Epoka – właściwie trzy epoki. Debiutuje w Młodej Polsce, tworzy w dwudziestoleciu międzywojennym i długo po wojnie.

Miejsce – Lwów – miasto dzieciństwa i studiów, Warszawa.

Nurty

  • W Młodej Polsce dekadentyzm i nietzscheanizm.
    Deszcz jesienny to sztandarowy przykład poetyki i myśli dekadenckiej – Kowal – filozofii silnej jednostki, woli mocy, siły człowieka.
  • W międzywojniu – poezja codzienności, początek klasycyzmu.
  • Współczesność – klasycyzm.

Miejsce w polskiej literaturze
Zwany poeta trzech pokoleń, pozostawił bogaty dorobek i jest jednym, z poetyckich autorytetów poezji współczesnej. To ważny twórca.

 

Biografia

Leopold Staff urodzony w 1878 roku Staff żył i tworzył bardzo długo (nazywany jest poetą trzech pokoleń), ale jego życie nie stanowi przedmiotu szczególnego zainteresowania biografów. Poeta studiował prawo, filozofię i romanistykę, działał w wielu organizacjach i stowarzyszeniach. Był niezwykle pracowity – jako pisarz, tłumacz, redaktor i naukowiec. Dużo podróżował, z licznych podróży przywożąc wiele materiału do dalszej twórczości. Podziwiany właściwie w każdej z epok, w której przyszło mu żyć, szczególny szacunek zyskał wśród młodych skamandrytów, którzy uznali go za swego patrona, co np. Julian Tuwim okazywał… całując dojrzałego poetę w rękę. Czas II wojny światowej Staff spędził w Warszawie; pisał wtedy szczególnie piękne, niosące pociechę wiersze (np. Pierwsza przechadzka). Choć działał i wydawał dużo także po wojnie, na uwagę zasługuje fakt, że nie współpracował z komunizmem. Zmarł w 1957 roku, pochowany został na warszawskich Powązkach.

 

Okresy twórczości

  • Okres młodopolski – twórczość Staffa jest niejednorodna w tym okresie. Z jednej strony tworzy pesymistyczne liryki nastrojowe, takie jak słynny Deszcz jesienny, z drugiej zaś poszukuje siły, ale i harmonii w otaczającym go świecie – Kowal, Przedśpiew. Poeta łączy stylistykę modernistyczną z poetyką i filozofią klasyczną. Deszcz jesienny – długi, nastrojowy liryk z elementami impresjonizmu i symbolizmu, obrazujący typowo młodopolskie nastroje: smutek, niepokój, zadumę, strach i cierpienie, pojawiające się pozornie bez przyczyny. Kowal – wiersz kontrastowy wobec Deszczu jesiennego, można powiedzieć: antydekadencki, ukazujący konieczność kierowania się w życiu siłą i bezkompromisową odwagą, tylko wtedy życie ma sens (dostrzega się w tym motyw wzięty z filozofii Nietzschego).
  • Okres międzywojenny – zwrot ku liryce spokojnej, optymistycznej i pełnej nadziei. Pojawiają się wątki religijne w tomie Ucho igielne, zaś przezwyciężeniem młodopolskiego pesymizmu staje się wiersz Deszcz wiosenny. Poeta wchodzi na własną drogę poetyckiego rozwoju, od tego czasu jego twórczość pozbawiona jest wpływu mód i chwilowych konwencji, lecz wyraża bardzo indywidualny stosunek do życia, dla którego wzorców można poszukać w poezji Kochanowskiego i filozofii greckich stoików i epikurejczyków.
  • Okres powojenny – Staff pozostaje nadal „poetą nadziei”, obce są mu katastroficzne nastroje jego kolegów po piórze. Wojna jednak nie pozostaje bez śladu w jego twórczości. Poeta zmienia trochę poetykę swoich utworów, odchodzi od klasycyzmu – rezygnuje z rymów, wprowadza zwroty potoczne i paradoksy. Choć życie ukazywane jest w jego utworach jako zadanie trudne i skomplikowane, jednak pogoda i optymizm są także bardzo ważnymi jego cechami.

 

Tego szukaj w wierszach Staffa

  • Młodopolski dekadentyzm – typowy dla epoki pesymistyczny, melancholijny, żałobny nastrój – wszechogarniający splin. Najsłynniejszy wiersz utrzymany w tej tonacji to Deszcz jesienny. Splin nie przeszkodził poecie w zadbaniu o piękną, staranną formę utworu – znajdziemy tam np. onomatopeje i modernistyczne operowanie barwami Artysta wyrażał typowe dla Młodej Polski nastroje zniechęcenia, niemocy i przygnębienia, ale także dążenia aktywistyczne, akcentujące siłę i potęgę człowieka
  • Nietzscheanizm – jego echa znajdziemy w Snach o potędze; najbardziej znany wiersz z tego tomu to Kowal.. Według strof utworu człowiek powinien, używając swojej woli mocy, wypracować sobie silny charakter i spójną osobowość. Celem każdego człowieka powinno być serce „hartowne, mężne, dumne, silne”.
  • Franciszkanizm – afirmacja świata i istnienia, miłość do Boga i natury. Znany utwór realizujący filozofię św. Franciszka z Asyżu to O miłości wroga, głoszący filozofię franciszkańską i ewangeliczną zasadę miłości do nieprzyjaciół.
  • Klasycyzm – późniejsze utwory to spokojna, wyważona forma, zasada złotego środka – harmonia i umiar, sięganie do motywów antycznych i starożytnej filozofii. Znany utwór nawiązujący do antyku to Odys – posługuje się tu poeta metaforą życia jako wędrówki. Itaka – to kres życia. Inny ważny wiersz, wart zapamiętania ze względu na klasyczną filozofie – Przedśpiew.

 

Twórczość

Antydekadencki młodopolanin

Antydekadenckość Staffa widać już od pierwszych jego wystąpień – w 1900 roku we Lwowie wygłosił on odczyt zatytułowany Rekonwalescencja końca wieku, w którym kategorycznie wzywał i domagał się otrząśnięcia z bierności, odrzucenia nastrojów niemocy, głosił potrzebę aktywnej postawy wobec życia.

Te same wezwania odczytamy w pierwszym, debiutanckim tomie jego poezji Sny o potędze (rok 1901). W wierszach z tego tomu bez trudu odnajdziemy elementy (choćby tytuł tomu) świadczące o fascynacji filozofią nietzscheańską. Jednak nie przyjął Staff poglądów Nietzschego bezrefleksyjnie – odrzucił wszystko, co było niezgodne z etyką chrześcijańską, między innymi indywidualną moralność („samolubstwo dostojnych jest stanem świętym” – mówi Nietzsche), pogardę dla litości, współczucia i altruizmu.

Programowym utworem tego okresu jest wiersz Kowal.

Według Staffa najwyższym celem człowieka jest osiągnięcie mocy i poczucia wewnętrznego ładu. Tytułowy kowal to człowiek nietzscheański – silny, wolny, który samodzielnie kształtuje swoje wnętrze: „bo z tych kruszców dla siebie serce wykuć muszę,/ Serce hartowne, mężne, serce dumne, silne.” Pracujący rzemieślnik, kowal kojarzy się nam – i tak został opisany przez Staffa – z siłą fizyczną, działaniem, aktywnością. W opisie jego pracy dominują czasowniki określające dynamizm: „wyrzucam jak wulkan”, „ciskam”, „walę”, „rozbijam” i wartościujące przymiotniki w opisie serca, które ma być „hartowne”, „mężne”, „dumne”, „silne”. Jeśli w wierszu pojawiają się typowe dla dekadenckiej liryki młodopolskiej określenia „słabość”, „chora niemoc”, „skaza”, „pęknięcie”, to tylko po to, aby wskazać czemu przeciwny jest podmiot liryczny, czemu się przeciwstawia.
Wiersz Kowal można nazwać, cytując tytuł jednej z książek Nietzschego, manifestem woli mocy. Do pokonania bierności i aktywności życiowej wzywają także wiersze Odrzućmy wraz… i Sen nieurodzony.

 

A jednak młodopolanin

W pierwszych tomach poetyckich: Sny o potędze i Dzień duszy (rok 1903) obok wyraźnych akcentów nietzscheańskich odnajdziemy także wiersze charakterystyczne i typowe dla nastrojowej liryki Młodej Polski, a w nich motywy smutku i melancholii. Przykład: Deszcz jesienny.

Jego treścią jest obraz deszczu widzianego z wnętrza pokoju przez okno. Opis ten budzi w czytelniku melancholię i smutny nastrój. Opisowe fragmenty wiersza zbliżają się stylistycznie do impresjonizmu. W tle pojawiają się smutne obrazy: groby, korowód żałobników, śmierć, pogrzeb, spopielony dom itp.

Staff zastosował w tym wierszu wiele środków artystycznych. Jednym z najciekawszych jest psychizacja krajobrazu, czyli uzewnętrznienie stanu duszy. Inne to sylabotonizm, refren, dźwiękonaśladownictwo (onomatopeja). Padający deszcz jest monotonny, co podkreślił Staff nie tylko powtarzającym się wersem – refrenem, ale także typowym dla stylistyki Młodej Polski potrójnym epitetem, charakteryzującym i opisującym deszcz: „jednaki, miarowy, niezmienny”. Warto zauważyć, że epitety te można określić mianem tautologiczne – przecież nie wnoszą żadnych nowych treści, a przeciwnie powtarzają je – w ten sposób Staff potęguje wrażenie monotonni.

 

Afirmacja życia i filozofia pogody

Stan pogodzenia się z losem – zgody na życie, takim jakie ono jest, do którego inni poeci młodopolscy dochodził długo (np. Kasprowicz dopiero w końcowym etapie swojej twórczości), Staff osiągnął bardzo wcześnie. Pobrzmiewa ów ton już we wczesnych tomach poety. W tomach Ptakom niebieskim (1905) Gałąź kwitnąca (1908) i Uśmiechy godzin (1910) brzmi już wyraźnie.

Temat afirmacji życia pojawiał się u Staffa w różnych wierszach (dotyczących rozmaitych tematów) i z różnym nasileniem.

  • Dzieciństwo
    Widzimy w nim odnajdywanie poczucia szczęścia we wspomnieniach z dzieciństwa. Ten wiersz, uznawany za arcydzieło liryki osobistej Staffa, przenosi nas w dziecięcy świat, pełen magii i tajemniczości, świat, w którym odczuwamy szczęście, bo po prostu jesteśmy, istniejemy:Było to jak podróż szalona po świecie,
    Pełne przygód odjazdy w wszystkie świata częście…
    Sen słodki, niedorzeczny, jak szczęście… jak szczęście…

Nie tylko we wspomnieniach dzieciństwa odnajduje Staff spokój i harmonię życia.

  • Sonet szalony
    To utwór o nieograniczonej wolności i swobodzie. Osoba mówiąca w wierszu to włóczęga, który wędruje po świecie. Zgadza się na niewygody i niepogody, przyjmuje świat takim, jaki on jest – dlatego nie jest od niczego zależny, jest wolny:Proszę cię, duszo moja, bądźże mi szaloną,
    Bo ukradłem nadzieję gdzieś w karczmie przydrożnej!
    Ciesz się zgubą! Niech będzie przeklęty ostrożny.

 

Franciszkanizm

Leopold Staff przetłumaczył Kwiatki świętego Franciszka i w postawie świętego odnalazł inspiracje do budowania własnego światopoglądu. Staff nie był specjalnie religijny, franciszkanizm w jego wydaniu to po prostu aprobata rzeczywistości, poczucie harmonii i szczęścia, pogodzenie ze sobą i z otaczającym światem. Najlepszym i chyba najbardziej znanym przykładem postawy franciszkańskiej jest wiersz Przedśpiew z tomu Gałąź kwitnąca (1908).

  • Przedśpiew
    Osoba mówiąca w wierszu (którą można określić jako alter ego poety) to człowiek, który w życiu doświadczył wiele: „Znam gorycz i zawody, wiem, co ból i troska,/ Złuda miłości zwątpień mrok, tęsknot rozbicia”. Ale te doświadczenia nie załamują go, wprost przeciwnie – skłaniają do deklaracji, że życie jest piękne, wystarczy dostrzegać głębiej:I uczę się miłowania, radości w uśmiechu,
    W łzach widzieć słodycz smutną, dobroć chorą w grzechu,
    I pochwalam tajń życia w pieśni i milczeniu,
    Pogodny mądrym smutkiem i wprawny w cierpieniu.

    Bez trudu odnajdziemy tu nawiązanie do filozofii starożytnej: stoicyzmu i epikureizmu.
    „Żyłem i z rzeczy ludzkich nic nie jest mi obce.” – pisze Staff, parafrazując Terencjusza, w ten sposób deklaruje stoicyzm – przyznając po raz kolejny, że życie to doświadczanie dobra i zła, które należy przyjmować ze spokojem. Taka postawa charakteryzowała także późniejsze wiersze poety. Ton franciszkański pobrzmiewał już we wcześniejszych jego tomach, choćby w wierszu z 1903 roku Życie bez zdarzeń poeta pisał:

    Z czasem, jak ojciec mój i jak dziad,
    Będę miał siwe włosy…
    Zbytnich rozkoszy nie da świat
    Ni twarde zbyt dotkną mnie losy.

    Twórczość Staffa z okresu międzywojnia to wiersze klasyczne, charakteryzujące się regularną wersyfikacją i strofiką, podniosłym słownictwem, a także częstym sięganiem do tradycji. Tak jak we wcześniejszej twórczości pojawia się fascynacja przyrodą – całym światem natury stworzonym przez Boga dla ludzi, zachwyt nad zwykłym życiem.

  • Wysokie drzewa
    Wiersz to poetycki opis drzew. Osoba mówiąca w wierszu zachwyca się przyrodą, każdym jej elementem – wodą, powietrzem, ciszą. Obcowanie z naturą, odczuwanie związku z przyrodą daje szczęście i spokój. Harmonię odzwierciedla także budowa wiersza – regularna kompozycja stroficzna, budowa klamrowa (pierwszy i ostatni wers brzmią tak samo), kunszt poetycki przejawiający się doborem środków stylistycznych. Staff po mistrzowsku operuje światłem – można powiedzieć, że w Wysokich drzewach pojawiają się elementy impresjonizmu i synestezja:Koniki polne w sierpniowym gorącu
    Tysiącem srebrnych nożyc szybko strzygą ciszę.

 

Neoklasycyzm

W tym samym czasie gdy w twórczości Staffa pojawiły się motywy franciszkańskie, zauważymy także nawiązania do filozofii i poezji klasycznej.

  • Neoklasycyzm poezji Staffa jest szczególnie widoczny w tomach Gałąź kwitnąca (rok 1908) i Uśmiechy godzin (rok 1910). Potwierdzeniem fascynacji kulturą antyczną jest cykl poetycki Śladem stopy antycznej z tomu Uśmiechy godzin. Poeta tęskni za antycznym umiarem, prostotą, harmonią, pogodą ducha i równowagą psychiczną.
  • Neoklasycyzm w poezji Staffa to też naśladowanie antycznego metrum, opowiedzenie się za zwięzłością i klarownością treści, rezygnacją z przepychu na rzecz prostoty i umiaru. Poeta nie tylko odwołuje się do świata realiów antycznych, a także stosuje wiele chwytów artystycznych typowych dla utworów klasycznych.

Najlepiej scharakteryzowała Staffa klasycystę Irena Maciejewska: „Staff uznawany jest za najwybitniejszego w poezji polskiej XX wieku przedstawiciela klasycyzmu, rozumianego zarówno jako poetyka twórczości, jak też filozofia ładu i zgody z życiem, jako dążenie integracji różnych nurtów kultury europejskiej – antycznej i chrześcijańskiej.”

Cechy klasyczne twórczości Staffa

  • antropocentryzm – ośrodkiem zainteresowania twórczości Staffa jest człowiek
  • synkretyzm – poeta łączy różne nurty, by dochodzić prawdy o człowieku – na przykład potrafi stopić ze sobą antyk i myśl chrześcijańską
  • optymizm – odrzuca pesymizm, postuluje pogodę – najważniejsza radość życia
  • model człowieka – mocnego, radosnego, dobrego
  • dorobek kultury ludzkiej jako temat wierszy
  • piękno świata, franciszkański zachwyt naturą jako tematy twórczości
  • aluzje literackie – do autorytetów klasycznych jak Kochanowski czy Terencjusz.

 

Poetycki manifest Staffa

W tomie Barwa miodu zawarł poeta wiersz programowy. Choć mianem manifestów możemy określić sporo wierszy poety, temu warto przyjrzeć się ze szczególną uwagą.

Ars poetica
Jaka miała być funkcja jego poezji? Przede wszystkim docierać do zwykłych ludzi, miała być zrozumiała dla każdego, nawet prostego człowieka – stąd w formie jasność i komunikatywność języka, a w tematach skupienie się na zwykłych, codziennych problemach.

 

Powojenna twórczość Staffa

Chociaż Staff przeżył wojnę jako artysta dojrzały, odbiła ona na nim swoje piętno i nie pozostała bez echa w twórczości. W tomie Martwa pogoda (rok 1946) zamieszcza utwory powstałe w okresie okupacji. Już sam tytuł tomu jak na Staffa jest niezwykły, on – piewca spokoju i akceptacji świata – już w tytule sugeruje, że będzie opisywał martwy, umierający świat.

Aż buchnie z bladych ust pieśń, jak krwi rzeka,
Niby chorągiew, co krzyczy w przestrzenie:
Wolność człowieka i miłość człowieka!

– pisze Staff w wierszu Rzut w przeszłość. Mimo nastrojów katastroficznych i zwątpienia Staff odnajduje swój dawny humanistyczny i chrześcijański światopogląd.

  • Pierwsza przechadzka
    Jednym z najpopularniejszych powojennych wierszy Staffa jest Pierwsza przechadzka. To utwór, który dodawał otuchy, wyrażał nadzieję na lepsze jutro, bez względu na to, co teraz. Chociaż „przyjdą dni klęski (…) będziemy znowu mieszkać w swoim domu.”
  • Chciałem już zamknąć dzień
    Poeta – doświadczony przez los – ma świadomość, że przed nim jeszcze wiele wyzwań, które musi podjąć, z którymi musi się zmierzyć. Chociaż wojna zniszczyła podstawowe wartości, to życie rodzi się na nowo i poeta nie może być wobec tego obojętny: „Oto dzień nowy i świat nowy,/ Tysiącem dziwów gra mi./ Zerwałem się na równe nogi/ Przed wysokimi stanąłem schodami”.

 

Staff nowator

  • Kolejne tomy poetyckie to kolejny przełom w twórczości Staffa. W tomach Wiklina (rok 1954) i Dziewięć Muz (wyd. pośmiertne 1958) poeta – dotychczas hołdujący klasycyzmowi w treści i formie – odszedł od tradycyjnych systemów metrycznych, unowocześnił sposób obrazowania – zrezygnował z metafory, wprowadził do poezji język potoczny, stworzył autoironiczną wizję świata.
  • Podwaliny
    Ten utwór można określić jako wyznanie piewcy ładu i harmonii świata, dla którego przeżycia wojenne były ciężką próbą:
    Budowałem na piasku
    I zwaliło się.
    Budowałem na skale
    I zwaliło się.
    Teraz budując zacznę
    Od dymu z komina.
  • Ostatni z mego pokolenia
    Najlepszym podsumowaniem twórczości Staffa może być jego wiersz z pośmiertnie wydanego tomu opracowanego przez Tadeusza Różewicza – Kto jest ten dziwny nieznajomy z roku 1964 – Ostatni z mego pokolenia. To przykład poezji testamentalnej – dokonującej rozrachunku z życiem.
    Odnajdziemy w nim smutek poety, który przeżył swoich przyjaciół, w życiu wiele doświadczył, ale także radość człowieka, który wielbił wolność i swobodę. Sam Staff twierdzi, że nie pisał dla sławy (choć wcześnie świadomie pisał, że kochają go muzy), to tylko ona po nim zostanie.

.

Zapamiętaj o Staffie

  • Klasycyzm – oprócz spokojnej, zharmonizowanej formy dojrzałych wierszy, ich ładem i prostotą formy, wyraża się zachwytem i odniesieniami do dzieł sztuki włoskiej.
  • Połączenie filozofii epikurejskiej i stoickiej sprawia, że niektóre wiersze poety można pomylić z dziełami Kochanowskiego (np. Przedśpiew). Zachwyt nad urodą świata i przekonanie, że z każdej opresji można wyjść cało.
  • Uniwersalność przesłania utworów jest bardzo specyficzną cechą twórczości Staffa i sprawia, że można go nazwać poetą ponadczasowym.

Leopold Staff jest poetą trzech pokoleń – tworzył w Młodej Polsce, w dwudziestoleciu międzywojennym i w Polsce powojennej. Jest jednym z najważniejszych poetów minionego stulecia, klasykiem, twórcą wierszy znanych poprzednim pokoleniom i cenionym przez nie. Przeżył dwie wojny światowe, współtworzył polską poezję od początku wieku, w dwudziestoleciu był już autorytetem, a skamandryci uznali go za swojego patrona. II wojnę światową przeżył w Warszawie. Etapy jego twórczości odzwierciedlają historię i przemiany poezji polskiej w dwudziestym wieku. W gronie najwybitniejszych klasyków polskiej poezji obok niego stoją: Miłosz, Iwaszkiewicz i Herbert, którzy czerpali z dokonań poety jak z bijącego wciąż źródła klasycyzmu. Staff zmarł w 1957 roku, został pochowany na Powązkach.

Najważniejsze wiersze:

  • Deszcz jesienny – wyraz dekadentyzmu, najważniejszy wiersz modernistyczny,
  • Kowal – świadectwo nietzscheańskiej wiary w człowieka,
  • O miłości wroga – manifest franciszkanizmu,
  • Przedśpiew – początki klasycyzmu,
  • Curriculum vitae – poetyckie rozliczenie ze swoim życiem,
  • Wysokie drzewa – piękno natury, wyraz klasycyzmu w poezji,
  • Ars poetica – definicja klasycznego wiersza,
  • Chciałem już zamknąć dzień – poetyckie credo ze słynnym nawiązaniem do Terencjusza.

 

Ważne cytaty

Zostanie po mnie pusty pokój,
I małomówna, cicha sława
(Ostatni z mego pokolenia…)

Szedłem przez pola żniwne i mogilne kopce,
Żyłem i z rzeczy ludzkich nic nie jest mi obce.
(Przedśpiew)

Nauczyciel pogodny uczę ucznie moje,
Ażeby żyli pięknie i kochali cnoty
(0 nauczaniu cnoty)

Dopiero od posągów, drzew i od trawy, (…)
Nauczyłem się prostej pogodnej postawy.
(Curriculum vitae)

Sam w bezkresie, pustelnik świata, próżen stoję
Urodzony w nagości, z bezimiennym licem
I nie mając niczego co bym nazwał: moje.
(Stwórca żywiołów)

 

Zobacz:

Leopold Staff – portret

Twórczość Leopolda Staffa

Leopold Staff – ważne wiersze

Leopold Staff – jak pisać o…

Leopold Staff – praca domowa

Staff na maturze pisemnej

Refleksja powojenna Staffa – gdzie ją znajdujesz?

Krajobrazy w poezji Staffa – czy to tylko pejzaże, jak określisz ich rolę?