Poezja polskiego baroku

Znasz na pewno podział na literaturę dworską (powstającą na dworach królewskich i magnackich, hołdującą modom Europy) i nurt powstający na dworach ziemiańskich (tradycyjny, polski, zwany sarmackim). W poezji jest podobnie

• na dworach powstaje poezja dworska, filozoficzna, według nowych koncepcji stylistycznych,
• w ziemiańskich siedzibach – sarmacka.

Poezja dworska

• Jan Andrzej Morsztyn – twórca poezji miłosnej.
  Tematem są tu flirty dworskie, miłość zmysłowa, gra miłosna. Morsztyn pisze dla ubarwienia życia, dla popisania się biegłością poetycką, nie wydaje swojej poezji. Ten typ twórczości rozwija się na dworach – królewskim i magnackich, jest swojego rodzaju dworską modą. Istnieje też gałąź poezji dworskiej ale bardziej filozoficznej – utwory takie tworzy Daniel Naborowski.

Poezja ziemiańska

• Wacław Potocki
  Rozwija się na dworach ziemiańskich, obok pamiętnikarstwa. Tematy to pochwała natury, ziemiańskiego życia, wzorce postępowania szlachty jako gospodarzy i obywateli. Wieś jawi się tu często jako arkadia – ucieczka od problemów świata.

Poezja metafizyczna

• Daniel Naborowski
  Poezja filozoficzna, podejmuje temat: czym jest życie ludzkie, jaka jest kondycja człowieka, jego miejsce w kosmosie? Wyraża ideologię epoki, jest intelektualna i często trudna w odbiorze.

Poezja światowych rozkoszy

• Hieronim Morsztyn
• Szymon Zimorowic
  Cel: „opisać świeckie delicyje, których każdy, póki żyw, niech, jeś­li chce, zażyje”… Tematem jest ziemskie życie postrzegane jako dar od Boga, warte starań, choć ulotne. Jest to poezja optymis­tyczna.

Poezja mieszczańsko-plebejska

• Jan z Kijan
  Rozwija się w miastach – w środowisku mieszczańskim.
  Tematy: miasto, satyra na społeczeństwo, prześmiewcze spojrzenie na niesprawiedliwość i strukturę społeczną.
  Symbol i bohater tego nurtu to Sowizdrzał – brzydki, odważny i pozornie głupi kpiarz – ostro krytykujący rzeczywistość.

 

Poeci polskiego baroku

Mikołaj Sęp-Szarzyński

• Żył krótko i jeszcze w czasach renesansu, bo w latach 1550–1581. Uznajemy go jednak za prekursora baroku.
• Zmarł młodo, pozostawił zbiorek Rytmy abo wiersze polskie, które wydał pośmiertnie jego brat.
• Niewiele wiadomo o utalentowanym twórcy: pozostały dokumenty procesów czy pożyczek, jakie zaciągnął, informacje o zagranicznej edukacji i podróżach (był zapewne we Włoszech), bywał na dworach Starzechowskich i Tarłów. Był Sęp-Szarzyński człowiekiem wykształconym, a jego poezje ceniono wysoko, choć w 30 lat po śmierci popadł w zapomnienie i dopiero wiek XIX „odgrzebał” jego utwory.
• Zwany „zachodzącym słońcem renesansu”, „prekursorem baroku” – pozostawił spuściznę niewielką, ale rzeczywiście interesującą.

Cechy poezji

• Podejmuje tematykę metafizyczną. Szuka wartości w Bogu, ukazuje kruchość życia ludzkiego.
• Bóg to wiekuista mądrość, sędzia, prawodawca i budowniczy.
• Człowiek to proch, cień, istota rozdwojona w sobie, „podła ziemia”.
• Pomiędzy człowiekiem a Stwór­cą jest przepaść.
• Życie ludzkie to walka o zbawienie.
• Wrogami człowieka są szatan, ciało, ziemskie pokusy.
• W utworach pobrzmiewa renesansowa tęsknota za życiem, miłość do świata.
• Operuje barokowym sposobem obrazowania: używa inwersji, paradoksów, oksymoronów, zestawień kontrastowych.

Utwory:
Rytmy abo wiersze polskie – zbiór sonetów.

 

Jan Andrzej Morsztyn, poeta dworski

• Twórca poezji dworskiej, mistrz konceptu w poezji, polski marinista (czyli piszący na wzór włoskiego poety Marina).
• Przyczepiono mu etykietkę „błahej treści w wyszukanej formie”, bo opisywał dworski flirt, miłość zmysłową, grę miłosną, a lubował się w dobieraniu jak najwymyślniejszych sposobów przedstawienia tematu.
• Zwany także poetą serca – bo miłość była głównym tematem jego wierszy.
• Był zamożnym ziemianinem, wykształconym dworakiem, dyplomatą, sekretarzem królewskim (króla Jana Kazimierza), podskarbim koronnym, nawet sekretarzem Ludwika XIV – Króla Słońce.
• Za czasów Jana Sobieskiego popadł w niełaskę – za profrancuską działalność został wygnany z kraju.
• Umarł we Francji.

Cechy poezji:

• Pomysł – paradoks, na którym oparty jest na przykład sonet Do trupa. Zestawienie, porównanie i wykazanie podobieństw pomiędzy zakochanym a nieboszczykiem – może zadziwić, ba, nawet wzbudzić niesmak. Czy rzeczywiście w lepszej sytuacji jest nieboszczyk?

• Ostry kontrast i epatowanie brzydotą. Przykład w wierszu Niestatek. Poeta przeobraża urodę zakochanej w odrażający, makabryczny portret i zdaje się szukać jak najokropniejszych określeń. Zamysł – stwierdzenie tego, jak uczucia odmieniają sposób widzenia – także wart jest uwagi.

• Piękny przykład rozbudowanej anafory oraz pomysłowoś­ci w kreowaniu sytuacji niemożliwych zawarł w innym wierszu: Niestatek – o tym, że „Prędzej kto wiatr w wór zamknie (…), Prędzej (…), Prędzej (…) Niźli będzie stateczna która białogłowa”. Szczególnie kobiety dostrzegą w tym utworze znaczną przesadę, czyli – hiperbolę.

Utwory:
Dwa ważne zbiory: Kanikuła albo psia gwiazda, Lutnia

 

Hieronim Morsztyn

• Starszy od Jana Andrzeja, zwany jest czasem poetą światowych rozkoszy. Napisał bowiem poemat pod tytułem Poezja światowych rozkoszy, w którym rozpostarł przed czytelnikami panoramę dóbr i radości świata doczesnego. Cóż z tego – trzeba z owych rozkoszy zrezygnować, by zapewnić sobie przychylność Boga. Niemniej wizja świata ziemskiego jest nader kusząca. Poezja Hieronima Morsztyna była znana i lubiana wśród ludzi baroku. Wpisywano ją sobie do ksiąg domowych.

 

Zbigniew Morsztyn

• Młodszy od swojego kuzyna Jana Andrzeja, jest poetą pełnego baroku i tym, który podjął temat wojny, jej okrucieństwa, zła zabijania. Sam był żołnierzem, walczył przeciw Szwedom. Ponieważ był arianinem, musiał albo zmienić wiarę, albo opuścić ojczyznę. Wybrał to drugie, wyjechał do Prus Książęcych.

 

Daniel Naborowski

• Syn aptekarza, ukończył medycynę i służył na dworach magnackich, ale przeszedł do historii jako wyśmienity poeta polskiego baroku.
• Był kalwinem, dlatego dwory, na których bywał, należały do wielmożów patronujących różnowiercom – jak np. Radziwiłłowie.
• Jego poezja należy do nurtu poezji dworskiej, ale jest autorem wierszy najtrafniej wyrażających barokową ideologię.
• Frapuje go przemijalność, kondycja człowieka, jego kruche istnienie, następstwo pokoleń.
• Przez długie lata dworak i dyplomata, zniechęcił się w końcu do świata dworskiego i odnalazł spokój w ziemiańskim życiu.

Cechy poezji:

• W twórczości Naborowskiego powraca obsesyjna metafora przemijania. Na różne sposoby ukazuje poeta znikomość życia, poszukuje wartości trwałych, harmonii między życiem a przeznaczeniem.
• Łączy barokową formę wiersza z poważnym filozoficznym tematem.
• Trzy podstawowe tematy poetyckie: człowiek, czas, życie. Naborowski potrafi być mistrzem syntez – dowodem jest wiersz pt. Krótkość żywota. Tu każdy wers dowodzi znikomości życia, w kilku słowach zamyka się przestrzeń całego życia lub nawet kilku pokoleń, jak w tym:
  Godzina za godziną niepojęcie chodzi:
  Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi.

 

Wacław Potocki

• Poeta ziemianin, niezwykle płodny, także musiał dokonać wyboru między wyznaniem relig. a ojczyzną. Zmienił wiarę (był arianinem), nie opuś­cił Polski, ale w rzeczywistości pozostał wierny wyznaniu.
• Poślubił Katarzynę Morsztynównę, która była zaciekłą arianką. W ich domu odbywały się spotkania innowierców, przez co zresztą Potocki miał kłopoty. Nie był szczęśliwy – stracił synów (zmarli w wojs­ku), zmarła też jego córka.
• Potocki związany był z ziemią beskidzką – mieszkał w Łużnej pod Bieczem.
• Za życia nie wydano jego utworów – doczekały się publikacji dopiero w XIX w.
• Stworzył typ poezji publicystycznej, będącej swoistą walką o poprawę rzeczywistości.

Cechy poezji:

• Wacław Potocki jest krytykiem, ale zarazem przedstawicielem polskiej kultury sarmackiej. Nie miał nic wspólnego z magnaterią i mocno ją krytykował.
• Poeta idealizował ziemiański wzorzec życia, ale widział także problemy stanu chłopskiego – co odróżnia go od większości Sarmatów.
• Był poetą publicystą; jego twórczość zawiera mnóstwo postulatów, reform, satyrycznego spojrzenia na rzeczywistość, istotne w nich jest przesłanie, pouczający sens słów poety.
• Źródłami, do których się odwoływał, były Biblia i antyk.
• Krytykował anarchię, fanatyzm, nietolerancję, pychę, pieniactwo…

Utwory:

• Dwa tomy krótszych utworów: Ogród fraszek i Moralia.
• Epos: Transakcja wojny chocimskiej.

Zestaw reform koniecznych – według poezji Wacława Potockiego

• Uporządkować prawo w Polsce.
• Bronić wolności wyznania.
• Znieść liberum veto.
• Sprawiedliwość wobec chłopów – także chrześcijan.
• Powrócić do dawnych rycerskich ideałów i stosować je w życiu i walce.
• O ojczyźnie, a nie o własnych majątkach i wygodzie myśleć.
• Skończyć z opilstwem, ospałością i pychą – zwłaszcza w dobie wojny.
• Rozrzutność, snobizm, pychę i wystawność zamienić na datki dla kraju.

 

Tajemnica poezji barokowej

Zadaniem poety barokowego było: przykuć uwagę odbiorcy konceptem, zadziwić wymyślnością metafor, zaszokować oryginalnością formy.
Jak tego dokonać? Za pomocą specjalnych chwytów poetyckich, takich jak: koncept, kontrast, oksymoron, paradoks, hiperbola, anafora, inwersja, ekspresja brzydoty.

Mistrzowie

• Pierwsze miejsce w biegłym władaniu powyższym zestawem przypiszemy Janowi Andrzejowi Morsztynowi.
• Specjalizował się w barokowej ornamentyce słowa Daniel Naborowski.
• Ostatnie miejsce przypada rozważnemu Wacławowi Potockiemu, który dbał o dydaktyczną wartość swoich wierszy.

 

Środki stylistyczne barokowej poezji:

• Koncept – pomysł na wiersz, zaskoczenie odbiorcy, na przykład zestawienie zakochanego z trupem.
• Kontrast – zestawienie dwóch przeciwstawień. Im ostrzejsze, tym lepsze.
• Epatowanie brzydotą – nadaje się świetnie do opisania bólu, rozkładu ciała, śmierci, cielesności człowieka.
• Paradoks – myśl pozornie bzdurna, ale zaskakująca niesie jakąś prawdę.
  Przykład: sonet Do trupa faktycznie wskazuje podobieństwa miłości i śmierci, a przecież pozornie to absurd.
• Oksymoron – rodzaj paradoksu. Zestawienie niemożliwe, absurdalne, ale robiące wrażenie: „żywy trup”, „gorący lód”, „płonący mróz”.
• Hiperbola – wyolbrzymienie, przesada: „umrzeć z rozpaczy”, „rozedrzeć serce”.
• Anafora – powtórzenie, i to wiele razy, na początku wersu tego samego zwrotu. Chwyt bardzo lubiany przez poetów barokowych.
• Inwersja – poprzestawianie szyku w zdaniu, zdanie staje się pokrętne, niezrozumiałe, ale efektowne i oryginalne. Przykładem może być tytuł sonetu: O nietrwałej miłości rzeczy świata tego.

Uwaga!

„Pleść banialuki” – wszyscy wiemy, co znaczy ten zwrot, bo wszyscy czasami banialuki pleciemy, lecz nie ma powszechnej świadomości, że zawdzięczamy go Hieronimowi Morsztynowi. Jest on bowiem autorem Historyi uciesznej o zacnej królewnie Banialuce ze wschodniej krainy. To przygody królewny były tak dziwaczne, że „pleść banialuki” utrwaliło się jako „opowiadać bzdury”.

 

Zobacz:

Jak usystematyzować polską literaturę baroku?

Polscy poeci barokowi

Najważniejsi poeci polskiego baroku

 

Odwołując się do wybranych wierszy Jana Andrzeja Morsztyna, omów barokową koncepcję poezji i poety.