Mity polskiego romantyzmu. Ich kontynuacje – akceptacje i polemiki z nimi – w dziełach spadkobierców. Przedstaw problem na wybranych przykładach utworów Orzeszkowej, Prusa, Sienkiewicza, Żeromskiego, Wyspiańskiego.

To bardzo trudny, ambitny temat, wymagający wielkiej uwagi i oczytania. Bardzo łatwo go położyć, bazując tylko na ogólnikach. Musisz się liczyć z koniecznością zapamiętania sporej liczby cytatów – bez nich wypowiedź na ten temat będzie wydawała się niepełna i niedopracowana.

Inne możliwe sformułowania tematu

• Dziedzictwo romantyzmu w późniejszych epokach. Przedstaw ten problem na podstawie wybranych dzieł literackich.
• Tradycje i mity polskiego romantyzmu ciągle żywe. Odwołaj się do wybranych dzieł literackich i filmowych.

 

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

• Dawne i współczesne rozumienie pojęcia mitu.
• Mity narodowe kształtowane przez literaturę i historię.

 

Kolejność prezentowanych argumentów

Romantyczny mit bohatera patrioty jako jeden z najważniejszych w świadomości i kulturze Polaków.

• Źródła mitu i jego charakter:
  • Konrad Wallenrod,
  • Dziadów cz. III,
  • Pan Tadeusz,
  • Reduta Ordona,
  • Śmierć Pułkownika Mickiewicza;
  • Kordian,
  • Sowiński w okopach Woli,
  • Grób Agamemnona,
  • Testament mój Słowackiego.

• Cechy romantycznego bohatera patrioty:
  • idealizm,
  • wybór dobra ogółu, poświęcenie,
  • walka do końca, bohaterska śmierć,
  • kształtowanie historii,
  • przykład dla potomnych.

• Nawiązania w literaturze spadkobierców romantyzmu.
  Akceptacja mitu:
  • Nad Niemnem,
  • Gloria victis Orzeszkowej;
  • Trylogia Sienkiewicza.

• Polemiki z nim:
  • Lalka Prusa;
  • Rozdzióbią nas kruki, wrony… Żeromskiego;
  • Warszawianka Wyspiańskiego.

Wnioski: pozytywiści i moderniści wobec romantycznego ideału walki; aktualność mitu w wieku XX.

Mit zgody narodowej

• Źródła mitu i jego charakter:
  • Pan Tadeusz Mickiewicza
  • Psalmy przyszłości Krasińskiego

• Nawiązania w literaturze spadkobierców.
  Akceptacje mitu:
  • Nad Niemnem Orzeszkowej;
  • Przedwiośnie Żeromskiego.

• Polemiki z nim:
  • Wesele Wyspiańskiego;
  • Rozdzióbią nas kruki, wrony… Żeromskiego;
    Inne utwory Żeromskiego podejmujące ten problem:
  • Wierna rzeka,
  • Popioły,
  • O żołnierzu tułaczu.

Mit Napoleona

• Źródła mitu i jego charakter:
  • Pan Tadeusz Mickiewicza;
  • opowiadanie Grzegorza o zwycięskiej kampanii egipskiej z Kordiana Słowackiego.
• Nawiązania w literaturze spadkobierców:
• Lalka Prusa;
• Warszawianka Wyspiańskiego;
• Popioły Żeromskiego.

Mit polskiego dworku

• Źródła mitu i jego charakter:
  • Pan Tadeusz Mickiewicza.

• Nawiązania w literaturze spadkobierców.
• Akceptacja mitu:
  • Nad Niemnem Orzeszkowej.
• Nawiązania niejednoznaczne:
  • Przedwiośnie Żeromskiego,
  • Popioły Żeromskiego.

Mit romantycznej miłości

• Źródła mitu i jego charakter:
  • Dziadów część IV,
  • Do M.***,
  • Do*** (na Alpach w Splügen 1829) Mickiewicza.

• Nawiązania w twórczości spadkobierców:
  • Lalka Prusa.

Wnioski: Obecność mitów polskiego romantyzmu w wieku XIX i XX.

 

Strategia wstępu

Omów pojęcie mitu narodowego.
Czym jest mit? Pierwsze skojarzenie przywodzi na myśl podanie o bogu czy bohaterze, które jest częścią wierzeń dawnej społeczności, np. starożytnych Greków, i wyjaśnia to, co w świecie niezrozumiałe. W tej wypowiedzi odwołam się jednak do pojęcia mitu właś­ciwego społecznościom nowożytnym. Słownik terminów literackich za źródło współczesnych mitów uznaje „te wypowiedzi, których głównym celem jest oddziaływanie na świadomość społeczną za pomocą czynników irracjonalnych (w ideologiach politycznych), tworzenie swoistych wzorów osobowych i wzorców zachowania, które apelują nie do opartej na faktach wiedzy, ale do wszelkiego typu emocji, uprzedzeń, przesądów, zastygłych, niepoddawanych krytyce sposobów myślenia”. Jest więc oczywiste, że literatura ma moc tworzenia mitów. Tworzy je, właśnie podsuwając nam wzory osobowe, interpretując wydarzenia historyczne – nie zawsze zgodnie z prawdą – czy sugerując nam pewien sposób myślenia, niekoniecznie racjonalnie umotywowany.

Mitologia narodowa powstaje pod wpływem ważnych dla narodu doświadczeń. Polskie mity będą więc różne od, na przykład, brytyjskich. W telewizyjnym cyklu filmowym stworzonym przez część grupy Monthy Pyton, zatytułowanym Nie ma mitu bez kitu, parodystycznie przedstawiono mitologię Imperium Brytyjskiego. Kpi się tam z angielskiej szkoły, mitu białego człowieka i jego cywilizacyjnej misji czy niezłomnej postawy jeńców angielskich, brytyjskiego poczucia honoru. Tytuł cyklu świadczy o tym, że mit to w dużym stopniu kreacja, zmyślenie. Nasza mitologia narodowa powstała przede wszystkim w epoce romantyzmu. Ma to związek z faktem, że powstawała wówczas literatura wyrażająca najważniejsze problemy Polaków – doświadczenie czynu niepodległościowego, zaborów, represji.

 

Strategie rozwinięcia

Omów wzorzec bohatera patrioty.
W związku z wydarzeniami historycznymi XIX wieku w świadomości zbiorowej najsilniej utrwaliły się romantyczna mitologia patriotyczna i wzór osobowy walczącego bohatera patrioty. Oto jego cechy określone przez utwory romantyków.

To idealista, który sprawy ogółu stawia wyżej niż osobiste. Konrad Wallenrod „szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie”, porzucił żonę, zrezygnował z honoru. Gustaw, romantyczny kochanek, zamienił się w Konrada, patriotę „cierpiącego za miliony”. Kordian na Mont Blanc przeszedł przemianę i za cel życia obrał walkę o Polskę. Przemiana duchowa Jacka Soplicy polega na zmianie pysznego zawadiaki w księdza Robaka, emisariusza przygotowującego powstanie. Przedstawieni bohaterowie są przykładem przekonania romantyków, że jednostka wybitna kształtuje historię, wpływa na jej losy.

Bohater patriota jest zdecydowany na walkę do końca nawet wobec przewagi wroga. Gotów jest złożyć ofiarę z życia, poświęcić się dla sprawy. Konrad Wallenrod po spełnieniu misji popełnia samobójstwo, bo nie chce zginąć z wyroku sądu kapturowego. Chwilę przed śmiercią depcze insygnia krzyżackie. Ten gest ma wyrażać pogardę dla wroga. Ofiara wpisana jest w prometeizm Mickiewiczowskiego Konrada. Ofiarą porównywaną z Chrystusową są cierpienia młodych Polaków represjonowanych przez carat, bohaterów III częś­ci Dziadów. Chęć poświęcenia się deklaruje Kordian, który postanawia zabić cara: „Ja się w chwili ofiarnej jak kadzidło spalę” – mówi. Ordon, umierając, grzebie wielu wrogów, i uniemożliwia zajęcie prochowni przez Rosjan – Mickiewicz sakralizuje jego czyn: „dzieło zniszczenia w dobrej sprawie jest święte jak dzieło tworzenia”. Jacek Soplica w Panu Tadeuszu i Emilia Plater w wierszu Śmierć Pułkownika umierają po stoczonej walce i przyjęciu sakramentów. Generał Sowiński odmawia poddania się, stojąc oparty „na ołtarzu, na białym bożym obrusie”. W istocie okoliczności śmierci bohaterów historycznych były inne.

Konieczność determinacji, złożenia ofiary z życia wpisuje do kanonu cech patrioty Słowacki w Grobie Agamemnona i w liryku Testament mój. W Grobie Agamemnona potępia brak tej gotowości. Zniewoleniu Polaków przeciwstawia mit Termopil, gdzie wszyscy polegli. Jedna z najbardziej znanych strof polskiego romantyzmu to fragment wiersza Testament mój:

Lecz zaklinam – niech żywi nie tracą nadziei
I przed narodem niosą oświaty kaganiec.
A kiedy trzeba na śmierć idą po kolei
Jak kamienie przez Boga rzucane na szaniec.
Czyn patrioty to przykład dla innych, a dla niego źródło sławy.

Romantyczny patriota ma świadomość, że jego życie może być wzorem postępowania, zwłaszcza gdy trafi do tyrtejskiej poezji. Halban w Konradzie Wallenrodzie mówi:

Chcę jeszcze zostać, zamknąć twe powieki,
I żyć – ażebym sławę twego czynu
Zachował światu, rozgłosił na wieki.
………………………………………………………
Z tej pieśni wstanie mściciel naszych kości!

Sowiński z kolei walczy aby miasto pamiętało i mówiły polskie dziatki.

Omów pozytywistyczne i młodopolskie rozliczenia z mitem romantycznego patrioty.

W Nad Niemnem symbolem walki za wolność ojczyzny jest mogiła powstańców, a stosunek bohaterów do niej – kryterium ich oceny.

• Wydany w 1907 r. utwór Gloria victis to apoteoza bojowników powstania styczniowego – Traugutta, Jagmina i Tarłowskiego. Eliza Orzeszkowa podkreśla wielkość i wartość ich ofiary. Traugutt porzucił „żonę i dzieci”, jak romantyczni bohaterowie zrezygnował z osobistego szczęścia dla służby ojczyźnie. Jest porównany do biblijnego Mesjasza – to znany z romantyzmu motyw ofiary – i Leonidasa, co jest odwołaniem do mitu Termopil. Inni walczący także porzucili domy, są „dobrowolnymi ofiarnikami wysokich ołtarzy”, uosabiają siły dobra walczące z siłami zła. Orzeszkowa, podobnie jak romantycy, wywyższa i sakralizuje bohaterów przez bezpośrednie nawiązania do Biblii (Mesjasz, krzyż, płomień ognisty) oraz styl biblijny i charakterystyczny dla niego patos.

• Bohaterowie Trylogii Henryka Sienkiewicza postępują zgodnie z romantycznym wzorcem. Autor wielokrotnie każe swym postaciom wybierać między ojczyzną a sprawami osobistymi i jednoznacznie ocenia trafność wyboru dobra ogółu. Tak postępuje Skrzetuski, Wołodyjowski, a także, po przemianie, Kmicic. Losy Kmicica to replika losów Jacka Soplicy. Pan Andrzej z warchoła i swawolnika zmienia się w patriotę, który służbą dla kraju pragnie zmazać wcześniejsze winy. Nie jedyne to zapożyczenie z romantyzmu. Przecież Wołodyjowski i Ketling giną w Kamieńcu Podolskim jak Mickiewiczowski Ordon – wysadzają się razem z prochownią. Bo gotowość ofiary, narażenia życia to stała cecha bohaterów Sienkiewicza, wspólna z romantycznymi patriotami; przypomnijmy także śmierć Longinusa Podbipięty. Sienkiewicz również zdaje się wierzyć, że jednostka może znacząco wpływać na losy historii. To Kmicic ocala Częstochowę, ratuje króla, rozstrzyga o polskim zwycięstwie w bitwie pod Prostkami.

• Bolesław Prus nie pisze o romantycznym micie z taką egzaltacją. Nie znaczy to jednak, że odrzuca go czy wyśmiewa. Idealizm, romantyzm, patriotyzm, gotowość do poświęceń to szlachetne rysy postawy Rzeckiego i Wokulskiego. Rzecki z własnej woli porzuca posadę w sklepie, naraża się, aby walczyć na Węgrzech w 1848 r. „za wolność waszą i naszą”, jak to głosili romantycy. Po latach pan Ignacy uświadamia sobie z goryczą, że społeczeństwo odrzuca wzniosłe idee, o które walczył. Idealizm Rzeckiego kontrastuje z drobnomieszczańskim światem rodziny Minclów. Wokulski rzuca tak ważną dla niego naukę, aby walczyć w powstaniu styczniowym. Udział w zrywie okupuje zesłaniem. Kiedy wraca, okazuje się, że jego ofiara nie została przez społeczeństwo doceniona. Nie może dostać pracy, wegetuje i jedynym ratunkiem wydaje mu się małżeństwo ze starszą i zamożną kobietą. Może to otoczenie nie dorasta do romantycznych ideałów? Ale pozytywista, trzeźwy, racjonalnie myślący człowiek, musi ten fakt brać pod uwagę, jeśli chce czegoś dokonać i uniknąć rozczarowań. Prus, ustami Ochockiego, przypomina, że to jednak idealiści zmieniają świat. A więc stawianie sobie trudnych do osiągnięcia celów ma sens.

• Stefan Żeromski z kolei desakralizuje romantycznego bojownika i jego śmierć w opowiadaniu Rozdzióbią nas kruki, wrony… Szymon Winrych ma cechy romantycznego patrioty. Walczy samotnie do końca za sprawę już przegraną, ginie. Umiera nie tak pięknie i wzniośle, bez romantycznego gestu. Zostaje brutalnie zabity przez Rosjan, a jego zwłoki zostają zbezczeszczone. Czy jednak podważa to wartość jego walki? Raczej pokazuje jej tragizm. Ustami bohatera Żeromski potępia „metafizyków reakcji i proroków ciemnoty”, czyli tych, dla których klęska powstania jest pretekstem do głoszenia ideologii konformizmu i ugody wobec zaborcy. Ofiara powstańca pozostaje wielka.

• Taka właśnie jest ofiara młodych uczestników powstania listopadowego z Warszawianki Stanisława Wyspiańskiego. Autor docenia patriotyzm bohaterów dramatu, ale niepokoi go ich egzaltacja, pragnienie sławy i pewnego rodzaju fascynacja śmiercią. Bliższy mu chyba jest Wiarus, który po prostu spełnia żołnierski obowiązek.

Przedstaw teksty, w których romantyczny wzorzec patrioty jest kontynuowany.

Pozytywizm polemizował z romantyzmem, ideałom walki przeciwstawiał koncepcję pracy, a marzeniom i poświęceniu – konkretne działania. Mimo to żaden z wielkich pozytywistów nie odrzucił ani tym bardziej nie ośmieszył romantycznych mitów patriotycznych. Orzeszkowa i Sienkiewicz są nimi wyraźnie zafascynowani i przyczyniają się do ich utrwalenia. Dotyczy to zwłaszcza Trylogii z racji jej popularności. Prus oraz Żeromski i Wyspiański są bardziej krytyczni, ale i oni do ideałów romantycznych odnoszą się z szacunkiem i powagą, może czasem tylko z lekką ironią (pan Rzecki). Nie akceptują jednak tego, co jest antytezą romantyzmu: zmaterializowania, geszefciarstwa, konformizmu, wyrachowania. Prus upomniałby się może o więcej racjonalizmu, a Wyspiański o mniej pozy.

Dowodem żywotności romantycznego mitu jest scena z filmu Westerplatte w reżyserii Stanisława Różewicza. Dowódca, major Sucharski, chce poddać placówkę, która wypełniła swoje zadanie, a nie ma możliwości dalszej obrony ani zapewnienia pomocy rannym. I napotyka opór swojego zastępcy. Młody oficer uważa, że trzeba walczyć do końca, bez względu na militarny sens tej walki, choćby po to, aby radio ciągle donosiło, że „Westerplatte broni się jeszcze”, dodając w ten sposób otuchy walczącym. Inne przykłady żywotności mitu to książka Aleksandra Kamińskiego Kamienie na szaniec i film Kanał Andrzeja Wajdy.

Zajmij się mitem narodowej jedności.

Z romantyzmem łączy się doświadczenie dwóch przegranych powstań. Jako jedną z przyczyn tych klęsk wymieniano niedostateczny udział w narodowych zrywach ludzi z różnych warstw społecznych. Stąd pojawiający się w literaturze postulat wspólnego działania i odpowiadający mu mit zgody narodowej. Romantyczne źródła tego mitu znajdziemy przede wszystkim w Panu Tadeuszu. Sędzia to dobry pan, który pilnuje, aby dzień pracy nie trwał za długo, chroni chłopskie pola przed zniszczeniem przez myśliwych, nie wywyższa się. Ostatnia uczta w Soplicowie odbywa się pod hasłem „Kochajmy się!”, a poza szlachtą uczestniczą w niej chłopi obsługiwani przez zaręczonych właśnie Tadeusza i Zosię, którzy przy tej okazji ogłaszają akt uwłaszczenia włościan.

Zygmunt Krasiński w Psalmach przyszłości głosi ideę solidaryzmu społecznego, przeciwstawiając hasło „Z szlachtą polską polski lud!” rewolucji, którą uważa za niepotrzebny przelew krwi.

• Romantyczny mit utrwala Eliza Orzeszkowa w Nad Niemnem. Główna idea utworu to przekonanie o potrzebie i możliwości zgody szlachty i chłopów. Dowody są liczne: wspólna walka w powstaniu styczniowym, miłość Justyny do Jana, działalność Andrzeja i Witolda (niesienie oświaty). Autorka, pozytywistka, podkreśla realne korzyści płynące ze współpracy.

• Przedwiośnie Żeromskiego ukazuje z kolei idyllę familiarnych stosunków między państwem a służbą. Wystarczy przypomnieć, że kamerdyner to Maciejunio, a inny oficjalista Wojciunio.

• O tym, że zbratanie stanów to mit, może świadczyć duży ciężar gatunkowy utworów polemizujących z nim. W Weselu Wyspiański pokazuje fiasko wspólnej walki. Co jest jego przyczyną? Zbratanie chłopów oraz inteligentów o szlacheckim rodowodzie jest pozorne. Panowie odnoszą się do chłopów z wyższością. Poza Gospodarzem nie znają prawdziwego życia wsi, ich chłopomania to tylko poza. Upiór Szeli symbolizuje wzajemną wrogość w przeszłości, lęk, że „to, co było, może przyjść”. Chłopi mimo deklarowanego patriotyzmu nie są zdolni do samodzielnego działania. Romantyczną ideę wspólnej walki uosabia Wernyhora, postać z romantycznego dramatu Sen srebrny Salomei Juliusza Słowackiego.

• Dramatycznie przedstawia problem Żeromski w Rozdzióbią nas kruki, wrony… Zbezczeszczenie ciała poległego powstańca przez chłopa świadczy o tym, że nie rozumie on i nie ceni jego ofiary. To jednak nie wina chłopa, lecz szlachty, która utrzymuje chłopstwo w ciemnocie. Wierna rzeka opisuje ten sam czas historyczny i ten sam problem. Szlachecki powstaniec musi uciekać, ciężko ranny, przed wieśniakami, którzy chcą go oddać w ręce Rosjan, szydząc w dodatku z niego. Popioły oraz O żołnierzu tułaczu demaskują szlachecki egoizm. Właściciele majątków bezwzględnie traktują zasłużonych w walce o wolność chłopów.

Wspomnij o ważnym dla romantyzmu micie napoleońskim.

• O wyjątkowo silnym wpływie historii na romantyczną mitologię świadczy obecna w niej legenda Napoleona. W Panu Tadeuszu Mickiewicz przedstawia cesarza jako „boga wojny”, zwycięskiego wodza, dzięki któremu Polacy będą mogli wybić się na niepodległość. Idealizacji Napoleona przeciwstawia poeta tylko jeden głos krytyczny – Maćka Dobrzyńskiego. Cesarz Francuzów, zwycięski wódz, jest też bohaterem opowiadania Grzegorza z Kordiana Słowackiego.

• Naiwna, anachroniczna, ale szczególnie silna wiara w możliwości rodu Bonaparte to niezwykle ważny element świata wartości Ignacego Rzeckiego. „Bonapartyzm to potęga!” – powtarza, ale u schyłku życia musi przyznać, rozczarowany, że „Napoleonidzi nie zmienią świata”.

• Warszawianka nie podważa wartości tradycji napoleońskiej. Żywym jej symbolem jest Wiarus, przypomina o niej generał Chłopicki. Kojarzy ją ze sławą i zwycięstwem. Podobna jest wymowa elementów empirowych wprowadzonych do dekoracji.

• Popioły są krytyczne wobec mitu Napoleona – walka w Hiszpanii to przykład zaangażowania w niesprawiedliwą sprawę – ale ostatecznie nie negują sensu walki Polaków u jego boku.

Nie zapomnij też o wzorcu szlacheckiej arkadii.

Mit polskiego dworku ma swoje korzenie w tradycji sarmackiej, ale to dzięki romantycznej epopei utrwalił się w świadomości Polaków. Mickiewiczowskie Soplicowo to „centrum polszczyzny”, symbol patriotyzmu, przywiązania do rodzimej tradycji, obyczaju, języka i przyrody. Mieszkańcy kochają się wzajemnie, a dla przybyszów są niezwykle gościnni. Słowem, to arkadia, której mieszkańcy uczestniczą jednak w historii. W sarmacki mit szlacheckiego dworku wpisują się w pewien sposób komedie Fredry: Zemsta i Pan Jowialski.

Wyraźną kontynuacją mitu jest Nad Niemnem. Korczyn jest podobny do Soplicowa. To też swego rodzaju arkadia, miejscowość położona w pięknej okolicy, w sąsiedztwie zaścianka. Mieszkańcy chętnie biesiadują, ale również pracują, zmagają się z trudnościami popowstaniowej rzeczywistości, bo to realistyczny obraz życia. Korczyn ma także swoją patriotyczną przeszłość, a współcześnie jest „placówką” polskości – właściciel za wszelką cenę chce utrzymać ziemię w polskich rękach, i bywa źródłem oświaty dla wsi.

Przedwiośnie Stefana Żeromskiego nawiązuje do mitu polskiego dworku, arkadii, w sposób co najmniej niejednoznaczny. Domowników Nawłoci łączy miłość. Dla przybysza z zewnątrz są serdeczni i gościnni. Dla służby – łaskawi, a ona odwzajemnia się szacunkiem i przywiązaniem. Hipolit dowiódł swego patriotyzmu, biorąc udział w wojnie 1920 roku. Fascynująca jest uroda ziemiańskiego życia: zabawy, dobre jedzenie, piękne stroje. Może jednak razić sybarytyzm (zamiłowanie do wygód i zbytku) ziemiaństwa, oddalenie tej grupy od trudnych problemów kraju, zwłaszcza gdy jej egzystencję porównamy z nędzą Chłodka. Podobnie niejednoznaczny jest obraz dworków szlacheckich w Popiołach. Tam również obok patriotyzmu, gościnności i miłości znajdziemy zacofanie, egoizm, ciemnotę, bezwzględność.

 

Strategie zakończenia

Na zakończenie omów ideę romantycznej miłości.

Wspólny dla europejskiego i polskiego romantyzmu jest mit wielkiej miłości. Ma ona metafizyczne źródła, bo łączy ludzi z góry sobie przeznaczonych, ale na jej pojmowanie przez człowieka niemały wpływ mają lektury – „książki zbójeckie”. To pod ich wpływem idealizuje ukochaną osobę. Romantyk kocha w sposób niezwykle silny. Klęska miłości staje się dlań klęską całego życia. Prawdziwa miłość jest przy tym silniejsza niż śmierć. Romantyczną miłość podtrzymują pamiątki i wspomnienia.

• Miłością jak z IV części Dziadów kocha Izabelę Wokulski. I jego widzenie miłości ukształtowała literatura, uczucie spadło na niego gwałtownie i zmusiło go do zmiany życia: podejmuje ryzyko, by zdobyć majątek, naśladuje tryb życia arystokracji, jest gotów do wszelkich ofiar dla ukochanej. Gdy przekonuje się o zdradzie Izabeli, próbuje, jak Werter i Gustaw, targnąć się na swoje życie. Rozgoryczony, nie chce pozostać tam, gdzie spotkała go klęska.

• Inne postacie romantyków to Prezesowa i doktor Szuman. Ona całe życie wspomina ukochanego, z którym rozdzieliły ją różnice społeczne i majątkowe. On po śmierci narzeczonej próbował się zabić.
  Na romantyzm jako źródło postaw bohaterów wskazuje wyraźna aluzja. Prezesowa prosi Wokulskiego, aby na pamiątkę jej miłości kazał wyryć na kamieniu cytat z wiersza Mickiewicza Do M.***.

Jaki sąd na temat romantycznej miłości możemy wyczytać z powieści?

• Po pierwsze, Prus sugeruje, że gwałtowne uczucie może mieć źródła nie tylko w sferze ducha, ale i w biologii. Wokulski to człowiek, który nigdy wcześniej nie kochał i, jak mówi Szuman, nie zachował „higieny miłości”, stąd jej nienormalna siła. To już naturalistyczne widzenie problemu.
• Po drugie, prawdziwa miłość nie ma szans w świecie, gdzie ludzkie serca „traktuje się jak polędwicę”, a małżeństwo jak handlowy kontrakt. Wokulski buntuje się przeciw literaturze, która go ukształtowała – rzuca z gniewem książkę z poezjami Mickiewicza. Nikt tu jednak nie neguje wartości prawdziwego uczucia. Prezesowa mówi, że największą zbrodnią jest zabić miłość. Wokulski współczuje tym, których okoliczności zmuszają do zawierania związków wbrew uczuciom.

Mówiąc o micie wielkiej miłości, trzeba jednak pamiętać, że już w romantyzmie z nim polemizowano. Kpił sobie z niego Fredro w Ślubach panieńskich. Destrukcyjny wpływ tego mitu na życie rodzinne zdemaskował Krasiński w Nie-Boskiej ­komedii.

Wnioski:
Najbardziej kontrowersyjny z romantycznych mitów, mit zgody narodowej, zdemaskowała, a nawet skompromitowała sama historia – powstanie styczniowe. Broni jeszcze tego mitu Orzeszkowa. Prawdę o jego kompromitacji z całą mocą, choć każdy inaczej, ukazują Żeromski i Wyspiański. Pozostałe mity wydają się żywe także ­w wieku XX.

 

Pytania do dyskusji

Wprowadziłeś pojęcia sakralizacji i desakralizacji. Jakie techniki literackie stosują pisarze, aby te efekty osiągnąć?

Proponowana odpowiedź
Orzeszkowa, poza stylizacją biblijną i patosem, wprowadza stylizację baśniową: narrację prowadzą upersonifikowane drzewa, głównie stary dąb. Narracja przybiera niekiedy ton elegijny. Żeromski natomiast opisuje śmierć powstańca w sposób naturalistyczny, budzący przerażenie czy wręcz odrazę – opisuje rozdziobywanie zwłok przez wrony. Narrator posługuje się także ironią, ale oczywiście nie powstaniec jest jej celem. Chodzi raczej o to, aby kontrast tonu wypowiedzi i sytuacji wyraźniej podkreślał dramat opisanych wydarzeń.

Przywołałeś sytuację z filmu Wester­platte. Komu przyznałbyś rację w tym sporze – romantykowi czy racjonaliście?

Proponowana odpowiedź
Na to pytanie nie ma jednej odpowiedzi. Można powiedzieć, że rację miał romantyk, bo przykład walczącego Westerplatte potrzebny był Polakom, a także światu należało pokazać, że Polska broni swojej niepodległości z uporem i odwagą. Można jednak również powiedzieć, że rację miał major Sucharski. W sytuacji, gdy opór jest beznadziejny i niczemu nie służy, dowódca ma obowiązek oszczędzać życie swoich żołnierzy. Jeśli przeżyją, będą mogli jeszcze walczyć.

Czy możesz podać przykład mitu funkcjonującego we współczesnym społeczeństwie?

Proponowana odpowiedź
Może to być mit Ameryki, kraju, zgodnie z dość powszechnym mniemaniem, wielkich możliwości. W poszukiwaniu zarobku czy kariery wyjeżdżają tam ludzie często nieznający języka, bez dobrego zawodu. Ofiarami tego mitu są bohaterowie filmu Szczęśliwego Nowego Jorku!, którzy wegetują lub harują na marnych posadach, ale rodzinom w kraju chwalą się rzekomymi sukcesami. Kilka lat temu media wykreowały mit Diany, dobrej dla ludzi i pięknej księżnej, odrzuconej czy źle traktowanej przez rodzinę królewską, do której weszła. Tragiczna śmierć utrwaliła ten mit.

Bibliografia

• Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod, Dziadów cz. III, Pan Tadeusz, wybrane wiersze
• Juliusz Słowacki, Kordian, wybrane wiersze
• Zygmunt Krasiński, Psalmy przyszłości
• Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem, Gloria victis
• Bolesław Prus, Lalka
• Henryk Sienkiewicz, Trylogia
• Stefan Żeromski, Rozdzióbią nas kruki, wrony…, Popioły, Przedwioś­nie
• Stanisław Wyspiański, Warszawianka, Wesele

Zobacz:

Czy Śluby panieńskie są polemiką z romantyzmem?

Późniejsze epoki wobec romantyzmu

Mity romantyzmu umarłe czy ciągle żywe? Uzasadnij swój sąd.

W jaki sposób literatura późniejszych epok nawiązuje do romantyzmu?