Scharakteryzuj powieść jako gatunek literacki. Jak rozwijała się na przestrzeni epok i jakie znasz rodzaje powieści?

Sam termin: powieść ustalono w latach 40-tych XIX w., a jest to najważniejszy gatunek epiki. Powieść jest utworem obszernym, pisanym prozą, jej konieczne elementy to: narrator i narracja, akcja, czas, przestrzeń, bohaterowie. W każdej powieści coś, gdzieś się dzieje – jest to świat przedstawiony, narrator może do niego należeć lub nie – może opisywać wszystko jako postronny obserwator. Z elementami powieści można wyczyniać rozmaite eksperymenty – i na nowościach w ustalaniu owych wewnętrznych układów polegał rozwój gatunku.

Początki nowożytnej powieści polskiej to oświecenie – Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego uznawane są za pierwszą polską powieść nowożytną.

Romantyzm „przyniósł” zachodnie wzorce: Waltera Scotta (Anglia), Stendhala, a potem Honoriusza Balzaka (Francja). W Polsce w tym czasie tworzyli: Narcyza Żmichowska, Józef Korzeniowski, Zygmunt Kaczkowski, Henryk Rzewuski. Powoli obowiązujący i powszechny staje się model narracji 3-osobowej jako bardziej obiektywny. Używa go już Józef Kraszewski (powieść historyczno-dokumentalna, lecz także ludowa np. Ulana).

Pozytywizm

  • Najpierw zaistniała powieść tendencyjna – (prerealistyczna), która miała za cel treścią udowodnić naczelną ideę. Tym samym była nieco sztuczna, tworzyła czarno-białe postacie i zakończenia pasujące do ideologii. Zaliczyć tu można „melodramatyczne” dzieło Orzeszkowej (Marta), satyryczne powieści Lama (Wielki świat Capowic).
  • Powieść realistyczna to skok milowy na drodze rozwoju powieści. Teraz „Powieść – to zwierciadło przechadzające się po gościńcu” (Stendhal). Za granicą tworzyli ją Balzak, Dickens, Tołstoj a w Polsce Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz. Narrator jest tu trzecioosobowy i obiektywny, świat przedstawiony – panoramiczny, szczegółowy, wiernie prezentujący prawdę.
    Przykłady: Nad Niemnem, Lalka, Rodzina Połanieckich.

Modernizm

  • Powieść naturalistyczna (pod koniec XIX w.). Za granicą Gustaw Flaubert, Emil Zola, Guy de Maupassant. W Polsce: Gabriela Zapolska (Kaśka Kariatyda), Władysław Reymont (Chłopi). Ta powieść wyrasta z realistycznej, lecz traktuje losy ludzi jak eksperyment biologiczny lub chemiczny. Nie unika biologizmu, wstydliwych opisów fizjologicznych, ukazuje ciemne strony egzystencji – zło, fałsz, nędzę.
  • Powieść psychologiczna – przełom wieków XIX i XX. Powieść, która prezentuje i analizuje psychikę człowieka, procesy odczuwania i widzenia świata. Treść takiej powieści rozgrywa się w głębi człowieka, nie w obiektywnym świecie. Pierwsza polska powieść psychologiczna to Na skałach Calvados Antoniego Sygietyńskiego.
  • Powieść modernistyczna. Uprawiał ten gatunek przede wszystkim Stefan Żeromski (Wierna rzeka, Uroda życia, Ludzie bezdomni). Poza pewną wysepkowością fabuły (tzn. różne sceny wiąże tylko bohater, poza tym są one odrębne) ważną cechą tej powieści był „liryzm”, uczuciowość narracji, ogląd świata przez pryzmat odczuć bohatera lub narratora.

Dwudziestolecie międzywojenne – zaczyna się prawdziwa awangarda, poszukiwanie nowości, „żonglerka” elementami struktury powieściowej. Za granicą nowatorstwo reprezentują:

  • Marcel Proust – W poszukiwaniu straconego czasu (materią i osią powieści są skojarzenia bohatera, a nie akcja).
  • James Joyce – powieść strumienia świadomości – Ulisses. Tu bieg skojarzeń – i to w dodatku jednocześnie kilku umysłów tworzy materię powieści.
  • Franz Kafka – powieść parabola (Dżuma, Proces)z bohaterem everymanem, który jako reprezentant ludzkości poszukuje uniwersalnych wartości, obnaża prawidła istnienia.
  • W Polsce prozę awangardową prezentują: Witold Gombrowicz (Ferdydurke) i Bruno Schulz (Sklepy cynamonowe, Sanatorium pod klepsydrą).

Po II wojnie światowej:
Za granicą rozwija się nouveau roman, pisarze dokonują manewrów czasem, bohaterem i przestrzenią. Poza formą tradycyjną, trzecioosobową, obserwujemy powrót do narracji I-osobowej i eksploatację wartości językowych osób mówiących. Wystarczy wymienić:

  • Leopold Buczkowski (Czarny potok),
  • Jarosław Iwaszkiewicz (Sława i chwała),
  • Tadeusz Konwicki (Sennik współczesny, Mała Apokalipsa),
  • Marek Hłasko i Marek Nowakowski – pisarze miasta,
  • Edward Stachura,
  • Teodor Parnicki,
  • Stanisław Dygat,
  • Kazimierz Brandys itd.

Jeśli chodzi o rodzaje powieści to jest ich wiele.

Powieść panoramiczna (Lalka), sagi rodzinne, powieści kryminalne, romanse, przygodowe, młodzieżowe, fantastyczne, historyczne. Można też wspomnieć o dawnej, lecz bardzo popularnej „powieści gotyckiej” – której akcja zawsze rozgrywała się w starej siedzibie, najlepiej zamczysku, wśród tajemnic, uwięzionych postaci, obłąkanych a nawet zjaw – lecz kończyła się dobrze. Takimi były np. powieści sióstr Brontë.

Zobacz:

 

Przemiany powieści

Przemiany powieści jako gatunku

Przemiany w obrębie najważniejszych gatunków literackich: eposu, tragedii, powieści