Wizerunek Sarmaty w Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska.
Wstęp I
„Pamiętniki”, napisane przez Paska najprawdopodobniej pod koniec życia, stanowią znakomity dokument kultury i mentalności szlachty XVII w., w dodatku – co rzadkie w przypadku dokumentów – pełne humoru i znakomitych scenek obyczajowych. „Pamiętniki” Paska to najwybitniejszy staropolski utwór tego gatunku. Wywarł on duży wpływ na późniejszą literaturę polską – opierali się na nim np. Jędrzej Kitowicz, Henryk Sienkiewicz przy pisaniu Trylogii czy Henryk Rzewuski w pracy nad Pamiątkami Soplicy.
Wstęp II
„Pamiętniki” Paska wpisują się w konwencję epoki. Wiek XVII nazywano wiekiem pamiętników, zaś historycy zwali go wiekiem wojen. Obie te nazwy, co może wydać się zaskakujące, wzajemnie się uzupełniają. Przecież rycerze wyruszający na wojny z Moskwą, Tatarami, Turkami itd. chcieli opisać swoje bohaterskie czyny… Pamiętniki Paska nie są zatem zjawiskiem wyjątkowym. Autorami pamiętników byli o wiele słynniejsi od Paska (przeciętnego szlachcica) wielcy ludzie tej epoki: Stanisław Żółkiewski, Jan III Sobieski, opat Kordecki (znany z obrony Jasnej Góry). Co zatem sprawia, że najbardziej atrakcyjne i najciekawsze wydają się pamiętniki Paska, zwyczajnego szlachcica, niezbyt wykształconego i mądrego, opisującego bijatyki, pijaństwo, przygody wojenne, swój ożenek i życie ziemiańskie?
Rozwinięcie
Pasek, jak typowy Sarmata, przekonany jest o wyjątkowości swojego stanu i swojego narodu. Obyczaje innych nacji przedstawia jako dziwne i wynaturzone. W pełni akceptuje tylko obyczaje i tradycje swojskie, dobrze znane. Obce zwyczaje rażą go swą odmiennością. Ciągle porównuje cudzoziemskie obyczaje z polską obyczajowością. Pasek bez wątpienia ma poczucia kulturowej wyższości nad innymi nacjami.
Poza tym, gdy czytamy opisy przygód z obozów wojskowych, przychodzi nam na myśl wiersz Wacława Potockiego pt. Pospolite ruszenie. Podobnie jak w obozie opisywanym przez Potockiego, Pasek i jego towarzysze w obozie wojskowym zajmują się głównie piciem, bójkami i organizacją (niehonorowych!) „pojedynków”. Obóz wojskowy przypomina niekończące się spotkanie towarzyskie – dziś powiedzielibyśmy, że bardzo huczną imprezę. Z tych fragmentów pamiętnika Paska wyłania się obraz Sarmaty jako pijaka, który nie przepuści żadnej okazji do wypicia, warchoła, człowieka skłonnego do bójki. Autor bez żadnego skrępowania wyznaje, że był tak samo pijany, jak inni jego towarzysze (sądząc z ich opisu, byli bardzo pijani, ledwo trzymali się na nogach). W jednym z fragmentów dzieła Pasek przedstawia sytuację, gdy z bardzo błahego powodu postanowił pojedynkować się ze swoim kolegą – jednak, ze względu na zakaz pojedynkowania się w obozie, musieli udać się poza jego teren. Dla obu szlachciców, bardzo pijanych, przeszkodą niemal nie do pokonania była kładka na rzeczce.
Szlachta polska była kłótliwa, skłonna do bójek, niezdyscyplinowana. Nieobce jej były niehonorowe postępki.
Autor dzieła często akcentuje własną pobożność – jest to jednak pobożność płytka, daleka od medytacyjno-kontemplacyjnej pobożności mistyków… Bardzo często, nawet w sytuacjach zabawnych i niepoważnych, przyzywa imię Boskie. Swoje powroty do zdrowia po chorobach uważa za cud boży, ale jego pobożność nie wykracza poza wzywanie imienia Bożego bez potrzeby i uczestnictwo w mszach od czasu do czasu.
Pasek bez wątpienia koloryzował fakty i dodawał sobie splendoru. Przedstawiał siebie lepszym, niż był… Ale i tak nie był ideałem! Nie mamy wątpliwości, że to kłótnik, pieniacz, pyszałek. Człowiek, który nieustannie się z kimś procesuje, wszczyna bójki. Do tego możemy dodać skąpstwo, nietolerancję, ksenofobię, okrucieństwo wobec wroga i dość ciasne horyzonty myślowe. Stosunek do sztuki? No cóż, nie najlepszy. Gdy Paskowi i jego kompanom nie spodobała się sztuka, po prostu… pobili aktorów.
Zakończenie
Pasek jest typowym Sarmatą – podobne przygody i poglądy mieli inni przedstawiciele tego stanu w Polsce. Autor dzieła wyróżniał się wśród nich jedynie (wysoko cenioną!) umiejętnością barwnego opowiadania.
Zobacz:
Pamiętniki Paska dokumentem mentalności XVII-wiecznego szlachcica Sarmaty.
Omów sylwetkę twórczą Jana Chryzostoma Paska i zalety artystyczne Pamiętników.
Sarmatyzm w utworach Jana Chryzostoma Paska i Wacława Potockiego.