Praca może być dla człowieka zbawieniem i sensem życia – a może być katorgą. Gdy zgadza się z pasją, jest wynikiem wolnego wyboru – jest wielką wartością. Już Kohelet (Biblia) zauważył, praca nie może służyć jedynie nadmiernemu gromadzeniu dóbr materialnych, ale powinna również dawać radość i satysfakcję. Gdy jest wynikiem niewoli – staje się zbrodnią. O tym traktuje literatura od zarania dziejów.

Praca

Będąca karą

• Biblia
Adam i Ewa – za grzech pierworodny zostali wygnani z raju, pozbawieni nieśmiertelności i skazani na pracę. Odtąd jedynie trud i poświęcenie mogły zapewnić im przetrwanie, przyroda nie była już tak łaskawa jak w raju.

• Mitologia grecka
W mitologii praca była przede wszystkim karą:

  • Syzyf (za nieposłuszeństwo wobec bogów) musiał wtaczać na górę ciężki głaz, który tuż przed szczytem wyślizgiwał mu się z rąk,
  • Herakles – najsłynniejszy pracownik mitologii. 12 prac zadanych przez króla Myken Eurysteusza wymagało ogromnej siły i sprytu. A dlaczego Herkules musiał je wykonać? To kara za niepohamowany gniew i zabicie żony Megary z dziećmi.

Jedynym bogiem, którego przedstawiano zwykle przy warsztacie pracy, był Hefajstos – patron kowali i rzemieślników.

 

Będąca równocześnie misją

  • A… B… C… – Joanna Lipska z noweli Elizy Orzeszkowej;
  • Antoni Paluszkiewicz (korepetytor), nazywany Kawką z Syzyfowych prac Stefana Żeromskiego;
  • Siłaczka, czyli Stasia Bozowska, bohaterka opowiadania Stefana Żeromskiego (Siłaczka). Chciała realizować pozytywistyczne hasło pracy u podstaw i poświęciła się nauczaniu na wsi. Mieszkała w strasznych warunkach. Swoją determinację i poświęcenie przypłaciła ciężką chorobą i śmiercią.

Będąca wyzwaniem

Związana z samokształceniem

  • praca chłopców z Syzyfowych prac.

Traktowana jako pasja

  • nauczycielskie zajęcie Ani z Zielonego Wzgórza;
  • praca Santiago – rybaka z utworu Stary człowiek i morze.

Wykonywana w złej atmosferze

  • praca profesora Sztetlera, nauczyciela z Syzyfowych prac.

Praca dzieci ponad siły

  • praca dzieci, np. dziewczynki z wiersza Gęsiarka Leopolda Staffa;
  • dzieci z nowelek pozytywistycznych, np. Antek z noweli Bolesława Prusa.

Wiejskie dzieci, które zamiast się uczyć, rozwijać swój talent od najmłodszych lat musiały pracować na równi ze starszymi, dzieci robotników zatrudniane w fabrykach za przerażająco niskie wynagrodzenie to bohaterowie nowel i powieści pozytywistycznych, up.: Antek, Janko Muzykant.

A w innych krajach?

  • Ania z Zielonego Wzgórza – zanim trafiła do domu Maryli i Mateusza Cuthbert, musiała opiekować się gromadką dzieci.
  • Dawid Copperfield – z woli ojczyma trafił do londyńskiej firmy sprzedającej wina.

Praca kobiet

Hasła emancypacji kobiet pojawiły się w programie. Kobiety dopiero w XIX wieku wywalczyły sobie prawo do pracy zarobkowej na równi z mężczyznami, m. in dzięki pozytywistycznym hasłom emancypacji kobiet. W Polsce po powstaniu styczniowym rola kobiety urosła z tego powodu, że na ich barki spadł ciężar utrzymania rodzin, ponieważ wielu mężczyzn zginęło w czasie powstania, musiało emigrować lub zostało zesłanych na Sybir.

Praca niewolnicza

  • Niewolnicy opisani w Quo vadis Henryka Sienkiewicza (Ursus).
  • Niewolnicza praca więźniów w niemieckich i radzieckich obozach pracy. Baraki, druty kolczaste, głód, zimno, chłosta lub śmierć. To realia życia w obozie w czasie II wojny światowej (i później). O swoich doświadczeniach obozowych pisał Gustaw Herling-Grudziński w Innym świecie.

Praca w fatalnych warunkach

  • Dickens w Opowieści wigilijnej – skąpstwo Scrooge’a najmocniej odczuwa jego pracownik. Za nędzne pieniądze musi pracować w nieogrzewanym pomieszczeniu, przy fatalnym oświetleniu.

Praca jest wartością

Pracuj! Bądź użyteczny! – to hasła pozytywistów. Zrujnowany zaborami kraj, zacofana gospodarka, analfabetyzm, brak możliwości zdobycia wykształcenia. To obraz Polski II połowy XIX wieku. Pozytywiści wysuwają więc dwa postulaty:

  • Pracy organicznej – państwo należy traktować jak jeden wielki organizm, którego wszystkie narządy są równie ważne. Dlatego wszystkie dziedziny życia społecznego są równie ważne i należy równocześnie pracować dla poprawienia gospodarki, reedukacji, nauki i kultury.
  • Pracy u podstaw – u podstaw społeczeństwa, czyli w najniższych, najbiedniejszych jego rejonach – na wsiach i wśród miejskich robotników. Trzeba zadbać o warunki życia – zapewnić opiekę medyczną, jedzenie, ubranie. Po drugie – uczyć. Czytania, pisania, liczenia. Nowych metod gospodarowania.

Te hasła realizowała Stasia Bozowska, czyli Siłaczka Żeromskiego. Nie dbając o zapłatę, uczyła biedne dzieci, pisała podręcznik.

Praca bezcelowa

Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego
Powieść i tytułem, i przesłaniem nawiązująca do wysiłku Syzyfa. Opowieść o uczniach i nauczycielach gimnazjum w Klerykowie, w czasach zaboru rosyjskiego. Określenie „syzyfowa paca” w tytule powieści można rozumieć na kilka sposobów. Praca rusyfikatorów, którzy chcą podporządkować sobie chłopców, jest pracą syzyfową, ponieważ chłopcy, jak kamień, wymykają im się spod kontroli. Syzyfową pracą jest też zmaganie się młodych bohaterów z własnymi problemami, rusyfikacją. Cały czas mają nadzieję, że ich wysiłek przyniesie efekty. Niewątpliwie zwycięstwem jest ukończenie gimnazjum, ale czy dalszy etap życia nie okaże się porażką tak jak w przypadku Syzyfa?

Zapamiętaj!

  • Praca organiczna – każdy z obywateli jest niczym sprawnie funkcjonujący organ, który poprzez sumienną, codzienną pracę ma służyć całemu społeczeństwu, czyli wielkiemu organizmowi. Jeśli najmniejszy choćby element działa źle, mówili pozytywiści, cały organizm funkcjonować dobrze nie może.
  • Praca u podstaw – praca polegająca na szerzeniu oświaty, zakładaniu szkół, bibliotek itp. wśród warstw najniższych i najbiedniejszych, a więc głównie wśród mieszkańców wsi.
  • Abolicjonizm – ruch społeczny zapoczątkowany w Stanach Zjednoczonych przed rokiem 1865, domagający się zniesienia niewolnictwa czarnoskórych.
  • Obóz pracy – element hitlerowskiego i stalinowskiego terroru. Rodzaj rygorystycznego więzienia, w którym przymuszano do ciężkiej, nieludzkiej wręcz pracy. Osoby nieprzydatne do wykonywania obowiązków (np. ze względu na podeszły wiek czy też zły stan zdrowia) były najczęściej eliminowane.
  • „Arbeit macht frei” – „Praca czyni [człowieka] wolnym” – taki napis widniał nad bramą obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. W sposób wymowny oddaje on przewrotność wszystkich systemów totalitarnych, dla których środkiem do osiągania celów był terror, a które jednocześnie powtarzały slogany o wolności.
  • Pracoholizm – choroba czasów współczesnych polegająca na swego rodzaju uzależnieniu od pracy. Pracoholik spędza w pracy całe dnie, przestaje dostrzegać inne aspekty życia poza sferą zawodo­wą, nie potrafi dobrze się zrelaksować (nieustannie myśli o pracy). Osoba taka ma zwykle wrażenie, że wciąż pracuje za mało albo wciąż jest niedostatecznie dobra. W krajach zachodnich (coraz częściej również i w Polsce) pracoholizm jest traktowany jako choroba i wymaga profesjonalnego leczenia.

Syzyfowa praca

To praca idąca na marne, wykonywana na próżno, bez sensu. Nawiązuje do mitu o Syzyfie, który wciąż na próżno wtaczał ciężki głaz (kamień) na szczyt wzgórza. Tuż u szczytu kamień wymykał mu się z rąk i Syzyf zaczynał swą pracę od początku. Na tym polegała wyznaczona mu przez bogów kara.

Określenia „syzyfowa praca” użył Stefan Żeromski w tytule swej powieści (Syzyfowe prace). Określenie to odniósł do pracy rusyfikatorów, którzy na próżno starali się oderwać młodzież od polskości – od języka, literatury, historii, tradycji. Wynarodowienie jednak nie udawało się – wciąż nowe pokolenia buntowały się przeciw zaborcom.

 

Cytaty

Na smutki, cierpienia i nudy najlepszym lekarstwem jest praca.
Józef Ignacy Kraszewski

Gdzie praca, pilność na straży, tam bieda wejść się nie odważy.
Franciszek Karpiński

Każda praca ludzka ma swoją duszę.
Aleksander Świętochowski

Należy być optymistą na początku pracy, a krytycznym na końcu.
Ludwik Hirszfeld

Kto się skarży na pracę, ten życia nie pojął; ona jest wielką dźwignią, która porusza wszystko.
Józef Ignacy Kraszewski

Bo piękno na to jest, by zachwycało
Do pracy – praca, by się zmartwychwstało.
Cyprian Kamil Norwid

 

Zobacz:

Praca – literacki motyw

Praca – motyw literacki (materiał według chronologii epok)