Prawda to pojęcie wieloznaczne – w historii kultury jej rozumienie nigdy nie było jednorodne. Często – jak w Biblii – jest jedną z największych wartości, dobrem samym w sobie. Innym razem może wręcz być przyczyną zła, doprowadzić do tragedii – Dzika kaczka.

Wiąże się bezpośrednio z zagadnieniami moralnymi i etycznymi – zatem występuje wszędzie tam, gdzie poruszana jest problematyka wartości i ludzkich postaw.

Ważne ujęcia problemu:

  • pokazywanie prawdy o świecie ważnym zadaniem literatury;
  • prawda jako jedna z najcenniejszych wartości w ludzkim życiu;
  • względność prawdy;
  • niemożność odkrycia całej prawdy o świecie i człowieku.

 

Powtórka – według zagadnień

Prawda jednym z przymiotów Boga (Biblia)

„Jam jest drogą, prawdą i życiem” – mówi Jezus w Ewangelii św. Jana. Narodził się w Betlejem i umarł na krzyżu właśnie po to, by dać świadectwo prawdzie. Właśnie ona ma uwolnić ludzi od grzechu i zła. Według Biblii prawdziwa miłość „nie cieszy się z niesprawiedliwości,/ lecz współweseli z prawdą” (Hymn do miłości z I Listu św. Pawła do Koryntian).


Romantyczne poszukiwanie „prawd żywych”

Poszukiwanie prawdy o świecie fascynuje filozofów od czasów najdawniejszych. Już Platon dowodził, że poznanie zmysłowe pozwala nam zobaczyć tylko niewielką cząstkę rzeczywistości. Świadectwo „szkiełka i oka” odrzucają także romantycy. W balladzie Romantyczność Mickiewicza znajdziemy krytykę postawy starca – racjonalisty:

Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu,
widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce;
nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu!

Poznanie owych „prawd żywych” wymaga „czucia i wiary” – takie metody poznawania świata wybierają romantycy.


Czy prawdę zawsze można poznać?

Łatwo wyrokować o zgodności z rzeczywistością, gdy rzecz dotyczy faktów czy zdarzeń. Nie tak łatwo, gdy mamy się wypowiadać np. o ludzkiej psychice. Ludzkie reakcje na tę samą sytuację mogą być różne – trudno wówczas mówić o jednej prawdzie.

Czy można na przykład poznać prawdę o człowieku?

  • Zofia Nałkowska w Granicy daje nam do zrozumienia, że nie jest to możliwe. To, co myślimy o sobie my sami, różni się od tego, co o nas myślą inni ludzie. Nam brakuje obiektywności, otoczenie nie ma wiedzy o powodach naszego postępowania, o naszych uczuciach i myślach. Dwie różne prawdy – a żadna z nich nie jest kompletna. I chociaż Nałkowska daje pierwszeństwo prawdzie społecznej, nie stara się udowodnić, że jest ona pełna.
  • Refleksje o niemożności poznania prawdy o człowieku znaleźć można także w Ferdydurke Witolda Gombrowicza. Jak wygląda nasza prawdziwa twarz, skoro przez całe życie zakładamy maski, odgrywamy kolejne role? To przyprawianie „gęby” uniemożliwia nam poznanie prawdy o sobie.Bohaterowie utworu żyją w sidłach narzuconych (sobie i im) rozlicznych form, konwenansów. Najlepszym przykładem jest to, co czyni z kultury szkoła zdolna do sprowadzenia do absurdu każdej wartości, dzieła, obrzydzenia uczniom wszystkiego. Belferskie pozy, głupie schematy i puste deklaracje wciąż powtarzają się w wypowiedziach profesora Pimki, natomiast profesor Bladaczka tak przekonywał uczniów o wielkości Słowackiego:

    – Hm… Hm… A zatem dlaczego Słowacki wzbudza w nas zachwyt i miłość? Dlaczego płaczemy z poetą czytając ten cudny, harfowy poemat „W Szwajcarii”? Dlaczego, gdy słuchamy heroicznych, spiżowych strof „Króla Ducha”, wzbiera w nas poryw? I dlaczego nie możemy oderwać się od cudów i czarów „Balladyny”… Dlatego, panowie, że Słowacki wielkim poetą był!

    W utworze właściwie nic nie jest autentyczne, a zatem i prawdziwe. Nie jest taki zbyt prosty, prymitywny racjonalizm „nowoczesnej” rodziny mieszczańskiej Młodziaków. Oni też robili wszystko na pokaz, pod zewnętrznymi gestami ukrywała się ich prawdziwa natura. Gombrowicz uważa, że wyrazić siebie w kształcie autentycznym jest bardzo trudno, często bywa to niemożliwe, pisarz uznaje to za świadectwo niedojrzałości całej kultury polskiej. Pseudodojrzałość i jej demaskowanie to jeden z zasadniczych tematów całego pisarstwa Witolda Gombrowicza.


Czy prawda zawsze jest czymś dobrym?

Prawdomówność zalicza się do najważniejszych ludzkich zalet. Ktoś, kto mówi prawdę, zasługuje na zaufanie, uznajemy go za człowieka uczciwego. Czy jednak zawsze należy mówić prawdę? Dramat Henryka Ibsena Dzika kaczka udowadnia, że prawda może niszczyć i ranić. Oto Gregers Werle, „chory na gorączkę uczciwości”, mówi swojemu dawnemu przyjacielowi Hjalmarowi Ekdalowi, że jego córka Jadwinia najprawdopodobniej wcale nie jest jego dzieckiem. Żona Hjalmara, Gina, miała przed laty romans z ojcem Gregersa – dziewczynka ma tę samą wadę wzroku co stary Werle… Bohater ma dobre intencje. Sądzi, że w ten sposób jego przyjaciel, którego uważa za wyjątkowego człowieka, rozpocznie nowe życie, oparte na uczciwości i prawdzie. Ale Gregers jest w błędzie. Hjalmar nie umie zdobyć się na wybaczenie. Odtrąca żonę i córkę, która z rozpaczy popełnia samobójstwo. Bohaterom Dzikiej kaczki prawda nie przyniosła nic dobrego. Stała się powodem rozpadu rodziny i tragedii małej dziewczynki.


Strach przed prawdą

Ileż razy w literaturze pojawiają się starania bohaterów, by ukryć prawdę o zbrodniach i nieprawościach! To ze strachu przez prawdą Makbet popełniał kolejne zbrodnie. Bohater tragedii Szekspira zabijał, by nikt nie dowiedział się o zamordowaniu króla Dunkana i nie kwestionował jego praw do tronu. Z tego samego powodu w innej tragedii Szekspira król Klaudiusz próbuje pozbyć się Hamleta. Ten przez ducha zamordowanego ojca jest zmuszany do zemsty. A żona z ballady Mickiewicza Lilie?

Zniosę bicze, pochodnie,
byleby moję zbrodnię
Wieczysta noc powlekła.

 

Szczególna potrzeba prawdy w świecie pełnym zakłamania, przeżywającym kryzys moralności

[…] słowom naszym,
zmienionym chytrze przez krętaczy,
jedyność przywróć i prawdziwość:
niech prawo zawsze prawo znaczy,
a sprawiedliwość – sprawiedliwość

– prosił w Kwiatach polskich Julian Tuwim.

Władza – tyrani, systemy totalitarne – często próbuje ukryć kompromitującą prawdę. Jeśli się o czymś nie mówi – to nie istnieje. Stąd cenzura, represjonowanie tych, którzy ośmielą się mówić rzeczy niewygodne. Tak np. władze sowieckie próbowały ukryć prawdę o całym systemie łagrów. Ocaloną prawdę o ofiarach znajdziemy w Archipelagu GUŁag Aleksandra Sołżenicyna, a także w Innym świecie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego.

  • Gustaw Herling-Grudziński przeżył sowiecki obóz w Jercewie. Napisał potem powieść Inny świat – chłodną relację, nieprzesyconą zbytnim ładunkiem emocji, lecz niepozbawioną refleksji filozoficznej. Książka rzeczywiście przedstawia inny świat. Świat łagru sowieckiego, w którym „preparuje się więźnia” – tzn. człowiek popada w stan, w którym „uczucia i myśli obluzowują się”, „pomiędzy skojarzeniami powstają luki” – coś na kształt tępoty, posłuszeństwa, uległości – po to, aby przeżyć lub choćby uniknąć bólu czy głodu. „Obozowe zniewolenie – to fizyczne i psychiczne złamanie człowieka”. Grudziński poraża czytelnika panoramą łagru, jaką odmalowuje w powieści. Odtwarza łagrowy świat z precyzją i dokładnością. Jest to świat totalnie inny – za drutami łagru obowiązują inne prawa, jest to machina nastawiona na całkowite wyeksploatowanie człowieka w niewolniczej pracy i pozbawienie go indywidualności. Przede wszystkim powieść ujawnia koszmar zagrożenia przemocą i totalitaryzmem. Nie chodzi nawet o skondensowane do maksimum strach, ból, cierpienie, które odczuwali więźniowie obozów. Chodzi o procesy, które uruchamiają nieludzkie odruchy, odsłaniają nieznane w codziennym życiu mroczne oblicze natury ludzkiej.
  • Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego to wynaturzony obraz totalitarnej rzeczywistości. Główny bohater wyznaczony przez opozycję do samospalenia (na znak protestu) przed Pałacem Kultury i Nauki im. Józefa Stalina, ma podjąć się tej misji nie z własnej woli i bez przekonania. Autor celowo przerysowuje wiele fragmentów obrazu Warszawy lat 70. XX w., by podkreślić absurdalność tej rzeczywistości kreowanej przez rządzących. Miasto jest szare i brudne, mieszkańcy stoją w kolejkach, bo brakuje wszystkiego oprócz wódki, nikogo nic nie obchodzi. Panuje powszechna bierność i obojętność.
  • Opowieść o zwierzętach stworzona przez George’a Orwella (Folwark zwierzęcy) wspaniale obrazuje pewne prawidłowości historyczne. Pisarz obnaża mechanizmy systemów totalitarnych, takich jak np. komunizm. Ukazuje metody dochodzenia do władzy i sposoby jej utrzymania. Analizuje też kolejne etapy przewrotów rewolucyjnych, które rozpoczynają się propagandą porywającej ideologii, poświęceniem prawdziwych ideowców, demokracją, a prowadzą do dyktatury uzurpatorów. Świetnie ukazuje także Orwell metody manipulowania społeczeństwem, siłę oddziaływania na przemian demagogią i strachem, zwalczanie najmniejszych przejawów buntu. Przestrzega przed ślepą wiarą w teorie w rodzaju animalizmu ukute przez przywódców po to, by zniewolić ludzi.
  • Ryszard Kapuściński w Cesarzu przedstawia relacje byłych członków świty dworskiej cesarza Etiopii. Poprzez swoich rozmówców rekonstruuje obraz systemu totalitarnego nie tylko w kraju Hajle Sellasje, ale i w innych państwach, które stosują reżim. Poprzez ukazanie technik rządzenia i ludzi walczących z reżimem opowiada o autokompromitacji systemu totalitarnego. Nie ma tu ocen ze strony autora, ale historie opowiedziane przez bohaterów reportaży mówią same za siebie.


Zwątpienie w sens służenia prawdzie

Wielowątkowa powieść Michaiła Bułhakowa (Mistrz i Małgorzata), w której nieustannie przeplatają się warstwy realistyczna (opis codziennego życia Moskwy) z fantastyczną i metafizyczną, współczesność i historia biblijna, humor i refleksja nad człowiekiem i sztuką, jest również opowieścią o prawdzie i kłamstwie.

Akcja rozgrywa się w latach 30. XX w. w Moskwie, po której ulicach przechadza się diabeł Woland. Wraz ze swoją świtą, kotem Behemotem oraz Fagotem, Asasellem, Korowiowem, wiedźmą Hellą, wywołuje wiele zamieszania w mieście, obnaża absurdy socjalistycznej rzeczywistości, demaskuje płytki ateizm, ujawnia ludzkie podłostki i słabość do pieniędzy. Asysta Wolanda zamieszkuje w domu przy ul. Sadowej 302 A, gdzie zaczynają się dziać dziwne rzeczy. Małgorzata przyjmuje propozycję Wolanda i zostaje królową wydanego przez niego balu, na którym pojawiają się szubrawcy, zabójcy i grzesznicy wszelkiej maści. Woland pomaga Małgorzacie odzyskać ukochanego Mistrza, zamkniętego w zakładzie psychiatrycznym. Mistrz jest pisarzem, jego powieść o Piłacie z Pontu i Jeszui Ha-Nocri (czyli Jezusie Chrystusie) stanowi autonomiczny składnik powieści (powieść w powieści). Gdy okazuje się, że Mistrz i Małgorzata nie mogą zaznać szczęścia na ziemi, Woland przenosi ich do wieczności, gdzie Mistrz spotyka bohatera swej powieści – Poncjusza Piłata i uwalnia go od odwiecznych cierpień. Wszystkie poplątane wątki powieści w finale splatają się ze sobą.

Bułhakow napisał opowieść nie tylko o Moskwie i jej mieszkańcach, systemie totalitarnym i diabłach burzących zastany porządek. Jest to również historia ludzi idących własną, wybraną przez siebie drogą, sprzeciwiających się złu i kłamstwu, jakie ich otacza. Walka dobra ze złem to temat, który nigdy nie przestaje być aktualny, ponieważ we współczesnym świecie wciąż jesteśmy świadkami takiej walki. Bułhakow piętnuje konformizm i tchórzostwo, nazywając je największą ułomnością człowieka.

Wybór pomiędzy prawdą a kłamstwem, dobrem a złem bywa trudny, tym bardziej że wybór kłamstwa często przynosi wymierne korzyści, usypiając sumienie. W totalitarnej rzeczywistości powieści dochodzi do odwrócenia wartości i sytuacji, w której właśnie strach rządzi ludźmi, kierując ich wyborami oraz obracając ich słabości przeciw innym ludziom.

 

Jak zacząć, jak zakończyć pracę?

Przykładowe sformułowania:

  • Prawda kojarzy się z dobrem i pięknem. Wierność prawdzie jest warunkiem osiągnięcia pełnego zadowolenia z życia wbrew okolicznościom. Literatura udowadnia jednak, że prawdą nie zawsze jest to, co nam się wydaje. Trzeba dokładnie przyglądać się temu, co dzieje się wokół nas, by stwierdzić, co jest nią, a co nie. Nie zawsze też ujawnienie prawdy ma pozytywne skutki.
  • Jak mawiali starożytni, prawdę można uciskać, ale nie zdławić. Czas pokazuje, że kłamstwo i tak zostanie obnażone. W końcu opada zasłona i cała prawda staje przed nami. Poznaliśmy prawdziwe oblicze państw totalitarnych, mamy świadectwo ich wielkiego kłamstwa w postaci literatury. Są to na przykład…
  • Prawda ma być stale obecna w naszym życiu – tego uczą nas rodzice, to przekazuje nam literatura. Choć czasem poznanie prawdy jest bolesne i, być może, nie jest słusznym wyborem, to czym byłby świat, gdyby nie opierał się na takich wartościach jak prawda i dobro. Świat musi kierować się jakimiś zasadami, bo w przeciwnym przypadku zapanowałby chaos, a ludzie nie potrafiliby ze sobą żyć. Takie jest moje zdanie.
  • Czym jest prawda w życiu człowieka? Jaka jest jej rola? Na pewno każdy z nas nieraz zastanawia się: powiedzieć prawdę czy może lepiej ją zataić? Co będzie lepsze tym razem?


Najważniejsze utwory

Prawda:

• coś realnie istniejącego, zgodnego z rzeczywistością
• przeciwieństwo fałszu, kłamstwa
• zasada, pewnik, jakiś pogląd powszechnie głoszony, bo uznawany za oczywisty

Prawda według filozofów:

  • Arystoteles: „Polega ona na zgodności z rzeczywistością”.
  • Arystoteles: „Drogi mi Platon, ale jeszcze droższa prawda” (znany cytat obrazujący rozdźwięk między porządkiem prawdy a porządkiem ludzkich emocji; prawdę należy wyżej cenić niż przyjaciół).
  • Średniowieczni scholastycy: „Prawda jest zgodnością rzeczy i myśli”.
  • Kartezjusz: „Miarą prawdy jest pewność tego, kto ją poznaje” (poznanie prawdziwe to poznanie pewne, czyli jasne i wyraźne).
  • Jana Jakuba Rousseau: „Życie poświęcić dla prawdy”
  • John Stuart Mill: „Miarą prawdy jest użyteczność”.
  • William James: „Pełna prawda jest nieuchwytna […]”. „Ostatecznym sprawdzianem prawdy jest działanie”.

 

Cytaty:

Prawda jest cnotą najwyższej potęgi, prawdą sam Bóg, za prawdę szczęście cię czeka, lecz jeśli prawdą masz zdradzić człowieka, to kłam…
Człowiek stworzony jest na to, by szukać prawdy, a nie by ją posiadać.
Blaise Pascal

Jeżeli masz wątpliwości – mów prawdę.
Mark Twain

Myśleć to co prawdziwe, czuć to co piękne i kochać co dobre – w tym cel rozumnego życia.
Platon

Dobra karykatura to prawda wytrawiona kwasem.
Lee Marvin

Kłamstwo zdąży obiec pół świata, zanim prawda włoży buty.
James Callaghan

Prawda jest jak kobieta: im młodsza, tym głupsza; im starsza, tym pewniejsza.
Prawda leży pośrodku – może dlatego wszystkim zawadza.
Prawda i sprawiedliwość z natury są silniejsze od kłamstwa i niesprawiedliwości.
Arystoteles

Prawda wychodzi na światło dzienne, chociaż nikt jej nie szukał.
Meander

Ja się narodziłem i na to przyszedłem na świat, aby dać świadectwo prawdzie, każdy, kto z prawdy jest, słucha głosu mego.
Chrystus, Ewangelia według św. Jana

 

Zobacz:

Prawda i kłamstwo

Czy prawda i dobro zapewnią człowiekowi szczęście?

Prawda w życiu ludzkim. Czy może okazać się siłą niszczącą?

Prawda i dobro, piękno i brzydota w literaturze