Polski pozytywizm ostro sprzeciwia się romantycznemu idealizmowi, przeciwstawiając mu materialistyczną, scjentystyczną wizję świata. Odrzucenie duchowości i metafizyki stawia pozytywizm w rzędzie „epok rozumu”, obok oświecenia i renesansu. Z oświecenia zresztą wywodzi się częściowo pozytywistyczne pojmowanie państwa i obywatelskiej powinności rzetelnego służenia krajowi, a także wiara w możliwości rozumu i ludzkiego poznania naukowego.
Romantyzm a pozytywizm
Romantyzm
- filozofia uczucia, duszy, wiary
- intuicjonizm i spirytualizm
- „mierz siły na zamiary” – potęga wiary
- idea walki, spisku
- fantastyka, ludowość
- ekspresywność, dysharmonia, fantazja, wyobraźnia
- profetyzm, kult jednostki
- mistycyzm, Bóg
- dominacja poezji, dramat romantyczny, ballada, poemat dygresyjny
- panteizm przyrody
Pozytywizm
- filozofia wiedzy, doświadczenia, badań
- scjentyzm, utylitaryzm
- praktycyzm i rozsądek w podejmowaniu zamierzeń
- idea pracy, ziemi; nauka, klasyczne wzorce
- mimetyzm, naśladowanie rzeczywistości
- realizm (powieść lustrem świata)
- reformy, uzdrawianie społeczeństwa, organicyzm
- agnostycyzm, teoria ewolucji
- dominacja prozy, nowela, powieść, powieść historyczna
- monizm przyrodniczy
Uwaga! Przy podkreślaniu różnic między epokami, należy pamiętać także o ich podobieństwach. W literaturze pozytywizmu znajdziemy kontynuację niektórych motywów romantycznych, obok polemiki – także hołd i szacunek – np. wobec czynu powstańczego.
Przykłady:
- nawiązanie do powstań i bohaterów walk jako do świętości narodowej (Orzeszkowa – Gloria victis),
- temat dworku szlacheckiego jako ostoi polskości,
- motyw pejzażu polskiego i jego urody,
- cechy bohatera romantycznego w kreacji nowych postaci – u Sienkiewicza czy idealistów Prusa,
- kontynuacja tematu romantycznej miłości i jej niszczącej siły – Lalka Bolesława Prusa.
Krytyka romantyzmu
- W Nad Niemnem Orzeszkowa ośmiesza szereg romantycznych dziwadeł: zmanierowanego artystę Zygmunta Korczyńskiego, „nafaszerowaną” romansami, egzaltowaną, śmieszną Emilię Korczyńską czy też Różyca – arystokratę – bywalca świata ogarniętego bólem istnienia.
- W Lalce Bolesław Prus ukazał niszczącą siłę romantycznego idealizmu. Wielka miłość i to, co romantyczne w Wokulskim, zniszczyło go – unicestwiło nawet te pierwiastki, dzięki którym mógł być użyteczny dla świata. Mrzonki o wyzwoleniu, „napoleońskie” nadzieje – to tylko dziwactwa sympatycznego staruszka, jakim był Rzecki.
- Adam Asnyk w swoich wierszach, np. w Daremnych żalach, dobitnie perswaduje spadkobiercom, że ich czas minął, że nadszedł czas młodych, nowego pokolenia, nowych ideałów.
Dlaczego Daremne żale… i Do młodych Asnyka uważane są za wiersze manifesty?
Dziedzictwo romantyzmu
- Nad Niemnem. Tuż obok krytyki i ośmieszenia Orzeszkowa składa hołd powstańcom 1863 r. Mogiła w lesie – to miejsce święte, wspomnienie tych wydarzeń to święty czas jedności wszystkich stanów. Zachwyt nad pięknem nadniemeńskiej natury także przywodzi na myśl romantyczną koncepcję człowieka i przyrody.
- Gloria victis – nowela Orzeszkowej to znów obraz powstańczej tragedii, nieszczęśliwa, rozdarta przez historię miłość, patriotyzm – wartości, przed którymi chylą czoło nie tylko ludzie, lecz także cała leśna przyroda.
- Lalka Bolesława Prusa – też zawiera wspomnienie powstania styczniowego, ideę ojczyzny, walk, które już się odbyły; nadzieje na wolność są, choćby w przypadku Rzeckiego, wzruszające, nie ma tu ich ostrego potępienia.
- Contra spem spero Marii Konopnickiej jest hasłem romantycznym, nie racjonalnym. Poeta w jej mniemaniu to mimo wszystko wieszcz, wódz narodu, poezja porywa do walki, a idea patriotyzmu przewyższa wszystkie inne.
Młode pokolenie końca lat 60. XIX wieku, które widziało na własne oczy klęskę powstania styczniowego, powiedziało ideologii romantycznej nie. Młodzi byli już zniecierpliwieni irracjonalnymi koncepcjami, zrywami, które kończyły się śmiercią młodzieży, konfiskatą dóbr, zsyłkami lub emigracją. Zaczęli głosić przyziemne, praktyczne ideały. Do romantyzmu i postawy uduchowionego romantyka, wieszcza odnosili się niechętnie, stosując nieraz ośmieszenie, pogardę lub kpinę.
Ale – nie uwolnili się do końca od wartości propagowanych przez romantyzm!
Co pozytywiści przejęli od romantyków?
- Ideał patriotyzmu – choć inaczej realizowany. Odrzucając metodę walki zbrojnej, składali hołd powstaniom i ich bohaterom (Prus, Orzeszkowa, Sienkiewicz).
- Umiłowanie piękna natury, litewskiego i polskiego pejzażu, motyw polskiego dworku szlacheckiego.
- Sentymentalne spojrzenie na romantyzm (Henryk Sienkiewicz).
- Szacunek dla romantycznych wieszczów, zwłaszcza dla Adama Mickiewicza.
Zobacz:
W jaki sposób literatura późniejszych epok nawiązuje do romantyzmu?
Romantyzm czy pozytywizm? Która epoka jest ci bliższa i dlaczego?
Romantyzm czy pozytywizm? Która epoka jest ci bliższa i dlaczego?