Hagiografia (żywotopisarstwo świętych)
- Złota legenda Jakuba da Voragine’a
Zbiór żywotów świętych z XIII w., bardzo popularny w późniejszych latach. Już w końcu XIV w. przetłumaczono go na język polski. Można w nim znaleźć legendy przedstawiające losy wielu ascetów i męczenników: św. Błażeja (najstarszy tekst polski), św. Kingi, Szymona Słupnika.
Poemat
- Powieść o Róży z XIII w.
Dzieło, dziś nieco zapomniane, a niegdyś bardzo popularne, ma dwóch autorów i dwie części. Pierwszą część napisał Guillaume de Lorris – zawarł w niej pouczenia i reguły dotyczące rycerskiej, dwornej miłości.
Drugą część napisał Jean Clopinel (Jean de Meung) – i rozszerzył dzieło o szereg innych średniowiecznych tematów: rozważa problemy władzy, małżeństwa, statusu kobiet, arystokracji, sądów itd. Warstwa dygresji ma nieocenione znaczenie dla wiedzy o Francji tych lat, ona też czyni dzieło dydaktyczno-moralizatorskim. Skąd tytuł? W części pierwszej, w sennej wizji kochanek wchodzi do zaczarowanego ogrodu, by szukać damy swojego serca. I ona tam jest – ukryta pod postacią róży.
Romans rycerski
Przykładem romansu rycerskiego są:
- Dzieje Tristana i Izoldy,
- Opowieści o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu,
- Powieść o Róży jest również przykładem romansu rycerskiego i literatury dydaktycznej.
Opowieść ramowa
- Zaistniała też w średniowieczu opowieść ramowa, czyli Opowieści kanterberyjskie angielskiego twórcy Geoffreya Chaucera. Powstały w końcu XIV w. i są trochę podobne do Dekameronu Boccaccia. Oto na opowieść ramową składa się fabuła – rama, np. tutaj pielgrzymka pątników. Dopiero we wnętrzu tej ramy uczestnicy zdarzenia tworzą ciąg rozmaitych opowieści – swoją historię snuje kolejno inny pątnik lub uciekinier.Opowieści kanterberyjskie są arcydziełem, swoistym konkursem poezji, bo karczmarz obiecuje nagrodzić autora najlepszej historii darmową gościną. Wartość dzieła jednak tkwi nie w przedstawieniu hojnego posiłku, lecz w tym, że jest to wspaniały obraz średniowiecznej Anglii – przekrój społeczeństwa, prezentacja obyczajów. Więcej: obrazuje mentalność, wartości, przygody, jest dziełem pełnym humoru, sprośności i wysokiej filozofii. Pielgrzymujący do Canterbury, do grobu św. Tomasza, to: Rycerz, Młynarz, Dama z Bath i Kucharz, Kupiec, Woźny, Lekarz, Mniszka, Proboszcz, a nawet Giermek. Dowiadujemy się, czego najbardziej pragną kobiety (rządzić mężczyznami!), jak młoda żona zdradza męża starucha, czytamy o męczeństwie św. Cecylii, o marnym końcu różnych dostojników itd., itd. Prawdziwa panorama średniowiecznej Anglii!
Liryka
- Poezja liryczna rozwijała się w średniowieczu bardzo dynamicznie i stanowiła ważną część literatury. To właśnie w poezji zaistniał najpierw model miłości dwornej, moda, która ogarnęła całą Europę. Ideał miłości dwornej był (miał być) postawą ukrytą i czysto platoniczną. Wprawdzie uwielbiana i nieosiągalna dama była zazwyczaj mężatką, ale cóż to szkodziło, skoro czasem nawet o ukochanym nie wiedziała…
- Poezja miłosna nierozerwalnie związana była z muzyką – teksty śpiewano przy akompaniamencie lutni, liry lub harfy. Obie umilały dworskie życie, zwłaszcza gdy do zamku przybywali wędrowni poeci: trubadurzy we Francji, minezingerzy w Niemczech, skaldowie na terenie Skandynawii. Tych, którzy śpiewali po łacinie, zwano wagantami. Trubadurzy byli twórcami liryki prowansalskiej – a właśnie ta zaobfitowała opowieściami o miłości dwornej…
- Warto pamiętać również o krótkich utworach przynależnych do nurtu tzw. poezji żakowskiej – tworzonej przez studentów średniowiecznych uniwersytetów, czyli żaków. Znaleźć w nich można odbicie rozmaitych akademickich, nieformalnych obyczajów – od ówczesnej formy szkolnej „fali” po rady dotyczące dawania łapówek wykładowcom. Do nurtu poezji żakowskiej zalicza się też, prócz utworów stricte służących zabawie, teksty o tematyce miłosnej, zwykle dość lekkie, czasem frywolne w tonie.
Gatunki literackie średniowiecza
Dramat
- misterium
- moralitet
- dramat liturgiczny
Liryka
- liryka maryjna
- liryka miłosna (np. prowansalska poezja miłosna)
- wiersz średniowieczny
Epika
- epos rycerski
- gesta
- żywoty świętych
- kroniki
- kazania
- apokryfy
Praktykowano także gatunki przejęte z antyku: pieśń, tragedię, dialog, satyrę, gesta (czyny).
Ważne:
Wiersz średniowieczny – to praktykowany w średniowieczu typ wiersza: bez zgodności sylab w wersach, dopiero dążący do sylabizmu. Inna nazwa: zdaniowo-rymowy, bowiem układano wiersz tak, by wers pokrywał się ze zdaniem (lub członem zdaniowym), a rymy uzyskiwano po prostu przez powtórzenie tej samej formy gramatycznej (prosimy – nosimy).
Zapamiętaj!
- Hagiografia – to żywoty świętych.
- Historiografia – to dziejopisarstwo (kroniki).
- Moralitet – to pouczający dramat, w którym bohater – reprezentant ludzkości, po prostu człowiek – przemierza drogę życia i spotyka ucieleśnione cnoty i grzechy, wybiera dobro lub zło. U kresu drogi czeka nań – piekło lub niebo.
- Alegoria – to uosobienie cnoty lub grzechu, symbol zrozumiały dla wszystkich, wielokrotnie pojawiający się w różnych utworach jako nośnik tych samych wartości.
- Apokryfy – opowieści łączące wątki biblijne z legendą, baśnią (np. Rozmyślanie przemyskie).
- Misterium (tajemnica) – widowiska (misteria) przedstawiające wątki biblijne: dzieje chrześcijaństwa, odkupienie ludzkości, sąd ostateczny (obrazujące tajemnice wiary).
Zobacz:
Przedstaw dwa główne średniowieczne cykle opowieści rycerskich