Temat: obyczaje
O zachowaniu się przy stole (O chlebowym stole)
- Ustalono, że autor tekstu, niejaki Słota albo Złota, pochodził z zaściankowej szlachty z Gosławic. Jego protektorem był podczaszy krakowski Tomek z Węgleszyna, który rezydował w Poznaniu, i to na dworze tegoż podczaszego nasz Słota zrobił całkiem niezłą karierę – został burgrabią i podstarościm.
- Dzieło Słoty to pierwszy polski tekst na temat savoir-vivre’u. Autor bowiem poucza damy i rycerzy, jak winni zachowywać się przy stole. Zwraca się do ludzi średniowiecza, ale część tych pouczeń wcale nie straciła na aktualności. Choćby uwaga dotycząca konieczności mycia rąk przed posiłkiem czy ta, aby „ukrawać często a mało”, co znaczy zapewne: najeść się, owszem, ale nie rzucać się na jadło i nie wycinać bezładnie. Również zalecenie, aby nie siedzieć z nosem w misce, lecz dwornie zabawiać panie. Autor nakazuje szacunek dla kobiet i tym samym krzewi kult damy w naszych stronach. Część przygan – chodzi o tych, „co za stół siadają niby wół” – też pozostała aktualna. Słota kładzie nacisk na dworskie maniery: rozmowę przy stole, porzucenie innych myśli, sposób jedzenia. Ilość jadła nie jest tu natomiast ascetycznie określona…
- To barwny obrazek dworskiej obyczajowości wieków średnich. Należy do parenetyki biesiadnej – całej grupy utworów pouczających, jak zachowywać się przy stole, podczas uczty, w towarzystwie. Wiersz naszego Słoty to przykład polski, ale nie jedyny w swoim rodzaju. Parenetyka biesiadna była dość dobrze rozwinięta w Europie. Zalecano, by nie wrzucać do wspólnej misy poobgryzanych już kości (przecież należy cisnąć je pod stół!). Pouczano, by nie wycierać nosa w serwetę, nie dłubać palcem w nosie ani nożem w zębach.
Temat: stosunki społeczne
- Powstały w drugiej połowie XV wieku utwór zwany Satyrą na leniwych chłopów (pierwszy wers: „Chytrze bydlą z pany kmiecie”) daje nam zaledwie cień obrazu stosunków panujących w średniowieczu szlachta – chłopi. Niemniej jest cenną migawką z ówczesnego życia na wsi. Podmiotem mówiącym jest tu, oczywiście, Pan, szlachcic, który wylewa swoje żale na nieuczciwość, lenistwo i wszelkie stosowane przez chłopów sposoby sabotażu pracy. Oto niecni kmiecie, zamiast uczciwie pracować na pańskim polu, „chytrze bydlą”. Tu postoją, tam odpoczną, zacierają ręce, gdy „się panu źle urodzi”. Słowem: żadnej lojalności, za to świetnie opracowane metody obijania się. Jakie prawo miał pan żądać, by było inaczej, to już zupełnie inna sprawa.
- Taki obrazek z życia wiejskiego nie jest jednak specyficzny dla Polski. W literaturze europejskiej często pojawiały się narzekania na stan chłopski. Rejestrowano próby buntów, odnotowywano nienawiść stanu kmiecego do pańskiego i rozmaite oszukańcze praktyki. Obraz chłopa w tych utworach jest negatywny, lecz wszak chłop pisać nie potrafił! Kto wie, jaki portret ówczesnego pana wyszedłby spod ręki kmiecia… Taki wizerunek chłopa – jako człowieka o prostej i prawej powierzchowności i przebiegłej, obłudnej naturze – będzie się wielokrotnie pojawiał w publicystyce i literaturze szlacheckiej następnych wieków.
Temat: miłość
- Ach, miły Boże! Toć boli, kiedy chłop kijem głowę goli, ale bardziej boli, kiedy miła ińszego woli.Tę refleksję o miłości w formie wierszyka wypowiedziano z pewnością innymi słowy niż te, do których jesteśmy przyzwyczajeni. Być może, rezolutny żak użył prozaicznego porównania, ale trudno chyba odmówić mu słuszności. To oczywiście nie jedyny średniowieczny polski utwór miłosny, choć wierszy tego typu nie jest tego dużo. Przetrwały nieliczne fragmenty utworów z XV wieku – to już jednak teksty o wyższym poziomie artystycznym niż zacytowana rymowanka; wskazują przy tym na obecność wpływów zagranicznych, na przykład czeskich, na ten nurt twórczości.
- Warto, być może, wyróżnić wiersz Dawnom zwiedził cudne strony, w którym młodzieniec wyznaje: służba moja ustawiczna/ Twej miłości, panno śliczna, i przestrzega swą miłą przed oszczercami – to motyw często pojawiający się w ówczesnej europejskiej liryce miłosnej.
List miłosny żaka krakowskiego z XV wieku celowo zachowuje w tajemnicy imię nadawcy. Żak przesyła pozdrowienie i pokłonienie na obiedwie kolanie/ aż do samej ziemie, opisuje ogrom uczucia, ale na koniec oznajmia:
Imienia, miła, swego
Nie wypisuję dla podejrzenia ludzkiego,
Bo dziś co młodzi ludzie baczą,
Na to i wrony kraczą…
Nie wiedział zapewne zakochany młodzian, że obiecując miłość, dopóki „się nie zedrą słowa listu tego”, funduje sobie aż stulecia uczuć – list przetrwał przecież do naszych czasów.
- Zachowały się też fragmenty kantylen śpiewanych pod oknami panien. Średniowieczna liryka miłosna była bowiem zazwyczaj poezją śpiewaną. Czasem nawet tak głośno, że niektórych to drażniło. „Pod oknami kochanek rozlegały się krzyki i wrzaski – wszędzie można było słyszeć te śpiewy, i w miastach, i na zamkach, a nawet po wsiach, zwłaszcza nocną porą i w zimie. Śpiewy te jednak brzmią okropnie […] ale tam wcale to uchodzi i podoba się, ponieważ to powszechny zwyczaj młodych ludzi” – relacjonuje zdegustowany Niemiec Jan Butzbach, podróżując po Czechach.
Słowniczek
- Alegoria – motyw zrozumiały dla wszystkich, wielokrotnie pojawiający się w różnych utworach jako nośnik tych samych wartości, na przykład uosobienie cnoty lub grzechu.
- Apokryf to opowieść łącząca wątki biblijne z legendą, baśnią, nieumieszczona w kanonie biblijnym; najsłynniejszym polskim apokryfem jest Rozmyślanie przemyskie.
- Danse macabre (taniec śmierci) to, w sztukach plastycznych i literaturze średniowiecza, motyw tanecznego korowodu ludzi wszystkich stanów prowadzonego przez Śmierć.
- Hagiografia – to żywoty świętych.
- Historiografia to dziejopisarstwo, kroniki.
- Misterium (tajemnica) to dramat religijny o tematyce zaczerpniętej z Biblii, z życia świętych i męczenników, obrazujący tajemnice wiary.
- Moralitet to pouczający dramat religijny, w którym bohater, reprezentant ludzkości, po prostu człowiek, przemierza drogę życia i spotyka ucieleśnione cnoty i grzechy, wybiera dobro lub zło, a u kresu drogi czeka nań piekło lub niebo.
- Parenetyczny (gr. parainesis = pouczenie) to pouczający, moralizatorski utwór.
- Pasja (łac. passio = cierpienie, męka Pańska) to oparty na odpowiednich epizodach Ewangelii utwór literacki, sceniczny lub muzyczny poświęcony męce Chrystusa.
- Plankt to płacz, opłakiwanie, lament, pieśń żałobna.
- Wiersz średniowieczny lub zdaniowo-rymowy – to rodzaj wiersza występującego w polskiej poezji średniowiecznej: nie przestrzegano w nim jednakowej liczby sylab w wersach; wers pokrywał się ze zdaniem lub członem zdania, a rymy uzyskiwano przez powtórzenie tej samej formy gramatycznej (na przykład: prosimy – nosimy).
Zobacz: