Dlaczego Mikołaja Sępa Szarzyńskiego nazywamy poetą barokowym?
Wstęp I
Życie i twórczość Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego przypadają na okres późnego renesansu, mimo to ten niezwykły twórca nazywany jest poetą barokowym. Już u Kochanowskiego w Trenach silnie zaznaczył się kryzys renesansowego optymizmu, antropocentryzmu, wiary w człowieka i jego możliwości, w Boga – opiekuna człowieka i szafarza wszelkich łask. Mikołaj Sęp-Szarzyński stosuje prawdziwie barokowe środki: niepokojące przerzutnie, antytezy, metafory, wykorzystuje popularną w baroku formę sonetu. Człowiek ukazany w jego utworach nie jest dumny, pełen godności i wiary we własną moc, potęgę swojego rozumu – przeciwnie – jest „wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”.
Wstęp II
Mikołaj Sęp-Szarzyński to twórca żyjący jeszcze w renesansie, jednak duchowo jest już człowiekiem baroku. W jego twórczości doskonale widoczne jest typowe dla baroku rozdarcie wewnętrzne, niepokój, poczucie zagrożenia oraz postreformacyjna głęboka duchowość. Szarzyński, obok np. Daniela Naborowskiego, zaliczany jest do polskich poetów metafizycznych – twórców, którzy w utworach o wyszukanej, erudycyjnej formie poruszali tematy filozoficzne, etyczne i religijne.
Rozwinięcie
Przyjrzyjmy się kunsztownej, choć niespokojnej formie jego wierszy i zastosowanym w nich środkom poetyckim. Na pierwszy rzut oka widać, że daleko im do harmonii, ładu i umiaru charakteryzujących nawet późne utwory Jana Kochanowskiego. Krótkie, czternastowersowe Epitafium Rzymowi jest przykładem nagromadzenia środków poetyckich niezadomowionych w liryce renesansu: to inwersje, nagromadzenia wyrazów pokrewnych brzmieniowo (murów – rum, Rzym – pielgrzymie, zwalczywszy – niezwalczonego), antytezy. W wierszu natrafimy na paradoksy – raczej obce odrodzeniowej logice myślenia: „Rzym” nie równa się „Rzymowi” – są dwa różne Rzymy, miasto pokonało także siebie (!), by nie było nikogo, kogo nie udało się zwyciężyć. Ten wiersz, choć w inny sposób niż choćby Do trupa Morsztyna, cechuje barokowa przewrotność – mamy tu do czynienia z odwróceniem konwencji epitafium (krótkiego, zwięzłego, wyrazistego utworu sławiącego zmarłego). Poeta przewrotnie „grzebie” Rzym, zamiast go unieśmiertelniać.
Wnioski wypływające z tego wiersza są antyrenesansowe: na świecie nie ma ładu i harmonii, świat jest pełen sprzeczności, paradoksów. Odbiciem natury świata jest język wiersza, pełen gier słownych, antytez, antynomii i inwersji.
Weźmy też pod uwagę stosunek poetów renesansu i baroku do własnej twórczości. Trudno nie dostrzec dumy z własnego talentu i przekonania o nieśmiertelnej sławie poetyckiej w Pieśni XXIV z Ksiąg wtórych Kochanowskiego (Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony…) czy w elegii O sobie samym do potomności Klemensa Janickiego… W utworach tych artystów brzmi dumne horacjańskie non omnis moriar, którego u Sępa-Szarzyńskiego nie słychać. Jak wiemy, za życia ci autorzy cenili sobie szacunek u sobie współczesnych, swoją sławę poetycką. Byli wydawani za życia, mieli swoich mecenasów. Szarzyński natomiast był poetą, który pisał do szuflady, jego utwory krążyły w odpisach.
Barok to epoka sprzeczności, kontrastów, dramatycznych napięć. Aby dostrzec odwrót od odrodzeniowego optymizmu i wiary w człowieka, wystarczy przyjrzeć się tytułom sonetów poety: O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego (Sonet I), O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem (Sonet IV) czy O nietrwałej miłości rzeczy świata tego (Sonet V). Człowiek ukazany w sonetach Szarzyńskiego jest „Z wstydem poczęty (…), urodzony / Z boleścią”, żyje krótko i w ciągłym strachu (Sonet II), istotą życia człowieka jest ciągłe bojowanie – walka między potrzebami ciała i duszy, walka z szatanem i całym światem (Sonet IV). Bóg może być oparciem dla człowieka, ale jest daleki, niezrozumiały; nadawca wypowiedzi w Sonecie II zwraca się do Boga: „Dziwne są Twego miłosierdzia sprawy”.
Zakończenie
Mikołaj Sęp-Szarzyński, choć żył jeszcze w okresie renesansu, jest poetą barokowym. W jego twórczości znajdziemy typowe dla poezji barokowej środki, motywy i tematy.
Zobacz:
Scharakteryzuj relację człowiek – Bóg w twórczości Mikołaja Sępa Szarzyńskiego
Zastanów się, jakie cechy renesansowe, a jakie barokowe dostrzegasz w poezji Sępa Szarzyńskiego.
Sonety Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego jako wyraz niepokojów i rozdarcia wewnętrznego człowieka baroku
Mikołaj Sęp Szarzyński – O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego
Mikołaj Sęp Szarzyński – O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem