Z tomu Rytmy abo wiersze polskie. Sonety Szarzyńskiego są przełomowe – jeszcze renesansowe, ale już barokowe. Nową epokę zapowiada tematyka utworów.
Sonet IV – O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem
- Ta posępna walka toczy się o zbawienie ludzkiej duszy po śmierci. Szatan stwarza pokusy: dobra ziemskie, słabości ciała, a byt podniebny żąda rezygnacji…
- Oto człowiek słaby, „rozdwojony w sobie”, kruchy, wołający o pomoc do Boga.
Prawda, że przypomina się tu raczej atmosfera średniowiecza niż renesansu?
Sonet V – O nietrwałej miłości rzeczy świata tego
- Tu odczytujemy pouczenie, iż miłość do rzeczy ziemskich (rzeczy świata tego) – jest nietrwała, niepewna. Niczym są: złoto, sława, władza, uroda. Tylko miłość Boga może przepędzić lęki i trwogi człowiecze, poradzić na okrucieństwo przemijania. I ta druga miłość – nie z tego świata – jest trwała i słuszna. Taka konkluzja także niezbyt współgra z renesansową ideologią. Czy w takim razie cokolwiek pozostało z renesansu w sonetach młodego, chorowitego poety, który na własnym przykładzie widział krótkość żywota i rychły koniec?
- Tak. Renesansowa jest wiara w potęgę woli człowieka, który może zwyciężyć szatana i ziemskie pokusy. Obraz szatana i śmierci nie jest jeszcze tak pełen grozy i strachu, jak to będzie w baroku. Miłość do życia, żal za jego przemijaniem, wiara w wartość ludzkiej egzystencji – to poglądy wciąż renesansowe.
Człowiek w wierszach Szarzyńskiego
- Jest istotą rozdartą wewnętrznie, pełną sprzeczności i konfliktów.
- Istotą podzieloną na duszę i ciało. Dusza tęskni do Boga i zbawienia, ale ciało jest podatne na pokusy, bez Boskiej pomocy nie umie obronić się przed grzechem.
- Pragnie idealnej miłości, ale na ziemi nie może jej doświadczyć.
- Idealizuje ziemskie wartości, a tak naprawdę goni za marnościami tego świata (władza, bogactwo, piękno).
Świat w wierszach Szarzyńskiego
- Jest nieprzyjazny i wrogi człowiekowi, zwłaszcza w jego wymiarze duchowym.
- Toczą w nim nieustanną walkę siły dobra i zła.
- Świat materialny to domena szatana, a jednocześnie bezwartościowa marność nad marnościami.
- Świat to przestrzeń niepokoju i ciągłych zmagań człowieka z własną, niedoskonałą naturą, brakuje w nim ładu i harmonii.
Bóg w oczach twórców renesansowych, w Sonetach Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego i ujęciu późniejszych twórców.
Bóg jest wartością niezwykle ważną w hierarchii pisarzy obu epok – choć postrzeganą inaczej. To jakby opozycja harmonii i niepokoju, spokojnego, ufnego humanizmu i humanizmu heroicznego.
- W liryce Jana Kochanowskiego Bóg jest Stwórcą, Mistrzem, Architektem konstrukcji tak misternej i skomplikowanej jak wszechświat. Struktura taka daje podstawy do zaufania, poczucia bezpieczeństwa, wiary w ład i sens istnienia. Dziękczynienie za urodę świata składa Kochanowski Bogu w Hymnie (Czego chcesz od nas panie), w Psałterzu Dawidów, w Pieśniach. Cień niepokoju dojrzymy w końcu w Trenach – po tym jak niezachwianym spokojem poety targnie tragedia osobista, we fraszkach zaś Bóg rysuje się czasem jako reżyser teatru kukiełek, bawiący się ludzkimi istnieniami.
- Ten spokój rozsypuje się w proch w poezji Sępa-Szarzyńskiego. Ma być zastąpiony wieczną walką, życie ludzkie wypełni dynamiczna droga ku Bogu, Bóg – ,,byt nasz podniebny”. Kim jest Bóg? ,,Ratunkiem duszy”, ,,obrońcą stworzenia”, najwyższą miłością. By dojść do niego, trzeba stawić czoło hetmanowi ciemności. Otóż – wyboru swojej postawy musi człowiek dokonać sam – a nawet w samotności. Nie zna ostatecznego wyniku swojej walki, lecz podejmuje ją – i to właśnie jest heroiczny humanizm – heroizm istnienia.
W literaturze polskiej temat Boga wciąż powraca.
- Znamienne jest ,,wadzenie się z Bogiem” romantyków – pojedynek Konrada w Wielkiej Improwizacji skontrastowany z Widzeniem ks. Piotra.
- Ów bunt przeciw Bogu wzniesie w Hymnach Jan Kasprowicz.
- Heroiczny humanizm przypomni Bolesław Leśmian, widzący w ułomności, kalectwie, trudzie życia – człowieczeństwo.
- Poezja czasów wojny i literatura o tych czasach zwróci się do Boga z pytaniem o czas apokalipsy (np. epizod Henia z Początku Andrzeja Szczypiorskiego).
- Z kolei poezja Jana Twardowskiego wskrzesi ufność i podziw dla dzieła Boskiego – tę rodem z przemyśleń św. Franciszka i Jana z Czarnolasu.
Zobacz:
Zastanów się, jakie cechy renesansowe, a jakie barokowe dostrzegasz w poezji Sępa Szarzyńskiego.
Dlaczego możemy stwierdzić, że sonety Mikołaja Sępa Szarzyńskiego ukazują manichejski obraz świata?
Scharakteryzuj relację człowiek – Bóg w twórczości Mikołaja Sępa Szarzyńskiego