Romantyzm stawiał przed literaturą wysokie zadania, zakładał spontaniczność aktu twórczego, oryginalność i indywidualizm. Intuicję, wrażliwość, uczuciowość i wyobraźnię przedkładano nad erudycję i pilne przestrzeganie klasycznych norm gatunkowych. Dlatego też zrodziły się nowe, oryginalne, romantyczne gatunki, za pomocą których łatwiej było wyrazić ideę epoki.
W ten sposób powstały:
Powieść poetycka
(inaczej poemat epicki) – łączyła romantyczny liryzm z epicką opowieścią. Najwyraźniej stanowiła formę przejściową między klasyczną poezją a realistyczną powieścią.
Twórcą gatunku był George Byron (Giaur, Korsarz, Oblężenie Koryntu).
- Można uznać, że cechami gatunkowymi powieści poetyckiej są:
- regularny wiersz,
- fragmentaryczna kompozycja potęgująca efekt tajemniczości,
- zakłócenie chronologii wydarzeń,
- liryczne dygresje,
- narrator opowieści ujawnia własne uczucia,
- główny bohater jest samotny, a jego postępowanie nie jest do końca moralnie jednoznaczne,
- sceneria egzotyczna bądź historyczna.
- W literaturze polskiej powieść poetycka była gatunkiem dominującym w przedpowstaniowej fazie romantyzmu
- Adam Mickiewicz – Grażyna, Konrad Wallenrod,
- Antoni Malczewski – Maria,
- Seweryn Goszczyński – Zamek kaniowski,
- Juliusz Słowacki Żmija – Lambro.
Zapamiętaj!
Powieści poetyckie:
- George Byron: Giaur, Korsarz,
- Walter Scott: Dziewica jeziora,
- Adam Mickiewicz: Grażyna, Powieść litewska, Konrad Wallenrod,
- Antoni Malczewski: Maria, Powieść ukraińska,
- Juliusz Słowacki: Lambro, Jan Bielecki, Mnich, Arab, Żmija
Uwaga!
Powieść poetycka jest gatunkiem w zasadzie tylko romantycznym. W następnych epokach funkcjonowała jedynie jako źródło inspiracji i możliwości stylizacyjnych.
Ballada
Ballada – była gatunkiem charakterystycznym dla wczesnej fazy romantyzmu. Wywodziła się ze średniowiecznych epickich pieśni ludowych, głównie celtyckich, angielskich, szkockich i prowansalskich. Artystyczną formę ballady stworzyli niemieccy romantycy (Johann Wolfgang Goethe, Fryderyk Schiller). Do Polski dotarła dzięki przekładom Juliana Ursyna Niemcewicza. Jej romantyczny wzorzec ustalił w literaturze polskiej Adam Mickiewicz w Balladach i romansach.
Jej główne cechy to:
- epicka narracja połączona z lirycznym komentarzem i dramatycznymi dialogami,
- niezwykłe, dramatyczne wydarzenie odkrywające często prawdę ludowej etyki,
- fabuła zaczerpnięta często z ludowych podań,
- postacie fantastyczne – duchy, widma, rusałki, elfy itp.,
- tajemnicza, posępna sceneria,
- często plebejski bohater,
- konfrontacja sceptycznej postawy narratora z zagadkowym, irracjonalnym wydarzeniem.
Ballady doskonale wyrażały tendencje epoki. Tak, że po sukcesie Ballad i romansów Adama Mickiewicza pojawiła się wręcz balladomania. Pisali je Ignacy Chodźko, Stefan Witwicki, Antoni Edward Odyniec. Romantyczna ballada wzbogacona elementami realistycznymi i społecznymi przekształciła się w późniejszej fazie epoki w gawędę poetycką, np. Pocztylion Władysława Syrokomli.
Zapamiętaj!
Ballady romantyczne:
- Fryderyk Schiller: Rękawiczka,
- Johann Wolfgang Goethe: Król Olch, Rybak,
- Adam Mickiewicz: Ballady i romanse
Uwaga!
Romantyzm na trwałe wprowadził balladę jako gatunek literatury pięknej. Kontynuatorzy balladowej tradycji to m.in.: Bolesław Leśmian, Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy, Czesław Miłosz, Miron Białoszewski, Agnieszka Osiecka.
Dramat romantyczny
Najważniejszy gatunek w romantyzmie. Łączył niemal wszystkie rodzaje literackie ze wszystkimi rodzajami sztuki. Odwoływał się do wizji plastycznych, muzyki, gestu, ruchu. Uchodził za niesceniczny w tym sensie, że nie był adresowany do widzów, tylko do obdarzonych wyobraźnią czytelników.
Charakteryzowały go:
- połączenie planu realnego i metafizycznego, przemieszanie scen realistycznych z fantastycznymi,
- nieprzeciętny bohater, którego monologi stają się samodzielnymi partiami lirycznymi,
- w autonomicznych opowieściach bohaterów dramat splata się z liryką i epiką,
- odrzucenie wymogów dramaturgii klasycznej:
- nierespektowanie trzech jedności,
- nieprzestrzeganie zasady decorum przez przemieszanie partii tragicznych z komicznymi,
- kompozycja otwarta.
Twórcy romantycznego dramatu odwoływali się do tradycji teatru Szekspira.
- Najważniejsze przykłady dramatów romantycznych w literaturze polskiej to:
- Dziady Adama Mickiewicza,
- Kordian, Balladyna, Lilla Weneda Juliusza Słowackiego,
- Nie-Boska komedia i Irydion Zygmunta Krasińskiego.
Poemat dygresyjny
– był typowy dla późniejszej fazy polskiego romantyzmu. Łączył epicki poemat z romantycznym liryzmem. W literaturze europejskiej najsłynniejsze poematy dygresyjne to Don Juan i Wędrówki Childe Harolda George’a Byrona.
Główne cechy poematu dygresyjnego to:
- niezbyt rozbudowana fabuła, dotycząca najczęściej podróży bohatera,
- liczne dygresje narratora na tematy osobiste, ideologiczne, artystyczne i filozoficzne, odsłaniające niekiedy tajemnice warsztatu pisarskiego,
- ironiczny dystans do przedstawianej rzeczywistości.
Pamiętaj, że:
Uprawiano też gatunki klasyczne: odę, pieśń, epos, komedię.
Spośród kontynuatorów gatunków romantycznych w literaturze późniejszej warto wymienić:
- Stanisława Wyspiańskiego. Jest on wprawdzie twórcą dramatu symbolicznego, otwartego, wykorzystuje jednak wiele osiągnięć dramatu romantycznego (dowodem może być Wyzwolenie).
- Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Twórcę współczesnej ballady i duchowego spadkobiercę Juliusza Słowackiego.
- Mirona Białoszewskiego – jeszcze innego „użytkownika” ballady (ballady podwórkowej, wywodzącej się z atmosfery przedmieść lub wesołych miasteczek, czego przykładem – Ballada z makaty.
- Bolesława Leśmiana – międzywojennego poetę często używającego gatunku ballady i na swój sposób kontynuującego romantyczną postawę „wadzenia się z Bogiem”.
Zobacz: