatunki to oda, bajka, satyra, poemat heroikomiczny, hymn.

Sentymentalizm: szczere uczucia, autentyzm przeżyć, wrażliwość zamiast chłodnego dystansu klasycystów, prostota, odrzucenie zasad poetyki, natura, piękno przyrody i wsi, liryka bezpośrednia. Tematy: miłość – czasem nieszczęśliwa i wspominana z nostalgią, życie na wsi, piękno krajobrazu. Ulubione gatunki: sielanka, elegia, oda.

Rokoko: elegancja, zabawa, delikatność, wyszukana i efektowna forma przy błahej dość treści. Tematy: miłość, flirt, zabawa, przyjemności. Ulubione gatunki: anakreontyk, erotyk, epigramat.

Zakończ:

Bywają problemy z „zaklasyfikowaniem” niektórych poetów, np. Stanisław Trembecki bywa wymieniany jako reprezentant klasycyzmu albo rokoka.

Najważniejsze postacie:

  • Klasycyzm – Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, Franciszek Zabłocki.
  • Sentymentalizm – Franciszek Karpiński, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Izabela i Adam Czartoryscy.
  • Rokoko – Stanisław Trembecki, Jan Potocki.

Facebook aleklasa 2

Zobacz:

Zestaw pytań przed maturą ustną z polskiego cz. 2

Test przedmaturalny. Od Sofoklesa po Norwida

Test przedmaturalny. Wiek XX