Czy znajdujesz w Nad Niemnem wątek, który wydaje się nie do końca zgodny z powszechną postawą pozytywistów?
Odpowiedź na to pytanie to jeszcze jeden dowód na to, że Nad Niemnem nie można jednoznacznie nazwać powieścią tendencyjną. Powstanie styczniowe zostało tu potraktowane w sposób niezwykły dla światopoglądu pozytywistycznego. Takie ujęcie tego wątku było oryginalne, ryzykowne – i nijak nie mieściło się w kręgu społeczno-historycznych tez pozytywistów.
Wagę tego zrywu niepodległościowego w utworze podkreślała sama Orzeszkowa, która w jednym z listów napisała: „Powieść cała wysuwa się z oddalonego i osłonionego węzła, którym jest powstanie na Litwie z 1863 roku. […] Wszystko prawie, co się dzieje w powieści, uczepionym jest tego węzła i z niego bierze albo początek swój, albo przyczyny rozwoju”.
Rok wybuchu powstania styczniowego to istotny moment w biografii wielu bohaterów powieści. Powstanie jest niezmiernie ważnym wydarzeniem dla Benedykta Korczyńskiego, który sam brał udział w walce. Poza tym zginął w niej jego najstarszy brat, Andrzej. Powstanie jest też ważne dla żony poległego Korczyńskiego, Andrzejowej Korczyńskiej, patriotki, która straciła męża i opiekuna. Ma ono znaczenie dla Anzelma Bohatyrowicza, który z rozrzewnieniem wspomina, gdy na czas „pożaru” panowie i chłopi potrafili w imię wspólnej sprawy walczyć razem, zapominając o podziałach społecznych. To również ważny moment dla Jana, którego ojciec, Jerzy Bohatyrowicz, zginął w powstaniu.
Z problemem powstania wiąże się historia zbiorowego grobu czterdziestu powstańców zwanego mogiłą. Wobec tego miejsca musi się określić prawie każdy z bohaterów. Stosunek do tego symbolu staje się jednym z kryteriów oceny postaci. Janek i Anzelm często odwiedzają mogiłę. Któregoś razu, na wyraźną jej prośbę, zabierają ze sobą Justynę. Benedykt przez jakiś czas unika tego miejsca, ale pod wpływem rozmowy z synem postanawia się tam wybrać. Mogiła ważna jest także w życiu pani Andrzejowej.
Jakie znaczenie ma w utworze mogiła?
- Dosłownie i symbolicznie łączy rody Korczyńskich i Bohatyrowiczów: spoczywają tam Andrzej Korczyński i Jerzy Bohatyrowicz.
- Jest symbolem solidarności narodowej, patriotyzmu i bohaterstwa.
- Jest miejscem sakralnym, świętym dla większości bohaterów powieści.
- Jej dzieje skłaniają do refleksji, co szczególnie widać w wypadku Justyny.
- Jej historia ma wpływ na kodeks moralny bohaterów.
- Stanowi stały i niezmienny symbol tradycji.
Ponadto należące do przeszłości powstanie ma duży wpływ na teraźniejszość. Wspomnienie powstania wpływa na relacje między Benedyktem i Bohatyrowiczami, którzy wyrzucają temu pierwszemu, że gnębi ich, zapominając, iż jego brat spoczywa w jednej mogile z bratem Anzelma.
Nie pozostaje ono bez znaczenia także dla spraw bardziej przyziemnych. Wysokie podatki i kontrybucja – kara za udział rodziny w powstaniu (sam Benedykt w nim nie uczestniczył, opiekując się majątkiem) – spędzają sen z powiek Benedyktowi i są przyczyną jego zgryzot. Pan na Korczynie musi walczyć o zachowanie majątku kosztem bardzo ciężkiej pracy, braku wolnego czasu i obniżenia poziomu życia, nad czym tak ubolewa pani Emilia.
Zobacz:
Jakie znaczenie ma w Nad Niemnem powstanie styczniowe i pamięć o nim?
Czy Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej można nazwać powieścią tendencyjną?
70. Znaczenie mogiły powstańców i grobu Jana i Cecylii w Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej