Ojczyzna – patriotyzm

Otóż wcale nie wystarczy wiedzieć i napisać: iż „Mickiewicz wielkim patriotą był”. Niemal każdy utwór poświęcony krajowi, tęsknocie za ojczyzną, za wolnością – jest inny, inaczej ujmuje to wzniosłe uczucie. Tym samym temat staje się ciekawy, daleki od monotonnego, opartego na schemacie wyliczanki, wywodu.
I tak:

Konrad Wallenrod – wprowadza kwestię patriotyzmu w krąg zagadnień moralnych. Bezgraniczne poświęcenie dla ojczyzny przestaje być jednoznaczne. Powstaje bowiem pytanie: czy wallenrodyzm jest słuszny? Czy metoda „podstępu i zdrady” może być usprawiedliwiona? Czy Konrad – Alf był szpiegiem czy szlachetnym rycerzem? Innymi słowy: czy miłość ojczyzny jest wartością nadrzędną i czy faktycznie wszystko należy dla niej poświęcić. To mocne, pełne tragizmu ujęcie jest swoistą metaforą – pod historycznym kostiumem średniowiecznej Litwy i Zakonu Krzyżackiego kryje się Polska i zaborcy. Opublikowanie Konrada Wallenroda w konkretnej chwili samo w sobie było aktem patriotyzmu i propagowało konieczną wówczas, formę walki – konspiracji i spisku.

Dziady – Część III
Atmosfera buntu, konspiracji, więziennej celi trwa. Realia jednak są już współczesne Mickiewiczowi, nawet osoby mają swoje prawdziwe odpowiedniki. Dziady Drezdeńskie stają się wielkim narodowym dziełem patriotycznym co najmniej z kilku powodów:

  • dają obraz męczeństwa młodzieży polskiej (uwięzieni spiskowcy, Rollison, Cichowski, opowieść Jana),
  • zawierają portret wroga – okrucieństwo, despotyzm i cynizm Rosjan,
  • podejmują próbę oceny społeczeństwa polskiego (podział na patriotów i arystokrację – Salon warszawski),
  • zawierają najważniejszy w polskiej literaturze profetyczny obraz dziejów i przyszłości ojczyzny (Widzenie księdza Piotra),
  • są wyrazem buntu oraz poświęcenia jednostki w imię ojczyzny (Wielka improwizacja).

Pan Tadeusz – prezentuje wizję zupełnie inną. Słoneczną, słodką, rozjaśnioną sentymentem wobec minionych czasów Polski szlacheckiej. Patriotyzm tu – to miłość do dawnych obyczajów i pielęgnowanie tradycji, to pamięć o historii ojczyzny (koncert Jankiela), to działalność Jacka Soplicy i zryw napoleoński. Epos zamyka i utrwala piękno ojczyzny – tragizm dzieła rodzi się natomiast w zestawieniu z Epilogiem, gdy po słonecznym wspomnieniu następuje ponura rzeczywistość wygnańca na paryskim bruku. Bezpośrednim wyzwaniem miłości ojczyzny pozostanie na zawsze Inwokacja.

Reduta Ordona – jeden z najbardziej znanych utworów Mickiewicza, dotyczący epizodu z powstania listopadowego – mianowicie obrony reduty na Woli, pod dowództwem generała Ordona. Poeta opisuje wydarzenie z epickim rozmachem, dynamiką ujęć batalistycznych, cały fragment poświęca wizji cara – despoty, którego nie obawia się jedna Warszawa. Tragiczny finał – wysadzenia reduty musiał wstrząsnąć Mickiewiczem, przekonanym, że Ordon tam poległ. Tymczasem generał przeżył, wysadził tylko proch, żył jeszcze długo, ale – zginął śmiercią samobójczą. Fakty te mniej są istotne od siły utworu, roli z jaką odgrywał w patriotycznej edukacji kolejnych pokoleń.

Śmierć pułkownika – krótszy utwór, poświęcony bohaterce powstania Emilii Plater, właściwie chwili jej śmierci. Ujawnia się w nim Mickiewicz jako mistrz nastroju, potrafi oddziaływać na uczucia odbiorcy, budzić wzruszenie, odtworzyć tragizm i wzniosłość chwili.

Do matki Polki – bardzo ważny wiersz, gdy mowa o mickiewiczowskim ujęciu patriotyzmu. Ten wiersz przedstawia romantyczną wizję Polaka, swoisty „model wychowawczy” syna cierpiącego narodu, zawiera wskazówki wychowawcze. Czegóż uczyć się ma młody Polak? Od kołyski przygotowywać się do spisku, konspiracji, nocnych rozmów, groźby więzienia, kajdan i szubienicy.
Utwór ten wyjątkowo silnie kreuje polskie cierpiętnictwo, wizję patriotyzmu pełnego poświęcenia, mroczną, tragiczną biografię pokolenia. Taki model w polskiej literaturze będzie funkcjonował dość długo.

Zauważ!
Nie są to wszystkie patriotyczne dzieła Mickiewicza, lecz najważniejsze. Każde jest inne, każde posiada kreatywną moc dla polskiej kultury – mit spiskowca, buntownika, postawa wallenrodyzmu, kult bohaterów, nienawiść wobec caratu, szacunek dla przeszłości kraju i dla tradycji – wszelkie powyższe warianty zawdzięczamy Mickiewiczowi.

Życie a dzieło

Bez wątpienia literatura Mickiewicza jest przepełniona patriotyzmem. Natomiast odwieczną „plamą” na jego biografii jest fakt, iż nie brał udziału w powstawaniu listopadowym. Jechał do kraju, ale nie dojechał, zatrzymał się w Wielkopolsce, gdzie całkiem dobrze się bawił, gdy powstańcy ginęli na szańcach. Wyrzucają to Mickiewiczowi współcześni, wydaje się, że sam żył z kompleksem „nieuczestnictwa” w narodowym zrywie. Swoistą rehabilitacją miały być Dziady Drezdeńskie i czynny udział w życiu polskiej emigracji, która wciąż walczyła o sprawę polską. Również koniec życia rehabilituje Mickiewicza – tu już bezdyskusyjnie jest człowiekiem czynu – w czasie Wiosny Ludów formuje legion, w czasie wojny krymskiej jedzie do Turcji, bowiem wojna z Rosją daje nadzieję na wskrzeszenie Polski. Tu, w Konstantynopolu, umiera na cholerę, choć były też pogłoski o otruciu.

 

Miłość

Następny wielki temat Mickiewiczowski. To Mickiewicz odpowiada – lub też jego twórczość – za sposób, w jaki pokolenia Polaków myślały o miłości, zresztą z naszym włącznie. Jakiż to wiersz wykuć w skale miał Wokulski z Lalki? Do M… „Zawsze i wszędzie będę ja przy tobie, bom wszędzie cząstkę swej duszy zostawił”. Ten sam motyw przygrywa w (kiczowatej nieco) Trędowatej Mniszkówny. Z czyjego wiersza próbuje się żartować: „Precz z moich oczu – posłucham od razu!”? Z tego samego – „precz z mego serca i serce posłucha, precz z mej pamięci… Nie tego rozkazu moja ni twoja pamięć nie posłucha…” Z czegóż wreszcie usiłuje szydzić Gombrowicz w Ferdydurke? Z „dworkowej” miłości do Zosi, żywcem z Pana Tadeusza. I Mrożek w Tangu wskrzesza miłość romantyczną. I Hłasko mógłby powiedzieć nad swoją prozą: „Kobieto, puchu marny”. I tak dalej, i dalej – model Mickiewicza utrwalony przez następnych romantyków wgryzł się w naszą podświadomość. Tymczasem mamy do czynienia nie z jednym, a z kilkoma wariantami tematu, no i stanowczo trzeba oddzielić dzieło od życia poety.

Miłość nieszczęśliwa – model podstawowy.

Taki, w którym młodzieniec kocha do utraty rozumu, panna także mu przychylna, ale rodzice się nie zgadzają na mezalians i wydają córkę za lepszego kandydata. Zapewne u źródeł pomysłu pobrzmiewa własne niepowodzenie miłosne z Marylą Wereszczakówną, jednak tradycja literacka przecenia chyba wpływ tej muzy na całość dzieł Mickiewicza.

W utworach układa się to tak:

  • Dziady – Część IV
    Oszalały Gustaw – odtrącony, upokorzony wspomnieniem uczty weselnej ukochanej – wątpi w księgi, reguły świata, wreszcie w same kobiety. Wielkie studium miłości daje piękną literacką definicję uczucia: oto miłość jest związkiem dusz bliźniaczych, metafizycznym związkiem i dopełnieniem. Niestety – realia tego świata mogą ów łańcuch przeciąć i tu, na Ziemi, kochanków rozłączyć – właśnie przez takie niskie pojęcia jak majątki, tytuły, koligacje. Zbuntowany i zrozpaczony Gustaw jest wszakże spadkobiercą Wertera i Saint Preuxa (Nowa Heloiza), i choć prawi o swych uczuciach namiętnie – odpowiada mu ta literacka poza. Przepraszam, jeśli naruszyłam świętość, ale sam Gustaw narzeka na „książki zbójeckie”, którym zawdzięcza swoją wrażliwość… Kończy zresztą samobójstwem, co staje się dopełnieniem romantycznego schematu.
  • Konrad Wallenrod
    Miłość Alfa i Aldony jest szczęśliwa, dopóki historia nie oderwie Konrada od ciepła rodzinnego i ukochanej. Będzie musiał porzucić wszystko („szczęścia w rodzinie nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”) i wyruszyć w krzyżackie szeregi. Ona cicho pójdzie za nim jako pustelnica. Gdy on zginie, umrze i ona. Mamy zatem do czynienia z kolejnym schematem romantycznym: jedyną rywalką dziewczyny jest ojczyzna, ukochany rusza do boju i nigdy nie wraca.
  • Pan Tadeusz
    Oferuje bardziej różnorodne ujęcia i chyba bliższe zwykłemu życiu. Smutna miłość Ewy Horeszkówny i Jacka Soplicy powiela w dużym stopniu dzieje Gustawa, tyle że przeistoczenie Jacka jest realne, bez granicznego samobójstwa. Flirty Telimeny trudno nazwać miłością – są to raczej wytrawne łowy małżonka, znane doskonale z komedii oświeceniowych czy Fredrowskich. Miłość Zosi i Tadeusza stwarza kategorię nową: szczerość i prostota uczuć, zgoda opiekunów, szczęśliwe zakończenie – układ niemal nieprawdopodobny w literaturze romantycznej.
  • Sonety miłosne zwane też „odeskimi”. Często zapomina się o nich w kontekście Sonetów krymskich. Być może dlatego, że nie posiadają jednej, wielbionej adresatki, lecz o co najmniej kilka i podszyte są erotyzmem. Sporo tu nawiązań do Petrarki, powtarza się imię Laura, podobne metafory i sposób obrazowania: wzdychania, spotkania w gaju, niewola, płonące oczy itd. Znajdujemy też słowa śmiałe:
    „Dzień dobry! Słońce w oknach, ja przy twoim boku”,
    „Dobranoc! Daj mi pierś ucałować!”
    „Zbyt ufałaś mej cnocie, zbyt własnej sile” itd.
    Lepiej nie myśleć, do czego musiało tam dojść! Nie żartujmy sobie jednak z miłości, bowiem temat to poważny. W różnych ujęciach przenika większość utworów Mickiewicza.
  • Ballady i romanse – zawierają różne ludowe opowieści o historiach miłosnych. A to panicz uwiódł wiejską dziewczynę i porzucił z dziecięciem (Rybka), a to miłość młodzieńcza wystawiona na próbę (Świtezianka), a to Maryla obumarła Jasia (Kurhanek Maryli) lub zgoła odwrotnie – Karusia płacze za swoim Jasiem i miłość silniejsza okazuje się od praw nauki (Romantyczność). Do tej ostatniej sceny nawiązuje w Weselu Wyspiański – pierwszy gość z zaświatów to dawny kochanek, scena zostaje powielona – warto o tym pamiętać. I choć ballady posiadają całe mnóstwo innej problematyki: moralnej, programowej itd. bez miłości nie byłyby balladami.
  • Na Alpach w Splügen
    Tam właśnie ogarnęła poetę tęsknota za ukochaną, prawdopodobnie wywołana przez przecudne widoki. Wszystko, co widzi kojarzy mu się z nią, pragnąłby mieć ją tu przy sobie. Widok podniebnych gór wywołuje w wyobrażeniu odległy obraz rodzinnych stron i Pani – królowej biesiady. To jeden z piękniejszych wierszy miłosnych naszej literatury – tęsknota, marzenie i niespełnienie budują ten wiersz.
  • Wiersze Do…
    Do M…, Do mego Cziczerona, Do H…, Do mojej przyjaciółki, Do M.S., i tak dalej. Wierszy „do” napisał Mickiewicz sporo i wcale nie do jednej osoby, imiona wybranek dyskretnie ukrywał. I tak wiedziały, o którą chodzi. Nieistotne, dużo ważniejszą sprawą jest fakt, iż tak powstał rdzeń polskiej poezji miłosnej, a także utrwalił się pewien wzorzec postępowania – oto mężczyzna pisze wiersze do ukochanej, ona jest natomiast niedoścignionym ideałem – adresatką poezji.

Dzieła Mickiewicza a życie

To dwa zupełnie różne wątki. Czytając utwory Mickiewicza można by podejrzewać tę jedną, jedyną wyniszczającą, a zarazem twórczą nieszczęśliwą miłość do Wereszczakówny. Chcielibyśmy widzieć w Adamie Gustawa, a jego późniejsze przygody lub małżeństwo skwitować jako towar zastępczy. Niestety. Od dawna szepcą biografowie, że życie Mickiewicza to pasmo różnych miłości do różnych kobiet. Nawet ów młodzieńczy romans z Marylą nie był tak wzniosły jak byśmy chcieli – równocześnie pałał poeta uczuciem do pewnej doktorowej, swojej sąsiadki. Uczucie do Maryli przybrało na sile nie przed, lecz po jej ślubie, Puttkamer patrzył na to z pobłażaniem, a dnia pewnego gdy Mickiewicz wybrał się z nim pojedynkować, przyjął go tak życzliwie , że wszystko skończyło się ucztą. Gdy poeta opuścił Rosję, spotkał w Rzymie Ewę Ankwicz – kto wie, czy nie ogarnęło go uczucie dużo poważniejsze niż do Maryli. Chciał się żenić, otrzymał odmowę – i imię dziewczyny, i sprawę odnajdujemy w Panu Tadeuszu. Nie koniec na tym, zresztą nawet małżeństwo z Celiną Szymanowską nie położyło kresu miłostek Mickiewicza. Równocześnie wielbił Ksawerę Deybel (mieszkała nawet w domu Mickiewiczów), miał z nią nieślubną córkę. Dzieci małżeńskich Mickiewiczowie mieli sześcioro – syn Władysław napisze o ojcu słynny Żywot, ale tematu kobiet będzie skrupulatnie unikał. My tymczasem przyjmijmy prawdę – twórca Gustawa, Alfa, tłumacz Giaura nie był romantycznym kochankiem tej jedynej, i nie tylko duchową więź uznawał. Niemniej to jego sprawa, a to, co stworzył w literaturze – wszechpotężne uczucie zmieniające ludzkie życie – to już należy do nas.

 

Natura

Jest nie tylko tłem zdarzeń, jest czymś więcej niż przedmiotem opisu wybranym przez artystę – bo piękny. Przyroda w twórczości Mickiewicza żyje. Ma duszę, współodczuwa z człowiekiem, przeobraża się, czasem obrazuje stan duszy ludzkiej. Jest to zgodne z romantycznym założeniem pojmowania natury jako istoty obdarzonej duszą, pełnej tajemnic. Mickiewicz przydaje jej jeszcze jedno ważne znaczenie: oto jest symbolem ojczyzny. Pejzaż litewski to obraz ukochanej krainy dzieciństwa, dwór szlachecki zatopiony w drzewach – to istota mijającej polskości. W wielu utworach odnajdziemy naturę jako postać, odgrywającą ważną rolę:

  • Pan Tadeusz – to Biblia uroków Litwy, jej swojskiego pejzażu, boru, roślinności, malowniczych widoków. Słynny krajobraz rysuje poeta już w Inwokacji, znakomity opis nieba przeciwstawiony włoskiemu lazurowi jest wyrazem patriotyzmu. Fabuła eposu całkowicie zanurzona jest w urodzie natury, która oznacza tu piękno kraju, element dzieciństwa, tradycji, posiada silny związek z losami ludzi.
  • Ballady i romanse – pełne są natury tajemniczej, ożywionej i niepojętej dla umysłów racjonalnych. Natura czuje wraz z ludźmi, zwłaszcza wiejskimi, żyjącymi w zespoleniu z nią od zawsze. Przyroda przeistacza się – jezioro zamyka historię narodu, lilie symbolizują zbrodnię, nawet głaz posiada swoją przeszłość. Dzięki opisom natury buduje się nastrój: „Ktokolwiek będziesz w nowogródzkiej stronie, do Płużyn ciemnego boru wjechawszy, pomnij zatrzymać twe konie, byś się przypatrzył jezioru…”.
  • Sonety krymskie – z nich emanuje potęga góry takiej jak Czatyrdach pomiędzy ziemią a niebem, siła żywiołu morskiego, nostalgia stepu akermańskiego. Głównym bohaterem sonetów jest podróżujący samotnik, ich istotą refleksja filozoficzna, lecz o pięknie i niepowtarzalności decydują obrazy natury. Obrazy, nie opisy – każdy sonet jest poetycką fotografią, pełną po brzegi fascynacji światem. Człowiek na tych fotografiach jest maleńką figurką – czy jako drżący muślemin czy poeta wsparty na Judahu skale.
  • Nad wodą wielką i czystą – spośród wielu krótszych utworów, w których przyroda odgrywa znaczną rolę, ten liryk lozański zasługuje na wyróżnienie. Dlaczego? Oto krajobraz staje się bodźcem do filozoficznej refleksji, a zarazem metaforą pomysłu poety. Patrzy na jezioro wśród gór, które odbija skały, niebo, burzę – i widzi siebie – poetę. I swoją misję rejestrowania i odzwierciedlania tego, co niesie rzeczywistość, misję utrwalania, podczas gdy wszystko inne przemija.

Dzieło a życie

W Mickiewiczowskim widzeniu natury z pewnością dużą rolę odegrało doświadczenie biograficzne. Dzieciństwo raz na zawsze zrosło się w jego duszy z urodą Litwy, potem wielkie wrażenie uczyniły na nim podróże – na Krym, później do Szwajcarii. Szczególnie musiał odczuć potęgę gór – ich motyw pojawia się często w poezji wieszcza. Do tego wiemy z relacji córki, że Mickiewicz bardzo lubił tzw. „historię naturalną” – dziś powiedzielibyśmy pewnie biologię. „Schodziliśmy razem do ogrodu, przypatrywać się krzewom, kwiatom i owadom. Ojciec nieraz długo stał ze mną nad mrowiskiem, pokazując mi i sam z zajęciem studiując (…) obroty i rozum tych drobnych stworzeń…” Nie dziwi nas zatem zamiłowanie do szczegółowych opisów grzybów czy roślinności w Panu Tadeuszu, nie mówiąc już o przygodzie Telimeny z mrówkami.

W jaki sposób Mickiewicz ukazuje pejzaż ojczyzny w Panu Tadeuszu?

Wizja – proroctwo

Profetyzm jest kategorią charakterystyczną dla romantyzmu – dar jasnowidzenia, wizje niemalże nierealne, obłąkańcze – to tajemniczy rys psychiki ludzkiej, który pociągał romantyków. W twórczości Mickiewicza odegrał ważną rolę. Najpełniej wyrażoną scenę profetyczną spotykamy oczywiście w III części Dziadów, a jest nią Widzenie księdza Piotra. Niejako w nagrodę za pokorę Bóg zsyła na kapłana wizję dziejów ojczyzny – w tym także jej przyszłości i tajemniczego zbawcy o imieniu „Czterdzieści i cztery”. Obrazy, które przesuwają się przed oczyma duszy Piotra dają też odpowiedź na pytanie dlaczego Polskę spotykają takie cierpienia: oto – wyrasta na Mesjasza Narodów, który swą męką zbawi inne kraje. Wizja – jak na scenę mistyczną przystało – ma wiele zagadek, jest pełna metafor i symboli, które dają się różnie interpretować. Każdy kto pamięta biblijną Apokalipsę św. Jana nie będzie się dziwił – proroctwo nie może być wykładnią jednoznaczną.

Za scenę wizyjną i mistyczną należy uznać też Wielką Improwizację Konrada. Bóg nie da mu żadnej odpowiedzi, lecz cały namiętny monolog bohatera jest swoistym „widzeniem”, próbą dotarcia do prawdy, próbą poznania siebie i wzięcia na siebie misji poświęcenia za miliony. Czy Konrad mówił w gorączce, czy można znaleźć inne wyjaśnienie jego stanu ducha tej pamiętnej nocy – jest to z pewnością doznanie niezwykłe i nierzeczywiste. Dla rozważań o wizji interesujące wydaje się samo zjawisko improwizacji – tekstu z natchnienia niekontrolowanego, tworzonego „na żywo” przez wzburzony umysł poety. Inna to forma wizji niż zesłana na ks. Piotra iluminacja. Jeszcze innym „kanałem przekazu” jest sen. I ten wariant znajdujemy w Dziadach – np. Sen Senatora lub Ewy.

Dzieło a życie

Mają pewne punkty styczne i w tej materii. Mickiewicz sam był podobno podatny na niezwykłe psychiczne zachowania, miewał wizje i omdlenia. Na pewno – posiadał dar improwizowania, improwizował często na spotkaniach towarzyskich, a do historii przeszła słynna uczta u Januszkiewicza, na której odbył się „pojedynek” dwóch wielkich improwizatorów – Mickiewicza i Słowackiego. Wieszczowie nie pokochali się chyba nigdy, jednak cenili się wzajemnie – Słowacki łkał podobno słuchając słów Adama, a potem poeci ściskali się mocno. W tym czasie (a był to rok 1841) Mickiewiczowi towarzyszyło natchnienie improwizatora. Było to już dość długo po napisaniu Wielkiej Improwizacji, która powstała podobno w przeciągu jednej nocy. Natomiast, gdy pytano poetę o tajemniczego osobnika „Czterdzieści i cztery” odpowiadał, iż wiedział to pisząc – później już nie.

Na czym polega mesjanizm narodowy w Widzeniu księdza Piotra?

Szukaj innych tematów

  • Fantazja, podania ludowe – a wraz z nimi zjawy pozagrobowe, niejasne postacie i sytuacje nadprzyrodzone – konstruują Ballady i romanse, część II Dziadów, a jeśli wziąć pod uwagę kondycję Gustawa-Konrada, także część III i IV.
    Gustaw-Konrad jest bowiem czymś w rodzaju „żywego ducha”, samobójcy, który żyje, upiora, co powstał z grobu, a może tylko przykładem „człowieka po przejściach”?
  • Średniowiecze – jako tło, jako motyw: honor rycerski punktem wyjścia do dyskusji moralnej, zbroja – kostiumem dla współczesnych problemów to oczywiście Konrad Wallenrod. Poza tym Grażyna a także niektóre ballady – np. Lilije.
  • Mesjanizm narodowy i jednostkowy – to Dziady, tak, ale i Księgi narodu polskiego pielgrzymstwa polskiego, w których biblijnym stylem wykłada poeta misję Polski jako zbawiciela, a emigrantów – jako apostołów. Mówiąc o człowieku, który podejmuje się misji poświęcenia za innych, widzimy Konrada z Dziadów, ale można też wspomnieć Wallenroda. Mesjanizm Mickiewicza zwykło zwać się metafizycznym (bo na wzór Chrystusa) w odróżnieniu od historycznego (Słowacki widzi go na wzór Winkelrieda).
  • Poezja, poeta – bardzo ważny motyw romantyczny, do czego przyczynił się Mickiewicz. Szukaj w Konradzie Wallenrodzie – tam poezja jest arką przymierza, siłą ocalającą przeszłość, ma też moc tyrtejską. Mówi o niej też wspomniany liryk Nad wodą wielką i czystą, podobną myśl o utrwalaniu skarbów znajdziecie w jednym z sonetów – Ajudah. Wsparty na skale poeta rozmyśla o… byciu poetą. Nie wolno zapomnieć o Wielkiej Improwizacji z III Części Dziadów! Tam bowiem poeta Konrad powołuje się na stwórczą moc poezji. Tylko poeta stwarza coś z niczego. Tylko poeta i Bóg – Konrad śmie więc pomyśleć, że są może równi… Ale mówi: „samotność! Cóż po ludziach? Czym śpiewak dla ludzi?”. I temu obrazowi zawdzięczamy wieloletnią naszą wizję poety – samotnego, niezrozumianego buntownika.
  • Dom rodzinny
    Litwo! piały mi wdzięczniej twe szumiące lasy
    Niż słowiki Bajdaru, Salhiry dziewice;
    I weselszy deptałem twoje trzęsawice
    Niż rubinowe morwy, złote ananasy.

    Jest to cytat z Sonetów krymskich (Pielgrzym). Ale Biblią złożoną w hołdzie ziemi lat dziecinnych, arkadii, jaką jest w psychice Mickiewicza Litwa – pozostanie Pan Tadeusz. Kto chce, niech zacznie od Inwokacji, a potem już w każdym rozdziale znajdzie jakiś opis – pejzażu, zwyczaju, tradycji, przyrody, nieba, itd. Tęsknotę za Litwą ujawniają już Sonety krymskie, potem niejeden liryk i nade wszystko Epilog Pana Tadeusza.
  • Moralność
    Zagadnienia etyczne zajmują poczesne miejsce w skali mickiewiczowskich problemów. Właściwie znajdujemy je w każdym z dzieł, choć inne, oglądane z różnych perspektyw.
  • Konrad Wallenrod – podejmuje dyskusję o metodach walki, etyce spiskowca czy wręcz szpiega. Pomysł rodem z Machiavellego: czy cel uświęca środki? Czy zdrada w słusznym celu staje się cnotą czy pozostaje zdradą? Wallenrod – bohater dla Litwinów, zdrajca dla Krzyżaków – kim był obiektywnie?
  • Ballady i romanse oraz Dziady Część II dają obraz moralności ludowej. Podział na dobro i zło w widzeniu prostego ludu wydaje się mniej skomplikowany: zbrodniarza spotyka kara, skrzywdzeni zostają pomszczeni. Zbrodniarką jest morderczyni męża, na karę zasłużył panicz, który uwiódł dziewczynę, czy niestały w uczuciach młodzieniec. Dziady – to już cała wykładnia ludowej etyki, wyeksponowana przy okazji obrzędu dziadów – „rozliczeniowego” z założenia. Wnioski mogą zaskakiwać – bez winy nie są nawet dzieci – bo nie zaznały goryczy, grzeszna jest dziewczyna – bo nie kochała ziemską miłością, grzeszny człowiek, który skrzywdził innych. Ta wykładnia rysuje zarazem swoistą definicję pełnego człowieczeństwa – cierpienie, uczucie, nawet grzech stają się jego koniecznymi elementami.
  • Dziady – Część IV
    Kto za życia choć raz był w niebie,
    Ten po śmierci nie trafi od razu
    konkluduje nieszczęśliwy kochanek i to samo powtarza ludowy chór. Jak widać szczęście ziemskie nie gwarantuje nieba – ale daje nadzieję. I też jest składnikiem przepisu na życie.
  • Dziady Część IV – ostro przeciwstawiają zło i dobro. Widać to czasem po rozplanowaniu sceny, po kontrastowym zestawieniu postaci i wypowiedzi. Wszak Dziady Drezdeńskie oprócz warstwy filozoficznej i politycznej zawierają właśnie mocno wyeksponowaną problematykę moralną. Nad Konradem walkę staczają diabły i anioły, sam Konrad przeciwstawiony jest księdzu Piotrowi, po stronie Rosji stoi zło, po stronie patriotów polskich – dobro. Poza tym dylemat etyczny zawarty jest także w biografii bohatera romantycznego, czyli Konrada-Gustawa. Przecież dopuścił się świętokradztwa, obraził Boga, dał ponieść się pysze. Powraca znane skądinąd pytanie: czy cel uświęca środki?
  • Pan Tadeusz – moralne kwestie oferuje na różne sposoby. Z lekkim przymrużeniem oka, gdy chodzi o flirty i bójki, z sentymentem, gdy w grę wchodzą obyczaje staropolskie i najpoważniej w biografii Jacka Soplicy. Popełnił zbrodnię – zabił stolnika, posądzono go też o zdradę ojczyzny. Całe życie pokutował, wreszcie został zrehabilitowany. Choć zabójstwo to straszna zbrodnia, skoro wybaczył mu klucznik Gerwazy, czytelnikom nie pozostaje nic innego.
  • Księgi pielgrzymstwa polskiego zawierają moralny dekalog ustalony dla polskiej emigracji. Całe Księgi zresztą mają nauczać pielgrzymów polskich, ukazać wartości etyczne wynikające z aktualnej sytuacji narodu. W historii dziejów także zaznacza Mickiewicz odwieczną walkę dobra ze złem, Boga z Szatanem, a niewolę Polski postrzega jak o drugie ukrzyżowanie Chrystusa.

 

Dramat romantyczny

W kontekście tematu teoretycznoliterackiego niewątpliwie jawi się Mickiewicz jako prekursor dramatu romantycznego w polskiej literaturze. Są nim oczywiście Dziady na co wskazują wszystkie ich cechy:

  • kompozycja otwarta,
  • synkretyzm rodzajowy,
  • obecność bohatera romantycznego,
  • załamanie chronologii wypadków,
  • niesceniczność,
  • tajemniczość,
  • złamanie jedności czasu, akcji, miejsca – ale uwaga, ostatnia cecha dotyczy dramatu w całości, a nie poszczególnych scen a nawet części. Weź choćby Część II – klasyczne jedności zostały zachowane w jej obrębie.

Uwaga! Powyższe tematy nie są jeszcze całością zagadnień, jakie można w dziełach Mickiewicza znaleźć. Kolejne pokolenia znajdują wciąż nowe tematy i nowe interpretacje. Właśnie to zresztą stanowi o wielkości utworu czy literatury. Wniosek z tego taki, że my, jako współcześni czytelnicy możemy rozpocząć własne poszukiwania.

 

Materiał literacki

Twórczość Mickiewicza

  • Zima miejska – pierwszy publikowany wiersz
  • Oda do młodości (1820)
  • Pieśń filaretów
  • Dziady – Część II (1823), Część IV (1824), Część III (1832)
  • Grażyna (1822)
  • Sonety krymskie, Sonety odeskie (1826)
  • Konrad Wallenrod (1828)
  • Ballady i romanse (1822)
    • Romantyczność
    • Lilije
    • Świtezianka
    • Rybka
    • Świteź
    • To lubię
    • Pani Twardowska
  • Reduta Ordona (1832)
  • Śmierć pułkownika (1832)
  • Księgi narodu polskiego,
  • Księgi pielgrzymstwa polskiego (1832)
  • Pan Tadeusz (1834)
  • Na Alpach w Splügen (1829)
  • Liryki lozańskie (1839-40)
    • Snuć miłość
    • Nad wodą wielką i czystą
    • Gdy tu mój trup
    • Polały się łzy
  • Do matki Polki
  • Skład zasad

Nawiązania literackie

  • Juliusz Słowacki – Beniowski
  • Cyprian Kamil Norwid – Coś ty Atenom…
  • Eliza Orzeszkowa – Nad Niemnem
  • Bolesław Prus – Lalka
  • Stanisław Wyspiański – Wesele, Wyzwolenie
  • Antoni Słonimski – Czarna wiosna
  • Witold Gombrowicz – Ferdydurke
  • M. Dąbrowska – Noce i dnie

 

Tematy prac

Od Mickiewicza do Miłosza. Różne oblicza poezji emigracyjnej.

  • „Niech każdy składa talent swój ojczyźnie, jako dar do skarbnicy skrycie i nie mówiąc wiele złożył”. Dokonaj interpretacji słów Adama Mickiewicza, uwzględniając literaturę i polskie doświadczenia.
  • „Pan Tadeusz” A. Mickiewicza i „Chłopi” W. Reymonta a „Ferdydurke” W. Gombrowicza – czyli o roli kultury w życiu człowieka polemicznie. Do głosu pisarzy dołącz także swój głos na ten temat.
  • „Poezja Mickiewicza
    sto lat nas karmi
    ten nasz chleb” (Tadeusz Różewicz)
    Tradycja Mickiewiczowska w literaturze polskiej XIX i XX w.
  • Znaczenie Adama Mickiewicza w historii narodu i literatury.
  • Jak rozumiesz sąd Zygmunta Krasińskiego o Adamie Mickiewiczu: „My z niego wszyscy”?
  • Uzasadnij, że słowo zawarte w „Panu Tadeuszu”: „Polak chociaż stąd między narodami słynny, że bardziej niźli życie kocha kraj rodzinny” – były ideą przewodnią twórczości i działalności Adama Mickiewicza.
  • Co łączy i co różni bohaterów twórczości Adama Mickiewicza i Stefana Żeromskiego?

 

Kierunki przygotowań

„Mickiewiczowskie tematy” – motywy charakterystyczne dla twórczości Mickiewicza.
Potrzebna:

  • orientacja w treści i problematyce utworów;
  • umiejętność porównań, ocen i analizy danego zagadnienia.

„Mickiewiczowskie postacie”
Potrzebna

  • znajomość bohaterów dzieł Mickiewicza, ich życiorysu, celów oraz ukształtowania modelu;
  • umiejętność porównań, obserwacji ich przemiany i usytuowania w szeregu postaci literackich.

Życie i twórczość – sam wieszcz, jego osobowość, biografia i dorobek literacki.
Potrzebna:

  • znajomość biografii;
  • wypowiedzi autorytetów o poecie;
  • wypowiedzi współczesnych;
  • przykłady źródeł (np. listy).

Z bibliografii Mickiewicza

2 grudnia 1797 – urodził się w Zaosiu koło Nowogródka. – Otrzymał imiona: Adam Bernard.

1812 – rok śmierci ojca poety, a także kampanii napoleońskiej – wojny z Rosją. Piętnastoletni Mickiewicz obserwuje przemarsz wojsk napoleońskich.

1815 – kończy szkołę, rozpoczyna studia na Uniwersytecie Wileńskim

Okres wileńsko-kowieński 1816-1823

  • 1816-1819 studia w Wilnie
  • udział w Towarzystwie Filomatów

1819-1823 – podejmuje pracę nauczyciela w Kownie

  • poznaje Marylę Wereszczakównę
  • działa w tajnych związkach (m.in. Promienistych)
  • aresztowanie – wigilia 1823 w celi więziennej (klasztor bazylianów w Wilnie).
    Uwolnienie – nakaz zesłania w głąb Rosji;

okres rosyjski 1824-1829 i podróży 1829-32

1824 – wyjeżdża do Petersburga (potem Odessa, wycieczka na Krym, Moskwa i znów Petersburg),

1929 – wyjazd z Rosji do Europy (statkiem: Travemünde, potem Berlin, Drezno, Praga, Weimar, Splügen, Rzym, Szwajcaria. We Włoszech poznaje Ewę Ankwicz;

1830 – o powstaniu dowiaduje się we Włoszech, jedzie do kraju, ale zatrzymuje się w Wielkopolsce.

okres drezdeński 1830-1832

Po upadku powstania wraca do Drezna, tu spotyka się z falą emigracji. Powstają Dziady, część III

okres paryski od r. 1832

31.VII.1832 – przybywa do Paryża

1834 – ślub z Celiną Szymanowską

1839-40 – rok w Lozannie. Mickiewicz obejmuje katedrę literatury łacińskiej

1840 – powrót do Paryża, praca w College de France, na katedrze języka i literatury słowiańskiej,

25 grudnia 1840 – uczta u Januszkiewicza (słynne improwizacje),

1841 – spotkanie z Andrzejem Towiańskim (epizod towianizmu w życiu poety – do 1846 r.),

1844 – kończy pracę w College de France

1848 – wyjazd do Rzymu, próba utworzenia Legionu, wyjazd z Legionem do Mediolanu – tu pożegnanie i powrót do Paryża,

1852 – praca bibliotekarza w Bibliotece Arsenału

1855 – śmierć żony Mickiewicza, wyjazd do Konstantynopola (wojna krymska),

26.XI.1855 – śmierć w Konstantynopolu

 

Zobacz:

Mickiewiczowskie sceny i klimaty

Mickiewiczowskie postacie

Mickiewiczowskie tematy

Wiedza niezbędna do tematów z Mickiewicza