T
Tragizm to jedna z najważniejszych kategorii estetycznych. Występowała już w tragedii antycznej. Słownik terminów literackich pod red. Janusza Sławińskiego definiuje tragizm jako nierozerwalny konflikt między wartościami i koniecznościami określającymi życie bohatera, który jest pozbawiony możliwości dokonania pomyślnego dla siebie wyboru. Współcześnie tragizm bywa rozumiany inaczej niż w koncepcjach wywodzących się ze starożytności – jako starcie człowieka, którego celem jest wolność lub wielkie czyny, z ograniczeniami jego egzystencji (takimi jak brak zrozumienia u innych, osamotnienie, absurd świata
Temat – to, o czym jest mowa w dziele literackim, wydobyte z utworu i uogólnione znaczenie zespołu motywów. Temat jest więc pojęciem szerszym niż motyw; można powiedzieć, że jest to oś, wokół której skupiają się różne elementy dzieła (wydarzenia, losy postaci, opisy przyrody i stanów duszy bohaterów, dialogi, monologi itd.). Możliwe jest co najmniej podwójne rozumienie tego pojęcia. W pierwszej wersji – temat, to po prostu to, na czym przede wszystkim skupia się dane dzieło
Trawestacja – odmiana parodii, przerobienie utworu literackiego, zazwyczaj z poważnego i podniosłego na żartobliwy, z patetycznego na niski, wulgarny. Pozostaje w ostentacyjnej sprzeczności z charakterem treści naśladowanego dzieła.
Technika milieu – czyli z fr. technika środka. Jest to zabieg pisarski polegający na charakteryzowaniu postaci przez ukazanie tego, co je otacza: ich mieszkań, przedmiotów, którymi się otaczają, a nawet… znajomych. Konkretne przykłady? Spójrzmy, jak wiele możemy się dowiedzieć o Izabeli Łęckiej (Lalka) na podstawie opisu jej sypialni czy o Ignacym Rzeckim na podstawie opisu jego skromnego, staromodnego mieszkania! To wyrafinowana metoda: autor nie informuje nas wprost, że panna Łęcka miała bardzo dobry gust,
Teatr ogromny – koncepcja teatru, którą chciał realizować Stanisław Wyspiański jako artysta i reformator ówczesnego teatru. Ta koncepcja zakładała, że zdarzenie teatralne powinno przekraczać granice poszczególnych sztuk, być wielką syntezą sztuk. Dramat to nie tylko sztuka słowa, ale również malarstwo, muzyka… Z tą syntezą bardzo wyraźnie mamy do czynienia w Weselu. Ideę syntezy sztuk artysta realizował w swoich dziełach – był autorem tekstu, częstokroć projektował scenografię i kostiumy, brał udział w próbach i informował reżyserów o swoich uwagach.
Teatr absurdu – jest to jeden z głównych nurtów awangardowej dramaturgii XX w., który rozwijał się głównie w latach 1955–1965. Za miejsce powstania tego nurtu uznaje się Francję – tam żyli i tworzyli główni jego przedstawiciele: Eugène Ionesco, Samuel Beckett, Artur Adamov, Jean Jenet. Teatr absurdu jest wyrazem pesymistycznej wersji kondycji człowieka i warunków życia w świecie. Na taką wizję duży wpływ miała filozofia egzystencjalna (egzystencjaliści głosili m.in. absurdalność istnienia). Sytuacje, w której twórcy dramatów stawiają bohaterów,
Tragedia – gatunek dramatu ukształtowany w starożytnej Grecji (twórcy: Ajschylos, Sofokles, Eurypides), wywodzący się z obrzędów religijnych. Łączył epizody rozgrywające się między osobami dramatu z pieśniami chóru. Podstawowym kryterium gatunkowym tragedii jest tragizm. Jej bohater znajduje się w konflikcie z Fatum, nieuchronnie zmierzając do katastrofy, jak np. Edyp w Królu Edypie Sofoklesa. Tradycja tragedii antycznej stanowiła punkt wyjścia dla ukształtowania się tragedii renesansowej (Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego) i klasycystycznej (Cyd Pierre’a Corneille’a). Odmienny typ tragedii stworzył
Teatr elżbietański – teatr, który rozwijał się w Anglii na przełomie XVI i XVII w. za panowania Elżbiety I oraz Jakuba I. W tym okresie zaczynają tworzyć Christopher Marlowe i William Szekspir. Jeszcze na początku XVI w. sztuki teatralne wystawiano głównie w kościołach, ale już w latach pięćdziesiątych zaczęto odchodzić od tej tradycji. Ośrodkami teatralnymi stały się dwory królewskie i centra uniwersyteckie (Oksford, Cambridge), gdzie zawiązują się liczne trupy teatralne. Powstają pierwsze teatry zawodowe (Teatr, Kurtyna, Pod
Testament – z łac. testamentum – przymierze. Tak nazwano dwie części Biblii – Stary i Nowy Testament. Księgi te są symbolem przymierza, jakie zawarł Bóg z Narodem Wybranym – Stary Testament i z człowiekiem w ogóle – Nowy Testament.
Traktat (rozprawa) – rozbudowana wypowiedź naukowa lub filozoficzna poświęcona omówieniu jakiegoś zagadnienia. Zwykle prezentuje jakiś określony punkt widzenia, argumenty przemawiające za postawioną tezą i cały przebieg rozumowania.
Tautologia (z gr. tautó to samo i lógos słowo) – błąd podobny do pleonazmu polegający na niepotrzebnym powiedzeniu jeszcze raz czegoś, co już w danej wypowiedzi został-o zawarte, np. nudny i nieciekawy film, wzajemne związki i powiązania.
TENDENCYJNA LITERATURA – z reguły chodzi o ”powieść tendencyjną” rozpowszechnioną w dobie pozytywizmu, nastawioną na propagowanie jakiejś z góry ustalonej idei. Postacie takiej powieści oraz ich losy są tak ułożone, że udowadniają przyjęte założenia: np. wartość pracy w życiu człowieka. Powieść tendencyjna (podobnie jak wypowiedź tendencyjna czy film tendencyjny) nie musi ukazywać całej prawdy ani wszystkich aspektów sprawy – eksponuje potrzebne jej elementy, a te które mogłyby być argumentem przeciwnym
TEOCENTRYZM – główne założenie filozofii średniowiecza, które w centrum wszechświata i wszelkiego istnienia umieszcza Boga (theos = Bóg). Idei teocentryzmu podporządkowane zostały systemy filozoficzne (→ augustynizm), literatura i sztuka, które preferowały tematy sakralne, a także nauka. Konsekwencją teocentryzmu było podporządkowanie życia świeckiego Kościołowi oraz papiestwu, a co za tym idzie → uniwersalizm średniowiecza.
TEORIA SOKOŁA – najbardziej rygorystyczna zasada określająca budowę klasycznej noweli, utworzona od tytułu słynnego utworu Giovanni Boccaccia pt. Sokół. Jest to nowela skomponowana w ten sposób, że centralny motyw – ośrodek kompozycyjny – pojawia się w każdej fazie noweli i odgrywa dominującą rolę w rozwiązywaniu problemu. Motyw ten z reguły bywa wyniesiony do tytułu noweli. U Boccaccia tak właśnie jest: sokół towarzyszy głównemu bohaterowi na każdym etapie wydarzeń, stanowi dlań
TOMIZM – Jest to filozofia utworzona przez św. Tomasza z Akwinu (1227-74). Określa się ją jako harmonijną, bowiem św. Tomasz zakłada tzw. „rozumny ład świata” – wizję wielkiej harmonii, drabiny bytów, na której każde istnienie ma własne, celowe, naturalne miejsce wyznaczone przez Boga. Ujęcie świata jako wielkiego, symetrycznego i uporządkowanego dzieła boskiego zdominowało na wiele setek lat filozofię chrześcijańską i znalazło odbicie w wielu dziełach literackich.
TOPOS – słowo topos znaczy miejsce, natomiast najczęściej termin ten spotyka się w liczbie mnogiej: topika – czyli miejsca. Są to tzw. „miejsca wspólne” – czyli stałe, powtarzające się, wciąż powracające w literaturze obrazy i motywy. Wyraz „topika” często zamieszczany jest w tematach prac pisemnych i budzi wątpliwości uczniów – podczas gdy zwykle chodzi o wyróżnienie, zestawienie i opisanie stałych obrazów, tematów podejmowanych przez danego twórcę, czy w ogóle modnych
TOTALITARYZM – (totalis = całkowity). Pojęcia totalitaryzm używa się na określenie zasady działania systemów, które w sposób całkowity ingerują w życie człowieka, określają życie społeczne, kulturalne i polityczne, oparte na rozbudowanym systemie kontroli, ograniczaniu praw człowieka i prześladowaniu wszelkich przeciwstawnych systemowi tendencji. Przykładem systemów totalitarnych były: faszyzm i stalinizm, które doprowadziły do powstania obozów koncentracyjnych i całkowitym zniewoleniu ludzi myślących inaczej, oparcia funkcjonowania państwa tylko na posłuszeństwie wobec władz. Totalitaryzm
TOWIANIZM – zespół poglądów wyznawanych przez Koło Towiańczyków, skupione w Paryżu wokół Andrzeja Towiańskiego, do którego należał jako gorący zwolennik Adam Mickiewicz, a także przez pewien czas Juliusz Słowacki. Towiański głosił specyficzny mesjanizm, zapowiadający rychłą odnowę Europy, lecz nakazujący Polakom czekać i cierpieć w milczeniu. Andrzej Towiański miał ogromny wpływ na żonę Mickiewicza, kobietę chorą psychicznie, której seanse z Towiańskim przynosiły pewną poprawę zdrowia. ‘Tym niemniej, Andrzej Towiański jest dziwną
TRAGIZM – jest to cecha dzieła literackiego, charakterystyczna dla tragedii, lecz pojawiająca się także w innych gatunkach, polegająca na takim ułożeniu losów bohatera, że musi on dokonać wyboru pomiędzy dwoma równorzędnymi racjami, lecz każda jego decyzja pociągnie za sobą złe skutki. Jest to kategoria ukształtowana w epoce starożytnej, przypisana tragedii greckiej. Za konkretny przykład tragizmu może posłużyć osoba Kreona z Antygony Sofoklesa – musi on wybrać pomiędzy uczuciem rodzinnym a
TREN – gatunek literacki uprawiany już w starożytności jako pieśń lamentacyjna, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, sławiąca czyny zmarłego i głosząca chwałę jego zalet i zasług. Twórcy greccy (Simonides i Pindar) oraz rzymscy (Owidiusz) pisali wiersze, w których opłakiwali śmierć wielkich i sławnych osób. Treny włoskich humanistów poświęcane były już najbliższym (Francesco Petrarka – liryki po śmierci Laury), lecz przestrzegano w nich jeszcze zaleceń starożytnej poetyki. W polskiej literaturze rozpropagował i utrwalił go
