Zagadnienia

1. Motyw władzy i różne portrety władców w literaturze renesansowej.
2. Renesansowe koncepcje ujmowania życia i człowieka.
3. Radości i smutki życia na wsi – różne wizje polskich pisarzy renesansowych.

 

1. Motyw władzy i różne portrety władców w literaturze renesansowej.

O władzy zawsze lubimy się wypowiadać (najczęściej krytycznie, w końcu po to jest) – i nie ma epoki, w której nie powiedziano by czegoś o władcach. Renesans wnosi różne wizje, ujmuje rzecz teoretycznie (Machiavelli) i ukazuje na praktycznych przykładach (Makbet, Parys-Aleksander). Więcej – opiewa w poezji… Czegóż więcej trzeba?

Przygotowujemy sobie cytaty o władzy.

  • Apel Jana Kochanowskiego:
    Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie
    A ludzką sprawiedliwość w ręku trzymacie…
    Nie wierz Fortunie co siedzisz wysoko,
    Miej na poślednie koła pilne oko
    Jan Kochanowski Pieśń III, Księga druga
  • Porady Machiavellego:
    Należy być lisem, aby się poznać na sieciach i lwem aby odstraszać wilków i cel uświęca środki.

Od czego zacząć?
Może od małej wędrówki wstecz? Znacie już przecież Kreona i jego dylematy, znacie też parenezę średniowieczną – tam ideał władcy był dokładnie określony. A jednak przeminął… portret dobrego króla Artura czy też miłościwie panującego Karola Wielkiego… Renesans ustala pouczenia nowe.

Materiał literacki do wykorzystania to:

  • Książę Machiavellego
  • Makbet Szekspira
  • Odprawa posłów greckich Kochanowskiego.

Trzy zupełnie różne modele sprawowania władzy, a co ciekawsze – dają możliwość wyboru i ocen. Być może Machiavelli zrozumiałby i usprawiedliwił niektóre czyny Makbeta, lecz pamiętajmy, że najwyższą wartością była dlań racja stanu, a nie prywatne interesy władcy. I tu – najniespodziewaniej – spotykamy głos podobny do postulatów Jana Kochanowskiego. Czy usprawiedliwilibyście Aleksandra? Jaki powinien być władca – waszym zdaniem. Czy władca musi niszczyć? Co mówią o nim współcześni? Chętnych do podniesienia poziomu swojej pracy odsyłam do czterech wierszy:

Być może refleksje z poezji przydadzą się do ocen Makbeta, Księcia, Parysa…

 

2. Renesansowe koncepcje ujmowania życia i człowieka.

Znów można pokusić się o porównanie z wiekami średnimi, ba z antykiem, bo przecież renesans wskrzesza starożytną wizję człowieka i jego indywidualizmu. Anonimowość i skromność średniowiecza już mu nie wystarcza. Jaką pozycję chce zająć w życiu, we wszechświecie?

Szukaj u:

Zastanów się, w których wypowiedziach literackich człowiek prezentowany jest jako szczęśliwy, pełen spokoju spadkobierca Boga na ziemi, w których jako krucha istota podporządkowana Bogu? Jakie recepty na szczęśliwe życie dają renesansowi twórcy? Kto widzi świat jako harmonijną strukturę, a kto jako pole walki? Kto chwali dobra doczesne, a kto wskazuje ich znikomość?

Przydatne cytaty:

Kto tak mądry, że zgadnie,
Co nań jutro przypadnie?
Sam Bóg wie przyszłe rzeczy, a śmieje się z nieba,
Kiedy się człowiek troszcze więcej niźli trzeba
Jan Kochanowski Pieśń IX/ks.I.

Wszystko się dziwnie plecie
Na tym tu biednym świecie
J. Kochanowski Pieśń IX/ks.I
Fraszki to wszystko, cokolwiek myślemy
Fraszki to wszystko, cokolwiek czyniemy
(…)
Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława.
Wszystko to minie jako polna trawa,
Naśmiawszy się nam i naszym porządkom
Wemkną nas w mieszek, jako czynią łątkom
Jan Kochanowski O żywocie ludzkim

Cóż będę czynił w tak straszliwym boju,
wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?
Mikołaj Sęp-Szarzyński O wojnie naszej…

Z wstydem poczęty człowiek, urodzony
z boleścią, krótko tu na świecie żywie,
i to odmiennie, nędznie, bojaźliwie,
ginie od słońca jak cień opuszczony.
Mikołaj Sęp-Szarzyński Sonet II

 

3. Radości i smutki życia na wsi – różne wizje polskich pisarzy renesansowych.

Potrzebne będą utwory:

Przede wszystkim trzeba wyeksponować arkadyjską wizję wsi. Tę idylliczną, sielankową, będącą niemal rajem na ziemi. Wieś – to natura, jej regularność, cykliczność, harmonia. Wieś to porządek odwiecznych praw przyrody. Wieś to spokój i wewnętrzna harmonia człowieka. Wieś to przyjemność i radość: dobre jadło, polowanie, rybołówstwo, to także praca: na roli, w polu itd. Wiejski żywot – tak postrzegany – zgadza się po prostu z renesansową koncepcją szczęśliwego życia. I dlatego życie na wsi jest pewną receptą na szczęście. Ale… zawsze musi znaleźć się jakieś „ale”. I Żeńcy, i Krótka rozprawa podrzucają nam nieco realiów wiejskich. Praca to trud, podziały społeczne nie do końca sprawiedliwe… Być może odmienna wersja wpłynie na Waszą własną ocenę wiejskiego życia. Nie tylko wczoraj – również dziś.

To zagadnienie rzadko występuje samodzielnie – najczęściej w towarzystwie innych epok.

 

Przykłady tematów:

1. Człowiek renesansu bliski współczesnemu? Twoje rozważania o trwałości humanistycznego wzoru „życia godnego”.
2. Rozważania nad sensem życia i szczęściem w ludzkiej egzystencji na podstawie literatury antycznej, staropolskiej i współczesnej.
3. Świat dworski i świat ziemiański w literaturze renesansu polskiego.

1. Człowiek renesansu bliski współczesnemu? Twoje rozważania o trwałości humanistycznego wzoru „życia godnego”.

Bardzo interesujący i wcale nie taki trudny temat!
Zauważcie jak wiele renesansowych ideałów wciąż pozostało aktualnych. Zauważcie, że bliższy nam się wydaje człowiek renesansu z jego umiłowaniem życia, potrzebą harmonii, szacunkiem dla wiedzy i talentu – niż poszukujący ascezy i kontemplacji człowiek wieków średnich. Oczywiście – jest to pewne uproszczenie, przecież nie stronił od rozrywek średniowieczny rycerz, a wielu głosiło kult ascezy jeszcze w renesansie. Niemniej – jeśli chodzi o dominującą postawę wobec wartości życiowych – współczesny człowiek ma w czym wybierać. Renesansowe „życie godne” opiewa w swoich utworach Jan Kochanowski. Być może warto zacząć od wypunktowania lub zdefiniowania owego godnego życia. Co ciekawe – taki model łączy w sobie różne receptury: filozofię starożytną i założenia chrześcijańskie. Nakazuje żyć blisko Boga i w pełnej ufności wobec niego, a jednak samemu decydować o wartościach swojego życia. „I szkoda zwać człowiekiem kto bydlęce żyje” prawi Kochanowski. Jego „godne życie” to korzystanie z rozumu, z serca, z chwili obecnej – ale ze świadomością przemijalności. Życie godne, to życie pełne harmonii, zgody, spełnionych obowiązków gospodarza i obywatela. Czy model taki nie wydaje się pociągający współczesnym? A co uległo dezaktualizacji? Może „sielskość” wiejskiego życia? Może po prostu uporządkowanie i wewnętrzna harmonia zbyt trudne stają się w obliczu tragedii XX wieku?

Wszystko to rozważyć można w pracy maturalnej, pamiętając o tym, że:

„modele życia” były nieco zróżnicowane: Reja, Kochanowskiego, a np. Sępa-Szarzyńskiego czy Łukasza Górnickiego. Ze wszystkiego można wybrać i to co przetrwało, i to co przeminęło, warto też sięgnąć do ideałów zagranicznych. Np. do poglądów Erazma z Rotterdamu (Pochwała głupoty), do założeń Michela Montaigne’a czy włoskiego Pico della Mirandoli. Jego utwór Mowa o godności człowieka wydaje się nie do pominięcia przy tym temacie. W utworze tym Stwórca następująco przemawia do Adama:
Ciebie zaś, nieskrępowanego żadnymi ograniczeniami, oddaję w twoje własne ręce, abyś naturę swą sam sobie określił, zgodnie z twoją wolą. Umieściłem Cię pośrodku świata, abyś tam łatwiej mógł obserwować wszystko co się w świecie dzieje. (…) Będziesz mógł degenerować się i staczać do rzędu zwierząt; i będziesz mógł odradzać się i mocą swego ducha wznosić się do rzędu istot boskich.
Cóż za wyzwanie! Oczywiście – praca maturalna nie może ograniczyć się do wypowiedzi renesansowych. Jak wzorzec „życia godnego” pielęgnuje (lub nie) literatura współczesna. Szukaj i porównaj!

Dyskusje o życiu godnym współcześnie:

 

2. Rozważania nad sensem życia i szczęściem w ludzkiej egzystencji na podstawie literatury antycznej, staropolskiej i współczesnej.

Inaczej sformułowany, ale podobny to temat do poprzedniego. Renesans ma stanowić jeden z trzech filarów pracy, która w zasadzie winna rozwinąć trzy wątki. Co o szczęściu i o życiu ludzkim pisano: w antyku, w lit. staropolskiej, w lit. współczesnej. Renesans jest ważny w staropolskiej wypowiedzi o szczęściu. Przecież przywołać można znów: Kochanowskiego, Reja, filozofów zachodnich. Całą koncepcję harmonii, uporządkowania, ufności Bogu, afirmacji natury.
Ale warto:

  • wykazać podobieństwa i kontynuacje z antykiem
  • skontrastować z koncepcjami średniowiecza i baroku.

Szczególnie to ostatnie wychodzi efektownie – barok bowiem zaprzecza i harmonijnej strukturze, i uporządkowaniu, i idei spokoju. A co w tym wszystkim najbardziej pociągające – to fakt, że literatura współczesna kontynuuje założenia i te, i te… Można znaleźć w niej i pochwałę harmonii, i egzystencjalne lęki. I propagowanie postaw wysoce etycznych i niepokojów moralnych.

Popatrzcie jak można zestawić:

  • poezję Kochanowskiego z poezją Szarzyńskiego i księdza Jana Twardowskiego (ufność Bogu)
  • Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja z Pamiętnikami Paska i Ferdydurke Witolda Gombrowicza.
  • Pouczenia etyczne Kochanowskiego z Panem Cogito Herberta.
  • Koncepcję człowieka potężnego (renesans) z kruchą trzciną (Pascal) i teoriami egzystencjalizmu (Sartre, Camus), wreszcie z poezją Haliny Poświatowskiej.

A przecież nikt nie ma takiej mocy, by nakazać Wam, abyście opisywali wszystko po kolei. Radzę zestawić, porównywać i dodawać własne opinie…

 

3. Świat dworski i świat ziemiański w literaturze renesansu polskiego.

Dość szczupły temat jak na maturę i nie przypuszczam, by znów pojawił się samodzielnie. W całej literaturze staropolskiej, a nawet z wiekiem XIX – to co innego. Dwór – to dwór, zawsze zerkał okiem na zagranicę, przejmował obce mody, był sceną wielkiej polityki. Jeśli zaś chodzi o ziemiaństwo – to bardzo ważna w polskiej kulturze strefa. Wytworzyła pewne dominujące pojęcia, schematy, a nawet mity. Dworek polski, sarmatyzm, pojęcie swojskiej polskości, narodowości, ba – nawet religijności – wszystko to rodem ze świata ziemiańskiego. Źródła swoje ma w średniowieczu, ale okrzepło w renesansie, a rozpropagował owe ideały barok. Oświecenie wielce skrytykowało (ale nie wszystko), a romantyzm z sentymentem i łzą w oku opłakiwał, jako utracone wartości.

Literatura renesansowa tego tematu, to:

Dwór:

Ziemiaństwo:

Cóż o tym świecie, jednym i drugim pisać? Zapewne jaki był, jakie wzorce kształtował i wartości propagował. Kto jak go przedstawiał – kto kontynuował. W kwestii dworów wielkopańskich nie ma tej literatury tak dużo i coraz mniej jest pochlebna:

  • poezja Morsztyna i Naborowskiego
  • trochę twórczości Ignacego Krasickiego
  • Dziady i Pan Tadeusz Mickiewicza
  • Trylogia Sienkiewicza
  • Lalka Prusa

Z nich można wydobyć i opisać magnaterię polską i jej cechy. Ziemiaństwo – to dużo silniejszy łańcuch literacki:

  • Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki
  • Wacław Potocki – Poezje
  • Ignacy Krasicki Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki
  • Adam Mickiewicza Pan Tadeusz
  • Aleksander Fredro – komedie
  • Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem
  • Henryk Sienkiewicz – Trylogia
  • Zofia Nałkowska – Granica
  • Witold Gombrowicz – Ferdydurke.

Zobacz:

Renesans w pracach pisemnych