Postawa siedemnastowiecznego szlachcica-Sarmaty i jej pozostałości we współczesnym społeczeństwie.
Komentarz
W temacie tej pracy zostały zawarte dwa równorzędne problemy: musisz przedstawić postawę szlachcica-Sarmaty, ale też pokazać jej wpływ na świadomość współczesnego Polaka. Pisanie o tym wymaga więc zarówno wiedzy, jak i umiejętności wyciągania wniosków. Temat jest bardzo typowy – zawsze przy okazji baroku omawia się zagadnienia sarmatyzmu.
Jak zacząć?
We wstępie takiego wypracowania można użyć zestawu pytań, na które potem, w trakcie wywodu, będziemy odpowiadać. Zawsze, jak to w rozprawce, bo temat nadaje się na rozprawkę, można postawić tezę. Albo – sięgnąć po cytat.
Przykład I
Kim był Sarmata? Czy całkiem przeminął? Czy był jednoznacznie negatywnym typem? Co pozostało we współczesnym Polaku z jego siedemnastowiecznego przodka? Spróbuję odpowiedzieć na te pytania.
Przykład II
Sarmata wciąż żyje w naszym społeczeństwie! Jestem przekonana, że nie przeminął, choć doznał pewnej modyfikacji, mamy dziś raczej do czynienia z uwspółcześnioną wersją Sarmaty. Czy to dobrze, czy to źle? Sprawdźmy, zaczynając od opisu szlachcica Polski siedemnastowiecznej.
Co w rozwinięciu?
Napisz, jakich znasz bohaterów, wypisz cechy Sarmaty, odwołaj się do utworów literackich, które je prezentują, sprawdź, jakie cechy nie przeminęły… Plan może być taki:
- Jakie znam przykłady bohaterów?
- Czym właściwie jest sarmatyzm?
- Jak oceniły go późniejsze epoki?
- Jakie pozostałości postawy odnajduję dziś, we współczesnych Polakach?
Przykłady sformułowań
- Czym charakteryzował się na przykład Jan Chryzostom Pasek? Oto zestaw cech typowego Sarmaty: przeświadczenie o własnej wyjątkowości, pycha, samochwalstwo, niechęć do obcych kultur, ciasnota horyzontów myślowych, kłótliwość, opilstwo, chciwość, nietolerancja i dewocja…
„Pamiętniki” Paska są obrazem umysłowości sarmackiej.
- Poezja Wacława Potockiego jest swoistą publicystyką poetycką tamtych czasów. Zawiera krytykę wad sarmackich, nawołuje do reform i odpowiedzialności…
Poeta piętnuje lenistwo, nietolerancję, warcholstwo, prywatę, egoizm i bezmyślność.
- Ważnym utworem może być także „Nierządem Polska stoi” Wacława Potockiego. Lepiej dla zmarłych dawniej byłoby pozostać w grobie, niż oglądać taką Polskę! Dlaczego? Co rok to nowe prawa i konstytucje, które nie wchodzą jednak w życie, niesolidarność stanowa szlachty, pozwy sądowe w najbłahszych nawet sprawach, bezwzględność, która często jest przyczyną straty majątku przez pozwanego, i nieczułość na sytuacje, kiedy to inny szlachcic Z dziatkami cudze kąty pociera tułaczem i, oczywiście, zupełna dominacja najbogatszych. Potocki realnie ocenia kiepską sytuację Polski, czasem konstruuje profetyczne wizje, w których upadek kraju jest już bliski. Utwór rozpoczyna się od słów spopularyzowanych przez Piotra Skargę w „Kazaniach sejmowych”.
Najczęstsze tematy utworów Potockiego to: rozprzężenie aparatu państwowego, słaba władza królewska, postulaty powrotu do dziedziczności tronu, zatracenie „cnót ojców”, wszechwładza magnatów, upadek starych rodów szlacheckich i kupowanie nobilitacji.
Inne utwory, które możesz wykorzystać, to:
- Niech śpi pijany
- Czuj, stary pies szczeka
Możesz także przywołać Kazania sejmowe Piotra Skargi, ze słynnym obrazem ojczyzny jako tonącego okrętu, którego pasażerowie – przedstawiciele polskiej szlachty – zajmują się ratowaniem własnego dobytku zamiast łataniem dziur okrętu. To bardzo ostre potępienie prywaty.
Jak opisać współczesny sarmatyzm?
Dwojako: raz wskazać wady polskie, typowe dla Sarmatów, a wciąż aktualne, dwa – pokazać też pozytywne oblicze sarmatyzmu i dzisiejszy sentyment do tego zjawiska.
Przykłady sformułowań
Ogromne zainteresowanie ekranizacją „Ogniem i mieczem”, utrzymywanie się „Trylogii” Sienkiewicza na czele listy najchętniej czytanych książek – wszystko to dowodzi ciągłego zainteresowania kulturą szlachecką XVII w. Tradycja szlachecka stała się ogólnonarodowa, sarmatyzm jest ważnym elementem polskiej świadomości. Co to znaczy? Polskość kojarzy nam się z kontuszem, dworem szlacheckim, walecznością i odwagą, przy czym nie ma znaczenia, czy ktoś rzeczywiście miał szlacheckich przodków.
Co pozostało w przeciętnym Polaku z siedemnastowiecznego szlachcica-Sarmaty?
- Skłonność do nadużywania alkoholu (nasz naród jest w niechlubnej czołówce statystyk…).
- Ksenofobia – pozornie jesteśmy już z niej wyleczeni, wyjeżdżamy przecież za granicę, uczymy się języków obcych… Czasem jednak mamy do czynienia z sytuacjami, kiedy wyszło szydło z worka.
Także przekonanie o wyższości własnego narodu nad innymi, wyjątkowości Polski i Polaków. Zawsze chcielibyśmy być traktowani lepiej, być na wyjątkowych prawach.
Przekonanie o własnej wyższości ujawniało się także w popularnych jeszcze do niedawna dowcipach o przedstawicielach różnych narodów. Najczęściej występowała w nich klasyczna trójka: Polak, Rusek i Niemiec. Polak zawsze okazywał się najsprytniejszy i potrafił sobie poradzić w każdej sytuacji.
- Kojarzenie Polaka z cechami rycerskimi – walecznością, odwagą, męstwem – widoczne np. w komentarzach dotyczących II wojny światowej.
- Duma narodowa – przeświadczenie o wyjątkowości polskiego narodu.
Duma narodowa to oczywiście piękna cecha, jednak gdy osiąga przesadne rozmiary, a dumni z siebie Polacy rozpamiętują bohaterską przeszłość narodu, czyny majora Sucharskiego, marszałka Piłsudskiego, Tadeusza Kościuszki (a niektórzy cofają się nawet do czasów Bolesława Chrobrego), zaczyna to być niebezpieczne. Trzeba przecież myśleć także o teraźniejszości i przyszłości!
- Przywiązanie do rodziny i tradycji – to raczej zaleta. Na pewno związek przeciętnego Polaka z członkami swojej rodziny jest znacznie silniejszy niż u mieszkańców innych krajów. Do rodziny są zaliczani także tacy krewni jak stryjeczny brat drugiej żony ciotecznego brata dziadka.
- Brak kultury politycznej. Z licznych opisów znamy przecież atmosferę dawnych polskich sejmików: kłótnie, krzyki, wyzwiska, obrażanie się, manifestowanie własnego indywidualizmu nawet kosztem dobra ojczyzny, duża niechęć do zachowania porządku obrad. Być może, wielu z dzisiejszych polityków życzyłoby sobie przywrócenia liberum veto…
- Skłonność do konfliktów, przesadne poczucie honoru, przedkładanie interesów własnych nad interes narodowy.
- Gościnność – ta z pewnością pozytywna cecha rzadziej może kojarzy się dziś z sarmackim; zastaw się, a postaw się, wciąż jednak łatwo zauważyć skłonność do wystawności, a także obowiązkową obecność alkoholu.
- Religijność – dość częste utożsamianie Polaka z katolikiem, duma z papieża rodaka, a jednocześnie dość duża nietolerancja – z pewnością nie w takim stopniu i w formie jak w XVII w., ale wciąż istniejąca. Prawnie żadna religia nie jest uprzywilejowana, jednak przeciętnemu Polakowi zdarza się okazywać niechęć w stosunku do np. Żydów. Zwłaszcza antysemityzm bywa widoczny – dość przypomnieć przedwyborcze deklaracje o tym, że kandydat jest „prawdziwym Polakiem”.
Niestety, nierzadko jest to – tak samo jak u Sarmatów – religijność płytka, oparta nie na dogłębnej znajomości Biblii czy nawet zasad wiary, lecz na pompatycznych, widowiskowych ceremoniach i rytuałach, np. pięknych procesjach w wielkie święta kościelne.
Uwaga, unikaj popularnych błędów
Oto przykład nieprzemyślanego układu treści:
- Wstęp – przedstawienie istoty sarmatyzmu („Polska szlachta wywodziła swój rodowód od walecznego plemienia Sarmatów, które…”).
- Omówienie po kolei utworów dotyczących tego tematu.
- Zakończenie – pokazanie obecności cech sarmackich we współczesnym społeczeństwie.
Jak nietrudno zauważyć, istotne dla tematu treści, których miejsce jest w rozwinięciu, zostały przesunięte… do zakończenia. Połączenie informacji o cechach sarmackich i dotyczącego ich komentarza jest konieczne, choć z pewnością trudniejsze od opisania po kolei wierszy Wacława Potockiego.
Oto lepszy układ treści:
- przedstawienie postawy sarmackiej,
- przywołanie odpowiednich utworów barokowych,
- refleksja nad obecnością tej cechy we współczesnym społeczeństwie.
Takie uporządkowanie materiału uchroni Was przed streszczaniem utworów literackich, bo zmusza do wybrania najistotniejszych szczegółów.
Jak zakończyć?
Podsumowaniem wniosków, refleksją o współczesności albo własną opinią o sarmatyzmie. Uwaga – będzie poważnym błędem, jeśli wspomnisz o jego pozostałościach dopiero w zakończeniu. Spróbuj tak:
Unikam ocen jednoznacznych, zwłaszcza gdy dotyczą zjawisk złożonych. Przecież Sarmata to pyszałkowaty Pasek, ale i sympatyczny Onufry Zagłoba. Wśród szlachty polskiej znaleźli się zdrajcy, ale i patrioci, którzy oddali życie za ojczyznę. Dziś też – duma narodowa nie musi oznaczać szowinizmu. Najlepiej byłoby pokonać wady, a pozostać przy zaletach sarmatyzmu polskiego…
Spróbuj napisać esej!
Jego cechy to:
- swoboda kompozycji – nie musicie np. kończyć pracy rozstrzygnięciem problemu;
- subiektywność – Wasze własne spojrzenie na obecność cech sarmackich we współczesnym społeczeństwie (które cechy?, w jakim stopniu?, a może już nie występują?);
- erudycyjność – można wykazać się wiedzą także spoza literatury barokowej, z innych dziedzin nauki, np. socjologii, psychologii;
- dbałość o piękno języka – przywoływanie cytatów, sentencji, przykładów, wykorzystywanie środków stylistycznych, obrazowość.
Uwaga!
świadomość negatywnych cech sarmatyzmu nie prowadziła do odrzucenia tej postawy – w zbyt dużym stopniu kojarzyła się z wyjątkowością szlachty. Tak krytyczny wobec wad szlacheckich Wacław Potocki swoją dumę z sarmackich korzeni wyraża na przykład w Transakcji… Przemawiający do żołnierzy Chodkiewicz używa tam takiego argumentu:
Tedy do tak nikczemnej,
marnej szewskiej smoły
Sarmatów będę równał? Naród,
który z szkoły
Marsowej pierwsze przodki, stare
dziady liczy,
Który wprzód w szabli niźli
w zagonach dziedziczy.
Descriptio gentium, czyli opis różnych narodów. To bardzo popularna tematyka pod koniec XVI w. i w XVII w.
W swoim Descriptio gentium (przełożonym przez Daniela Naborowskiego) Maciej Sarbiewski opisuje Hiszpanów, Francuzów, Włochów, Niemców i w końcu Polaków. Pisze o ich zaletach:
Mężni Polacy,
Dobrzy junacy.
Lecz jeszcze więcej miejsca poświęca wadom:
Książąt rzeczonych
Lub uczynionych
Szlachta nie lubi
I tym się chlubi, ponadto Gdy służyć w boju
Albo w pokoju
Ojczyźnie mają,
Zysku patrzają.
Krytyce poddane są także niesprawiedliwe prawa: gdy szlachcic dopuści się zabójstwa, jedyne, co mu grozi, to niezbyt wysoka grzywna. Ponadto szlachta ceni dobre jadło i napoje; jej wystawne uczty kontrastują z nędzą chłopów. Choć szlachcice budują sobie wystawne, piękne pałace, w ogóle o nie nie dbają – Tak pałac wczora,/ Dzisia obora.
Zobacz:
Pamiętniki Paska dokumentem mentalności XVII-wiecznego szlachcica Sarmaty.
Sarmatyzm w utworach Jana Chryzostoma Paska i Wacława Potockiego.
Wojna i kształtowanie ideału rycerza-Sarmaty – ważne tematy literatury barokowej