Fleksja (nauka o odmianie wyrazów) jest działem morfologii (nauki o budowie wyrazów). Deklinacja – odmiana wyrazu przez przypadki i liczby. Trzeba podkreślić, że w polskiej gramatyce mamy siedem przypadków. Są to: mianownik (kto? co?); symbol M. dopełniacz (kogo? czego?); symbol D. celownik (komu? czemu?); symbol C. biernik (kogo? co?); symbol B. narzędnik
Odmień następujące rzeczowniki: Włochy, sanie, mieszczaństwo, miłość. M. Włochy, sanie D. Włoch, sań C. Włochom, saniom B. Włochy, sanie N. z Włochami, z saniami Msc. o Włoszech, o saniach W. Włochy, sanie Zapamiętaj! Niektóre rzeczowniki odmieniają się tylko w liczbie mnogiej. Są to na przykład rzeczowniki własne: Włochy, Tatry, Karpaty, Sudety, Niemcy oraz rzeczowniki pospolite, takie jak: sanie, nożyce, skrzypce, drzwi, imieniny, dzieje, dożynki. M. mieszczaństwo, miłość D. mieszczaństwa, miłości C. mieszczaństwu, miłości B. mieszczaństwo,
1. Co to znaczy, że polszczyzna jest językiem fleksyjnym? Językom fleksyjnym przeciwstawiamy języki pozycyjne. Polecenia oznacza zatem również, że polszczyzna nie jest językiem pozycyjnym. Ponieważ fleksja to odmiana wyrazów, można wysnuć wniosek, że języki fleksyjne to takie, w których pewne wyrazy podlegają odmianie przez poszczególne kategorie gramatyczne, takie jak przypadki, rodzaje, liczby albo osoby. Tymczasem takiego właśnie – intuicyjnego – wyjaśnienia – należałoby unikać w trakcie udzielania odpowiedzi na egzaminie. Termin jest
2. Zaklasyfikuj do odpowiednich części mowy poszczególne wyrazy w poniższych zdaniach: A.Czwórka koni zaprzężonych do rydwanu mknęła chyżo po obrzeżu cyrkowej areny. Zdanie składa się z jedenastu wyrazów. Każdy z nich powinien zostać scharakteryzowany osobno. W wypadku odmieniających się części mowy opis będzie dotyczył tej formy fleksyjnej, która wystąpiła w zdaniu – nie zaś formy podstawowej – bezokolicznika dla czasowników bądź mianownika liczby pojedynczej dla każdego przymiotnika czy rzeczownika. czwórka – liczebnik odrzeczownikowy koni
3. Za jaką część mowy uznałbyś wyraz blisko w zdaniach: Te stare sosny rosną blisko naszego domu. Nie marudź, to już całkiem blisko! Podaj przykłady innych wyrazów o takiej podwójnej kwalifikacji. W pierwszym zdaniu wyraz blisko jest przyimkiem – tworzy wyrażenie przyimkowe: blisko kogo? czego? domu. wyraz blisko odznacza się więc tu rządem dopełniaczowym i stąd taka klasyfikacja. Natomiast w zdaniu drugim taki sam wyraz jest przysłówkiem – odpowiada na pytanie tej części mowy:
4. Zaklasyfikuj do odpowiednich części mowy poszczególne wyrazy w poniższych zdaniach i określ przypadek wszystkich wyrazów, które się deklinują. A. Połowa polskich rzek ma wody, które nie nadają się do żadnego użycia. Deklinacja zatem to odmiana przez przypadki. I tak: połowa – rzeczownik odliczebnikowy, mianownik liczby pojedynczej (kto? co?) polskich – przymiotnik, dopełniacz liczby mnogiej (połowa kogo? czego?) rzek – rzeczownik, również dopełniacz liczby mnogiej (połowa kogo? czego?) wody – rzeczownik, biernik
5. Na czym polegają osobliwości w odmianie wyrazów: ręka, oko, ucho? Do odmiany tych rzeczowników wrócimy przy okazji omawiania poleceń z zakresu gramatyki historycznej języka polskiego. Wówczas trzeba będzie poświęcić uwagę niektórym końcówkom fleksyjnym, charakterystycznym dla tzw. liczby podwójnej. Dzisiaj więc – wyłącznie deklinacja tych wyrazów, z podkreśleniem nietypowych form fleksyjnych. Jeśli przyjmiemy współczesny (a nie historyczny) punkt widzenia na kwestie fleksyjne, za nietypowe uznamy te końcówki, które nie występują w wyrazach tego
6. Co jest charakterystyczne w odmianie wyrazów: książę, brat, dziecko? Odpowiedź przyniesie deklinacja: Odmiana rzeczownika: „książę”, „brat”, „dziecko” liczba pojedyncza liczba mnoga M. książę brat dziecko książęta bracia dzieci D. księcia brata dziecka książąt braci dzieci C. księciu bratu dziecku książętom braciom dzieciom B. księcia brata dziecko książęta braci dzieci N. księciem bratem dzieckiem książętami braćmi dziećmi MSC. o księciu o bracie o dziecku o książętach o braciach o dzieciach W.
7. Co jest nietypowe w odmianie rzeczowników: liceum, pieszy, mężczyzna? Zacznijmy od zestawienia: Odmiana rzeczownika: „liceum”, „pieszy”, „mężczyzna” liczba pojedyncza liczba mnoga M. liceum pieszy mężczyzna licea piesi mężczyźni D. liceum pieszego mężczyzny liceów pieszych mężczyzn C. liceum pieszemu mężczyźnie liceom pieszym mężczyznom B. liceum pieszego mężczyznę licea pieszych mężczyzn N. liceum pieszym mężczyzną liceami pieszymi mężczyznami MSC. o liceum o pieszym o mężczyźnie o liceach o pieszych o mężczyznach W. liceum! pieszy!
8. Co widzisz charakterystycznego w odmianie rzeczowników: sanie, wujostwo, uczynność? Tym razem nasze zestawienie form będzie skromniejsze: Odmiana rzeczownika: „sanie”, „wujostwo”, „uczynność” liczba pojedyncza M. sanie wujostwo uczynność D. sań/sani wujostwa uczynności C. saniom wujostwu uczynności B. sanie wujostwo uczynność N. saniami/sańmi wujostwem uczynnością MSC. o saniach o wujostwu o uczynności W. sanie! wujostwo! uczynności! Żaden z tych rzeczowników nie odmienia się przez liczby. Należącemu do grupy pluralia tantum rzeczownikowi sanie przysługuje liczba
9. Na czym polega osobliwość w odmianie wyrazów: imię, człowiek, kakao? Odmiana rzeczownika: „imię”, „człowiek” liczba pojedyncza liczba mnoga M. imię człowiek imiona ludzie D. imienia człowieka imion ludzi C. imieniu człowiekowi imionom ludziom B. imię człowieka imiona ludzi N. imieniem człowiekiem imionami ludźmi MSC. o imieniu o człowieku o imionach o ludziach W. imię! człowieku! imiona! ludzie! Teraz odmienimy tylko dwa wyrazy. Rzeczownik kakao jest nieodmienny i nie
10. Jakie imiesłowy można tworzyć od czasowników: śpiewać, grać, a jakie od czasowników: zaśpiewać, zagrać? Imiesłowy sprawiają najwięcej trudności w konstrukcjach składniowych. Czasowniki śpiewać i zagrać są niedokonane, a czasowniki zaśpiewać oraz zagrać mają aspekt dokonany. Tej opozycji dotyczy następne pytanie. Pamiętaj! Od czasowników niedokonanych można utworzyć oba typy imiesłowów przymiotnikowych: bierne i czynne (śpiewany i śpiewający, grany i grający) oraz imiesłowy przysłówkowe współczesne (śpiewając, grając). Od czasowników dokonanych można utworzyć imiesłowy przymiotnikowe bierne (zaśpiewany, zagrany) oraz
11. Czym różni się zasób form fleksyjnych czasowników dokonanych od niedokonanych? Czasowniki dokonane nie mają form czasu teraźniejszego. Skoro jakaś czynność została dokonana, skoro się skończyła, nie odbywa się w teraźniejszości, czyli w sytuacji, w której dochodzi do wypowiedzi. Możemy mówić natomiast o tej samej czynności w odniesieniu do przyszłości, tyle tylko, że wówczas stawiamy hipotezę. Mówimy, że coś zakończy się, zostanie dokonane w przyszłości, choć nie wiemy, czy tak się stanie na pewno. Czasownik dokonany
12. Opisz formy fleksyjne występujące w zdaniu: Widziano przechodniów biegnących w różne strony. Z sześciu powyższych wyrazów odmianie nie podlega jedynie przyimek w. widziano – czasownik w formie bezosobowej; przechodniów – rzeczownik rodzaju męskoosobowego, biernik liczby mnogiej (widziano kogo? co?); biegnących – czasownik w formie imiesłowu przymiotnikowego czynnego, biernik liczby mnogiej rodzaju męskoosob. (widziano kogo? co?); różne – przymiotnik rodzaju niemęskoosobowego, biernik liczby mnogiej (biegnących w kogo? w co?); strony – rzeczownik rodzaju niemęskoosobowego, biernik liczby mnogiej (biegnących w kogo? w co?) Uwaga!