Bajka to krótki dydaktyczny utwór, mający fabułkę, zwykle wierszowany i – co najważniejsze – zawierający praktyczne pouczenie, sąd moralny, pointę, która wynika z przytoczenia przykładu, sytuacji ilustrującej myśl.
Bajki dzielą się na:
- Bajki narracyjne – mogą mieć dłuższą formę, rozbudowaną narrację, nakreślone cechy postaci – jak sama nazwa wskazuje, w tych bajkach ważną rolę odgrywa opowiadanie, co się wydarzyło. i epigramatyczne.
- Bajki epigramatyczne – ich istotą jest trafna pointa, refleksja o świecie, bajki zaś mają być bardzo zwięzłe, skrótowe, pozbawione opisów czy rozbudowanej fabuły.
Bajka jest rodzajem przypowieści na temat uniwersalnych sytuacji moralno-psychologicznych, charakterów i postaw. Opowiadana w niej historia jest zawsze jedynie ilustracją jakiejś prawdy ogólnej.
Zasadniczym celem bajki
jest pouczyć o szkodliwości czy pożyteczności pewnych zachowań, przekazać jakąś zasadę etyczną lub wskazówkę postępowania. Aby osiągnąć ten cel, bajka najczęściej przeciwstawia dwa stanowiska, dwa rodzaje działań.
Najważniejsze cechy formy bajek
- trójczłonowa budowa: określenie problemu utworu + opowieść właściwa + pointa, morał;
- zwięzłość i aforystyczność sformułowań;
- konstrukcja oparta na kontraście, bajkowe antytezy (naiwność – przebiegłość, przemoc – słabość), dobitne przeciwstawienie: początek – koniec;
- stosowanie równoważników, elips;
- pararelizmy składniowe, symetria;
- nagromadzenie czasowników;
- inwersja;
- przerzutnia.
Prawa rządzące światem bajek:
- Słabszy nigdy nie ma racji.
- Cokolwiek byś robił i tak będzie źle.
- Nie ma na świecie wdzięczności.
- Głupota nie zna granic.
- Pozory mylą.
- Nadmierne staranie nie popłaca.
Kompozycja bajek Ignacego Krasickiego
Ignacy Krasicki stosuje obie formy bajek: narracyjną i epigramatyczną. Często jego bajki oparte są na kontraście, np.
- siła – słabość,
- dobro – zło,
- mądrość – głupota.
Z reguły są paraboliczne – czyli przedstawiony obrazek jest tylko pretekstem do pokazania pewnej ogólnej prawdy. Bajki te przekazują uniwersalne wartości, są skrótowe i zwięzłe.
Całościowo prezentują autorską pesymistyczną wizję świata, w którym panuje siła i przebiegłość, a głupota wygrywa z mądrością. Autor nie zgadza się na taki świat – mocno podkreśla swój sceptycyzm i krytycyzm wobec niego.
Założenia twórczości Krasickiego, tak pasujące do bajek, to:
- jasność,
- prostota,
- precyzja,
- dydaktyzm.
Długi żywot zapewnił bajkom wysoki poziom artystyczny.
- Krasicki sięga w nich po różne środki wyrazu: karykaturę, drwinę, komizm. Jego humor przybiera wiele odcieni. Bywa gorzki i sarkastyczny, jak w utworach Wino i woda czy Dwa psy, ironiczny, jak w tekstach Malarze, Szczur i kot, pełen sceptycyzmu, jak w bajce Dzieci i żaby, ale zawsze cechuje go klasyczny umiar.
- Poeta posługuje się jasnym, precyzyjnym językiem, trafnie dobiera słowa, buduje symetryczne, wyraziste zdania, które podkreślają logikę jego myśli.
- W wersyfikacji najczęściej sięga po trzynastozgłoskowiec ze średniówką zawsze w tym samym miejscu. Tę regułę narusza tylko wyjątkowo.
- W bajkach o szczególnie dynamicznym charakterze pojawia się przyspieszenie rytmu, podkreślające ich wybrany fragment; jest tak na przykład w drugim czterowierszu utworu Lew i zwierzęta.
Zapamiętaj!
Bajki Krasickiego ukazały się w dwóch zbiorach.
- Pierwszy, Bajki i przypowieści z roku 1779, zawierał krótkie, zwięzłe utwory epigramatyczne, między innymi Wino i woda, Malarze, Dwa psy. Dużo wśród nich czterowierszy; budowę taką ma choćby utwór Chart i kotka. Te bajki nawiązują do tradycji Ezopa.
- W drugim zbiorze, wydanym po śmierci poety, w roku 1802, pt. Bajki nowe, przeważają utwory z rozbudowaną fabułą (wpływ La Fontaine’a), które śmiało można porównać do wierszowanych nowel; przykład takiego utworu to Dzieci i żaby.
Światopogląd Krasickiego
- Bajki są obrazem sceptycyzmu pisarza, jego krytycznego spojrzenia na świat, ale i jego etyki umiaru i racjonalizmu – zdrowego rozsądku.
- Krasicki krytykuje wady stanu szlacheckiego, z którym się utożsamia, ale jednocześnie mówi, że świata nie da się ot tak zmienić, a przynajmniej jest to bardzo trudne i wymaga pracy.
- Bajki i satyry służą więc naprawie świata poprzez swój dydaktyzm – iście oświeceniowy stosunek do pisarstwa.
Zapamiętaj!
- Bajka epigramatyczna – jej istotą jest trafna pointa, refleksja o świecie, bajka zaś ma być bardzo zwięzła, skrótowa, pozbawiona opisów czy rozbudowanej fabuły.
- Bajka narracyjna – może mieć dłuższą formę, rozbudowaną narrację, nakreślone cechy postaci – jak sama nazwa wskazuje, w tej bajce ważną rolę odgrywa opowiadanie, co się wydarzyło.
- Bajka zwierzęca – to właśnie ta najbardziej rozpowszechniona, w której bohaterami są zwierzęta: lis, kruk, owca, wilki. Oczywiście pozornie, bowiem reprezentują one typy i cechy ludzkie: lew – siła lub męstwo, lis – przebiegłość, mrówka – pracowitość, baran – głupota, zając – płochliwość itp.
Zobacz:
Na czym polega dydaktyzm bajek Ignacego Krasickiego?