Oświecony obywatel, beztroski Sarmata czy poeta filozof? Który z literackich wzorców epok oświecenia i baroku uważasz za najbliższy Twoim ideałom?

Jak zacząć?

Przykład I

Zacznij od umiejscowienia określonych wzorców osobowych w czasie i zdefiniowania ich. Wspomnij o dzielących je różnicach. Postaw tezę, w której jasno przedstawisz swoją opinię.

W epoce baroku istniały różne nurty literackie, w tym: poezja religijna i literatura ziemiańska. Oba wytworzyły charakterystyczne dla siebie wzorce osobowe. Bohater liryczny poetów barokowych jest zagubiony w świecie paradoksów, niepewny jutra i przerażony wizją nieuchronnej śmierci. Całą nadzieję pokłada w Bogu – ten jednak milczy i nie daje żadnych wskazówek. Obywatel ziemski przeciwnie – jest spokojny i pogodzony z życiem – czas odmierza mu rytm natury, „od zbiorów do siewów”. Od wszelkiego zła chroni go jego „ziemiańska arkadia” – czyli otoczony piękną przyrodą dworek. W dobie oświecenia obie te postawy życiowe zostały zakwestionowane. Literatura postawiła na pierwszym miejscu dobro upadającej ojczyz­ny, dlatego za najlepszy wzór do naśladowania uznano postać cnotliwego obywatela. Człowiek ten jest przede wszystkim bardzo dobrze wykształcony, orientuje się w polityce polskiej i zagranicznej, za nic ma bezpodstawne lęki poetów religijnych i okraszone winem samozadowolenie ziemian. Całego siebie wkłada w ratowanie Polski. Sądzę, że taki bohater literacki, mimo iż czasami zbyt wyidealizowany, jest najbliższy moim ideałom.
Połóż nacisk na różnice dzielące wymienione wyżej postawy. Spróbuj znaleźć ich strony zarówno pozytywne, jak i negatywne.

Przykład II

Połóż nacisk na różnice dzielące wymienione wyżej postawy. Spróbuj znaleźć ich strony zarówno pozytywne, jak i negatywne.

„Oświecony, Sarmata, poeta filozof” – trudno znaleźć bardziej odległe od siebie wzory postaw życiowych. Pierwszy stąpa mocno po ziemi, kieruje się rozumem i za cel najwyższy stawia sobie dobro ogółu, drugi pędzi beztroski żywot szlachcica, od czasu do czasu wybierając się na wojnę lub, znacznie częściej, na obrady sejmiku, trzeci z kolei – nieustannie trapiony niepokojami egzystencjalnymi i sparaliżowany wizją rychłej śmierci – całkowicie stroni od jakiegokolwiek działania, uciekając w sfery „poetyckiej medytacji”. Każda z nich ma swoje pozytywy i negatywy. Trudno chyba wybrać najlepszą z nich – dlatego postaram się odnaleźć przysłowiowy „złoty środek”. Pokażę zarówno cechy, które należy w nich cenić, jak i te, które powinniśmy zganić.


Co w rozwinięciu?

Strategia rozwinięcia 1

Kontynuuj strategię historyczną przyjętą we wstępie 1.

Zacznij jednak od końca – to jest od oświecenia – gdyż to ta epoka będzie głównym celem Twoich rozważań. Przede wszystkim postaw pytanie „co to jest oświecenie?”. Odpowiedz na nie, posługując się przykładami zarówno polskimi, jak i zagranicznymi. Wspomnij o Wolterze, Jeanie Jacquesie Rousseau, Stanisławie Staszicu, Hugonie Kołłątaju, Ignacym Krasickim.

Oto najważniejsze hasła, które powinieneś poruszyć:

  • Racjonalizm – rozum jest najdoskonalszym narzędziem poznawczym człowieka.
  • Krytycyzm – czyli patrzenie na rzeczywistość uważnie i rozsądnie.
  • Edukacja – wykształceni obywatele podstawą każdego nowoczesnego państwa.
  • Liberalizm – każdy człowiek ma prawo do wolności.

Zaznacz, że zgadzasz się z tymi hasłami i uważasz je za podstawowe wartości kultury.

Po rozważaniach teoretycznych możesz przejść do omawiania literatury.

  • Na wstępie zaznacz jednak od razu, że literatura oświeceniowa była podporządkowana przede wszystkim dydaktyce – to znaczy miała „bawiąc uczyć”. Tu najlepszym przykładem będzie twórczość Ignacego Krasickiego – a zwłaszcza jego bajki i satyry. Krasicki jako poeta – polityk za pomocą pióra prowadził walkę z przeciwnikami króla Stanisława Augusta (satyra Do Króla). Nie zostawiał także suchej nitki na Sarmatach (satyra Pijaństwo). W bajkach piętnował głupotę, naiwność, zakłamanie, skąpstwo, samolubność itp. Pamiętaj, że Krasicki mówił najczęściej, jakim nie należy być.
  • Czas wytoczyć najcięższą armatę: Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza. Scharakteryzuj postacie oświeconych: Walerego i Podkomorzego oraz przeciwstaw je „obozowi sarmackiemu” – w osobach Starościny i Starosty Gadulskich.W tym porównaniu możesz zawrzeć najwięcej swoich własnych przemyśleń – chwal oświeconych i krytykuj Sarmatów.
  • Na koniec jeszcze parę słów o barokowej poezji religijnej. Skrytykuj ją – choćby za bierność i nieżyciowość. Wzruszające są rozterki człowieka rozdartego pomiędzy skończonością a nieskończonością – szukającego wciąż niemożliwego kontaktu z Bogiem – ale przecież żyjemy na ziemi – liczy się „tu i teraz” – potrzebujemy konkretnych pomysłów, a nie pytań bez odpowiedzi.

 

Strategia rozwinięcia 2

Zacznij od wczesnobarokowej poezji religijnej.

W ten sposób będziesz mógł pokazać „ewolucję” staropolskich postaw – czyli, po prostu, jak jedne wynikały z drugich. Pamiętaj, że poezję wczesnobarokową nazwać możemy również poezją metafizyczną. Skup się na kilku wybranych utworach Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego i Daniela Naborowskiego. Krótko przedstaw najważniejsze problemy tej poezji.

Pamiętaj, że poezja metafizyczna:

  • wynikła z rozczarowania renesansową spójną wizją świata,
  • widziała świat jako pole walki między szatanem, człowiekiem i Bogiem,
  • nacisk kładła na koncept – utwór powinien zaskakiwać i porażać – tak jak świat zaskakuje i poraża człowieka,
  • za główne motywy obrała: śmierć, marność rzeczy doczesnych i człowieka, Boga, szatana, przemijanie, ruch.

Oceń postawę życiową proponowaną przez poetów barokowych. Wskaż jej złe i dobre strony. Potępić możesz jej zbytni sceptycyzm, bierność i brak aktywności. Zastanów się czy poezja barokowa nie jest jedynie próżną i nieprowadzącą do niczego zabawą paradoksami. Z drugiej strony doceń autentyczność „metafizycznego doświadczenia” – przecież każdemu z nas zdarza się czasem poczuć wszechogarniającą nicość i marność własnego istnienia…

Uwaga Poeta religijny
Postawa charakterystyczna dla wczesnego baroku. Poeta religijny, lub inaczej metafizyczny, przejęty był do głębi doświadczeniem włas­nej marności i znikomości. Prześladowany nieustannie wizją śmierci, szatana i pokus cielesnych. Swe refleksje zawierał w rymach pełnych paradoksów i rozbudowanych metafor.

Postacie literackie i teksty, które możesz wykorzystać:

Przejdź do literatury ziemiańskiej, którą możesz nazwać „drugim obliczem” baroku. Wskaż na jej wieloletnią tradycję – sięgającą Mikołaja Reja (Żywot człowieka poczciwego) i Jana Kochanowskiego (Pieśń świętojańska o sobótce). Pamiętaj, że kultura polska XVII wieku jest głównie kulturą ziemiańską. Przeważająca większość szlachty – czyli ludzi, mniej lub bardziej, wykształconych – mieszkała na wsi w majątkach ziemskich.

Porusz też kwestię drugiego oblicza Sarmaty, który poza ziemianinem był także żołnierzem.

Tu możesz wykorzystać Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska – spójrz na Sarmatę z lekką dozą ironii. Możesz potępić ksenofobię – czyli strach przed obcością, nadmierną skłonność do alkoholu, zarozumialstwo i pychę – charakterystyczne dla polskich szlachciców wieku XVII. Pokaż też jednak dobre strony sarmatyzmu. Czy „złotej wolności szlacheckiej” nie można nazwać zalążkiem współczesnego ustroju demokratycznego? Kto wie, gdyby nie rozbiory, może kultura polityczna w Polsce stałaby dziś na wyższym poziomie – mając za sobą prawie czterechsetletnią tradycję?

Zwykliśmy ganić i krytykować kulturę sarmacką, upatrując w niej przyczynę upadku Polski. Zapominamy często o jej dobrych stronach, takich jak:

  • Słynna polska gościnność – tylko wtedy wcielano tak naprawdę w życie hasło „gość w dom – Bóg w dom”. Gospodarz mógł zbankrutować, ale ważne było, aby goście czuli się jak najlepiej.
  • Kultywowanie tradycji narodowej – aktualne do dziś, kiedy narzekamy na nadmiar „amerykanizowanie” naszej kultury. Sarmaci bardzo silnie (może trochę zbyt silnie) bronili się przed wpływami obcymi.
  • Polska potęgą – czas Sarmatów to czas upadku, ale i także największej świetności Rzeczpospolitej. Polska zajmowała wtedy tereny od Bałtyku aż po Morze Czarne.

Pora na oświeconych

Pamiętaj, że są to najbardziej „polityczni” bohaterowie polskiej literatury. Zawsze poprawni, wykształceni, inteligentni i skromni – przez co może trochę sztuczni.

  • Odwołaj się do głównych haseł oświecenia, pokaż w jaki sposób realizowali je bohaterowie literaccy.
    • Zanalizuj postacie Walerego i Podkomorzego z Powrotu posła Juliana Ursyna Niemcewicza.
    • Możesz wspomnieć też o Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach Ignacego Krasickiego – gdzie tytułowy bohater na końcu swej podróży edukacyjnej poznaje doskonałe państwo na wyspie Nipu. Po powrocie do Polski podejmuje zaś próby reform na wsi.
  • Wskaż na doniosłość oświecenia – epoka ta to przecież jedna wielka próba ratowania Polski. Wiele z oświeceniowych haseł, takich jak prawo jednostki do wolności, potrzeba edukacji, równouprawnienie, przyświeca nam do dziś.
  • Potępić możesz zbytnią naiwność oświeconych, ich skłonność do idealizowania i kreowania papierowych postaci literackich, a także zbytnie krytykowanie tradycji staropolskiej – w myśl zasady „cudze chwalicie, swego nie znacie”.

Sarmata oświecony – zaskakująco prezentował się swoim współczesnym Franciszek Dionizy Kniaźnin. Ten wybitny poeta oświeceniowy jako jedyny nosił wąsy i ubierał się w tradycyjny strój staropolski! Jego patriotyzm można uznać za udaną próbę połączenia tradycji z nowoczesnością.

Pozostającą w tym duchu, ale niezbyt udaną próbą literackiego przedstawienia postaci oświeconego Sarmaty jest powieść Ignacego Krasickiego Pan Podstoli – przedstawia ona idealnego szlachcica ziemianina, który doskonale gospodaruje w swych włościach, szanuje chłopów, dba o edukację dzieci i stroni od sporów politycznych. Jednym słowem utopia.


Jak zakończyć?

Przykład

Mogę powiedzieć, że najbardziej cenię tych bohaterów literackich, którzy próbowali coś zmienić w otaczającym ich świecie. Literatura powinna według mnie służyć nauczaniu, pokazywaniu ludziom właściwych wzorów do naśladowania, mówieniu, co jest dobre, a co złe. Epoką literacką, która najpełniej realizowała te zasady, było właśnie oświecenie. Dzieła powstałe w tym czasie nie są może doskonałe – brak im trochę barwności i niejednoznaczności świata przedstawionego. Jednakże służą one realizowaniu celów wyższych, stojących poza literaturą.

Przykład

Barok i oświecenie to ponad dwieście lat w historii Polski – mnogość koncepcji, pomysłów, nastrojów, a co za tym idzie także postaw życiowych proponowanych przez literaturę tych epok. Filozofujący poeta, beztroski Sarmata, oświecony polityk – każda z tych postaci wymaga osobnej uwagi. Każda ma swoje strony dobre i złe. Wybierając tylko jedną z nich, przekreślilibyśmy sto lat historii naszego kraju.

 

Sarmaci kontra oświeceni

Walka między kochającą dawny porządek szlachtą a zwolennikami reform toczyła się nie tylko na sejmikach. Polem jej była również literatura. Pisarze oświeceniowi lubowali się w zestawianiu postaci młodego i inteligentnego przedstawiciela „nowej generacji” z tępym i stereotypowo myślącym Sarmatą. Na przykład:

  • Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza,
  • Sarmatyzm Franciszka Zab­łockiego.

Oświecony to pozytywny bohater literatury wieku XVIII. Wykształcony, obyczajny, skromny i przekładający dobro państwa nad własne korzyści. Otwarty na nowe prądy myślowe, lecz nie przyjmujący ich bezkrytycznie.

Postacie literackie i teksty, które możesz wykorzystać:


Sarmata
tak sami siebie nazwali polscy szlachcice w epoce baroku – uważając się za potomków słynnych i walecznych plemion koczowniczych. Sarmata to najczęściej wąsaty i otyły ziemianin, niestroniący od wina, kłótni i dobrego jadła.

Postacie literackie i teksty, które możesz wykorzystać:

Mesjanizm sarmacki
Sarmaci nie byli skromni, wojny polsko-tureckie uznali za walkę w obronie całego chrześcijaństwa. Polskę nazywali „przedmurzem chrześcijaństwa” lub po prostu „mesjaszem narodów” – ofiara ponoszona przez nasz kraj zbawić miała wszystkie państwa Europy.
Pamiętaj: ta koncepcja zostanie powtórzona w romantyzmie.

Poeta religijny
Postawa charakterystyczna dla wczesnego baroku. Poeta religijny, lub inaczej metafizyczny, przejęty był do głębi doświadczeniem włas­nej marności i znikomości. Prześladowany nieustannie wizją śmierci, szatana i pokus cielesnych. Swe refleksje zawierał w rymach pełnych paradoksów i rozbudowanych metafor.

Postacie literackie i teksty, które możesz wykorzystać:

  • Mikołaj Sęp-Szarzyński: Epitafium Rzymowi
  • Daniel Naborowski: Krótkość żywota, Cień, Marność

Libertyn
Nowe wcielenie „oświeconego”, którego nadmierny krytycyzm doprowadził do zakwestionowania wszystkich prawie wartości – z Koś­ciołem katolickim na czele! Są dwa rodzaje libertynizmu: pierwszy – skrajny – uwielbiający prowokacje, a nawet perwersje; uosobiony przez markiza de Sade’a, drugi – umiarkowany – wierzący w nieograniczoną wolność człowieka i jego rozumu. Libertynami umiarkowanymi możemy nazwać Woltera i Stanisława Trembeckiego.

Zobacz:

Epoka oświecenia w Polsce

Oświecenie wobec sarmatyzmu

37. Ukaż walkę z sarmatyzmem i cudzoziemszczyzną w literaturze polskiego oświecenia

Spór między średniowiecznym ascetą, renesansowym humanistą i barokowym Sarmatą.

Sarmata

Typ sarmaty – w ujęciu barokowym i później

Szlachta i sarmatyzm

Refleksja obywatelska i patriotyczna w poezji barokowej