Czesław Miłosz – poeta, prozaik, eseista, tłumacz, historyk literatury urodzony na Litwie w 1911 r. Laureat literackiej Nagrody Nobla w 1980 r. Pisarz emigracyjny, który w roku 1951 podjął decyzję pozostania na Zachodzie, a dziesięć lat później wyjechał do Stanów Zjednoczonych, by w Kalifornii na uniwersytecie w Berkeley objąć katedrę literatury słowiańskiej. Tam spędził większą część życia. W Polsce komunistycznej był pisarzem zakazanym przez długie lata. Dopiero po przyznaniu Nobla ówczesne władze nie mogły już dłużej udawać, że ktoś taki jak Miłosz nie istnieje. Pisarz przyjechał do Polski po przełomie solidarnościowym w 1981 r. Od tego momentu często odwiedzał ojczyznę. Zmarł w Krakowie 14 sierpnia 2004 r.
Tło epoki
Debiut Miłosza przypada na lata trzydzieste XX w. To czas burzliwy, trudny do zdefiniowania. Z jednej strony ogromny postęp techniczny, rozwój kina, radia, motoryzacji, z drugiej wielki kryzys ekonomiczny i rodzący się faszyzm. Na Wschodzie umacnia się system komunistyczny. Ustroje totalitarne zaczynają budzić grozę i zagrażać indywidualizmowi człowieka. W Polsce bezrobocie, inflacja, problemy narodowościowe, próby scalania nowego państwa. Poczucie zagrożenia zarówno ze strony hitlerowskich Niemiec, jak i sowieckiej Rosji. Nic więc dziwnego, że całą Europę zdominowały nastroje katastroficzne. Wizja kolejnej wojny wydawała się coraz bardziej realna i w końcu stała się faktem.
Lektura pierwszych tomików wierszy Miłosza pozwala odczuć mroczną atmosferą tamtych czasów, odczytać niepokoje artysty uwikłanego w historię.
Etapy twórczości
Etap pierwszy – katastroficzny
To poezja obejmująca twórczość z czasu dwudziestolecia międzywojennego, kiedy Miłosz jako jeden ze współzałożycieli grupy poetyckiej Żagary debiutował oficjalnie Poematem o czasie zastygłym, a wkrótce potem wydał tomik poezji Trzy zimy. Zaliczyć można do tego okresu wiersze pisane w czasie okupacji, wydane w zbiorze Ocalenie, zawierającym również teksty sprzed wojny. Twórczość tego czasu rozpięta jest pomiędzy poszukiwaniem arkadii a świadomością nieodwołalnej katastrofy cywilizacyjnej. Motywy końca świata, niepokój przed tym, co może przynieść nieobliczalna historia, odpowiedzialność artysty za losy świata stanowią główne wątki wczesnej poezji Miłosza.
Etap drugi – demaskatorski
Ten etap twórczości przypada na późne lata czterdzieste i lata pięćdziesiąte. W Polsce umacniała się władza komunistyczna. Poeta przebywający wówczas za granicą jako pracownik służby dyplomatycznej przyglądał się zmianom ustrojowym w kraju z dystansu i demaskował absurdy nowej rzeczywistości, ostrzegając przed zagrożeniem płynącym ze strony totalitarnych ideologii. Najbardziej znaczące utwory z tego czasu to Traktat moralny, wiersz Który skrzywdziłeś i zbiór esejów Zniewolony umysł będący paraboliczną opowieścią o losach kilku polskich pisarzy uwikłanych w komunizm.
Etap trzeci – klasyczny
Przypada na lata emigracji. Zaczyna się wraz z napisaniem Doliny Issy, książki, która jest powrotem do mitologii dzieciństwa, do litewskich przestrzenie, jest poszukiwaniem ładu i sensu istnienia. Potem Miłosz wydaje kolejne tomy poezji m.in. Traktat poetycki, Król Popiel i inne wiersze, Gucio zaczarowany, Miasto bez imienia, Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada.
Jego poezja ze względu na swoją różnorodność, wielość tematów i wątków staje się coraz trudniejsza do sklasyfikowania. Opatrzyć ją można na pewno terminem „klasycyzm”, bo poddana surowej dyscyplinie, przesiąknięta intelektualnym dystansem, prowadzi dialog z tradycją, wspierając się na racjonalizmie i stoicyzmie jako największych wartościach, którym warto zaufać.
Twórczości poetyckiej towarzyszy w tym czasie bogata eseistyka. W esejach Prywatne obowiązki, Rodzinna Europa, Rok myśliwego, Ziemia Ulro, Szukanie ojczyzny Miłosz podejmuje przeróżne tematy dotyczące tradycji, etyki, a także polskości.
W 2002 r. przed śmiercią otrzymuje jeszcze Nagrodę Literacką Nike za zbiór pod tytułem Piesek przydrożny.
Najważniejsze wiersze
- W mojej ojczyźnie
- Piosenka o końcu świata
- Walc
- W Warszawie
- Campo di Fiori
- Który skrzywdziłeś
- Traktat moralny
- Ars poetica
- Moja wierna mowo
- Dar
- Oeconomia divina
- Sens
- Dwór
Inni o Miłoszu
- Gdyby nie było w naszym życiu Czesława Miłosza – o ileż to życie byłoby lżejsze!
Nie byłoby wtedy jego poezji – i początkujący poeci nie mieliby tak wysoko ustawionej poprzeczki do przeskoczenia…
Stanisław Barańczak
- Dzięki niemu doświadczyłem, że współczesna sztuka nie musi mówić „skrzekiem karłów i demonów”, ani też chronić się w zaczarowany ogród estetycznego przerafinowania. Triumf Miłosza jest triumfem słów dostojnych i czystych.
Jan Błoński
- Poeta ten niejako głosi straszliwie trzeźwą wersję stoicyzmu, która nie ignoruje rzeczywistości, choćby najbardziej absurdalnej i potwornej, lecz przyjmuje ją jako normę, którą człowiek musi uwewnętrznić, nie rezygnując ze swych nadszarpniętych wieloma kompromisami wartości.
Josif Brodski
Cechy stylu poetyckiego Czesława Miłosza
Wizyjność
Np. projekcje nadchodzącej katastrofy:
Aż przyjdzie czas gniewu, dopełnią się miary
I krzykiem ognistym śmierć stanie we drzwiach
(…)
Lodowe pole w blasku żółtej zorzy
W nagle rozdartej nocy się otworzy,
Tłumy biegnące wśród śmiertelnej wrzawy,
Której nie słyszysz, odgadujesz z ust
(Walc)
Operowanie frazą mowy potocznej
Przykłady:
Jedli te swoje kluski i kartofle
I mieli przynajmniej czym palić w nasze długie zimy
(Dwór)
Tylko siwy staruszek, który byłby prorokiem,
Ale nie jest prorokiem, bo ma inne zajęcie,
Powiada przewiązując pomidory:
Innego końca świata nie będzie
(Piosenka o końcu świata)
Dyskurs, czyli ton przemowy, dyskusji
Przykład:
Gdyby tak było, to jednak zostanie
Słowo raz obudzone przez nietrwałe usta,
Które biegnie i biegnie, poseł niestrudzony,
Na międzygwiezdne pola, w kołowrót galaktyk
I protestuje, woła, krzyczy.
(Sens)
Obiektywizacja przeżycia poetyckiego
Przykład:
To miejsce i ja, choć daleko stąd
Równocześnie, rok po roku, traciliśmy liście,
Zasypywały nas śniegi, ubywało nas
I znów razem jesteśmy, we wspólnej starości
(Dwór)
Klasycyzująca dyscyplina
Wiersze, takie jak:
- Walc,
- Campo di Fiori,
- Piosenka o porcelanie,
- Sens.
Poezję Miłosza możesz wykorzystać do prezentacji następujących tematów:
- Katastrofizm
- Wizje ginących cywilizacji
- Władza i władca
- Motyw tańca w literaturze
- Rola poety i poezji w historii
- Klasycyzm
- Związki literatury z tradycją
- Aluzje literackie
- Przemijanie
- Poezja duchowej równowagi
- Motyw świata jako ogrodu
- Człowiek wobec historii
- Poglądy na sztukę współczesną
- Topos rodzinnego języka Czesława Miłosza.
Zobacz: