„Powstania są w naturze Polaków”. Czy zgadzasz się z tą opinią? Przedstaw swoje refleksje na temat sposobu, w jaki polska literatura opowiada problem narodowych powstań.

Mit powstania – mit pięknej śmierci:

  • Pieśń Legionów Polskich we Włoszech, czyli Mazurek Dąbrowskiego Józefa Wybickiego – nawet w naszym hymnie narodowym powielony zostaje mit walki, sprzeciwu wobec wroga jako koniecznej postawy Polaka patrioty.
  • Hymn do miłości ojczyzny Ignacego Krasickiego (fragment Myszeidy) – miłość do ojczyzny wiąże się nierozerwalnie z ofiarą i cierpieniem (Święta miłości kochanej ojczyzny,/ Czują cię tylko umysły poczciwe!/ Dla ciebie zjadłe smakują trucizny,/ Dla ciebie więzy, pęta niezelżywe), dlatego nawet przegrane powstania odgrywają niezwykle ważną rolę w historii narodu.
  • Warszawianka Stanisława Wyspiańskiego – Polacy okazują się w dramacie narodem, który kultywuje mit ofiary i cierpiętnictwa. Młodzi idą walczyć nie po to, by odnieść zwycięstwo, ale by piękne zginąć za ojczyznę, ponieważ taki wzorzec patriotyzmu zawdzięczają m.in. literaturze.
  • Kolumbowie. Rocznik 20 Romana Bratnego – obraz przygotowań do powstania warszawskiego, konspiracji i walk utrwalił po wojnie mit powstańców – ludzi, którzy poświęcili własną młodość dla ojczyzny.

Mit bohaterskich dowódców powstania:

  • Reduta Ordona Adama Mickiewicza – poemat opowiada o bohaterskiej obronie Warszawy we wrześniu 1831 r. przez Ordona, dowódcę artylerii, który wolał zginąć, wysadzając redutę, niż się poddać. To również znakomity przykład kreowania mitu powstańczego przez literaturę – sposób przedstawienia wydarzeń odbiegał znacznie od prawdy historycznej, ale mocno zapisał się w świadomości czytelników, co jest zasługą m.in. plastycznego, przejmującego opisu walki i sugestywnego obrazowania.
  • Śmierć Pułkownika Adama Mickiewicza – to kolejny przykład tworzenia mitu powstańczego dowódcy, tym razem kobiety, Emilii Plater, przedstawianej w wierszu na wzór Joanny d’Arc. I tym razem wydarzenia nie są zgodne z prawdą historyczną, ale dzięki Mickiewiczowi Emilia Plater na trwałe weszła do słownika polskich symboli narodowych.
  • Sowiński w okopach Woli Juliusza Słowackiego – to swego rodzaju hołd dla uczestników powstania listopadowego, którzy do końca bronili się przed wojskami rosyjskimi.

Przyczyny upadku naszych narodowych powstań:

  • Kordian Juliusza Słowackiego – w Przygotowaniu pojawiają się nazwiska przywódców powstania listopadowego, wyławianych z tajemniczej mieszaniny. Znaczący jest kontekst – to diabelskie istoty, gdzieś w górach karpackich, przygotowują powstanie, a zatem – zdaniem Słowackiego – ten czyn zbrojny, zmuszający ludzi do zabijania i zachowań nieetycznych, jest w gruncie rzeczy… dziełem szatańskim.
  • Rozdzióbią nas kruki, wrony… Stefana Żeromskiego – jedną z najważniejszych przyczyn naszych narodowych klęsk był – według autora – brak świadomości ludu, który nie rozumiał idei wolnościowych i nie włączył się w powstanie (to stało się, zdaniem historyków, powodem upadku powstania styczniowego).
  • Wesele Stanisława Wyspiańskiego – próby wywołania powstania nie udają się, gdyż Jasiek gubi ofiarowany mu przez Wernyhorę złoty róg, nikt nie pamięta, co zdarzyło się poprzedniego dnia, a wszyscy tkwią w dziwnym, somnambulicznym transie, symbolizującym marazm i niemoc polskiego społeczeństwa.

Nieidealistyczne wizje powstania:

  • Omyłka Bolesława Prusa – wydarzenia powstania styczniowego autor przedstawia z perspektywy dziecka. Dla kilkuletniego narratora nie ma więc znaczenia podział na strony konfliktu, nie są też ważne słuszne bądź niesłuszne racje stron – jest zbyt młody, by je zrozumieć. Powstanie to dla niego przede wszystkim przerażające obrazy przemocy, odgłosy walki i szczególna atmosfera napięcia i strachu.
  • Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego – nieprzypadkowo utwór ukazał się ponad 20 lat po wybuchu powstania – sam autor powtarzał wielokrotnie, że musiał „dojrzeć” do pisania o wydarzeniach z czasów wojny („Przez dwadzieścia lat nie mogłem o tym pisać. Chociaż tak chciałem. I gadałem. O powstaniu”). Powstanie opisane zostało w powieści „zza węgła domu”, „z pozycji kucanej” – główny bohater nie był żołnierzem, ale cywilem, zwykłym mieszkańcem stolicy. Dlatego postać Białoszewskiego ma cechy „antybohatera”, a czytelnik zapoznaje się nie tyle z przebiegiem działań, co kulisami walk (mieszkanie w piwnicach, tułanie się wśród ruin itp.). Antybohaterską wymowę utworu podkreśla również forma – język Białoszewskiego to język zbliżony do mówionego, pełen krótkich, urwanych zdań, neologizmów i wyrażeń potocznych.
  • Kompleks polski Tadeusza Konwickiego – Romuald Traugutt, jeden z ważniejszych przywódców powstania styczniowego, został przedstawiony jako zwykły człowiek, który zmuszony jest do nieustannych podróży i ukrywania się przed zaborcami – to zatem, daleki od idealizmu, obraz codziennego życia dowódcy (autor opisuje m.in. czułe spotkanie z ukochaną żoną).

Czy powstania miały sens?

  • Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza – dzieje ludzkości to nieustanne wyzwalanie się spod jarzma despotyzmu, a Polska pełni w tym historycznym procesie wyjątkową rolę – zgodnie z ideą mesjanizmu (Polska Chrystusem narodów).
  • Psalmy przyszłości Zygmunta Krasińskiego – w utworach z tego cyklu Krasiński burzy mit rewolucji i powstania jako jedynego sposobu na doskonalenie ludzkości – niepodległościowym zrywom przeciwstawia ideę nieustannego doskonalenia się i przemiany kolejnych warstw społecznych przez miłość.
  • Filozofia genezyjska Juliusza Słowackiego (Genezis z Ducha, Król-Duch) – dzieje ludzkości to dzieje nieustannej przemiany, które muszą odbywać się poprzez ofiary i cierpienia – w ten sposób następuje zrzucenie obcej formy materialnej i otwarcie na to, co nowe. Tą ofiarą są też nasze narodowe powstania, nierzadko zakończone klęską – to próba przełamania obowiązującej formy i osiągnięcia wyższego stopnia rozwoju.
  • Gloria victis Elizy Orzeszkowej – śmierć powstańców, zwłaszcza Tarłowskiego, ma w utworze Orzeszkowej znaczenie symboliczne. Bohaterowie walczyli bez szans na zwycięstwo, zginęli męczeńską niemal śmiercią, która ma jednak głęboki sens, o czym świadczy już tytuł utworu: chwała zwyciężonym. Polegli, ale pokazali rodakom przykład prawdziwej miłości do ojczyzny i dali nadzieję na to, że w przyszłoś­ci – dzięki takim postawom – kraj powróci do dawnej świetności.
  • Noc listopadowa Stanisława Wyspiańskiego – akcja dramatu rozgrywa się w scenerii parku łazienkowskiego w nocy 29 listopada 1830 r., a więc w chwili wybuchu powstania listopadowego. Na scenie pojawiają się obok siebie postacie historyczne (Wysocki, Chłopicki, Lelewel) i mitologiczne (Kora, Atena, Nike Trojańska). Zgodnie z mitem eleuzyjskim walka powstańcza to element procesu wiecznego odradzania się (buntownicza natura Polaków nie pozwala im zgadzać się na żadną formę niewoli), a śmierć powstańców „użyźnia nowe pędy/ i życie nowe sieje wszędy”.
  • Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall – celem powstania w getcie warszawskim – buntu Żydów przeciwko ostatecznej likwidacji getta – nie było zwycięstwo, ale godna śmierć z bronią w ręku i ocalenie honoru.

Epizody powstańcze

  • Lalka Bolesława Prusa – w powieści nie mówi się wprost o powstaniu z powodów cenzuralnych, wiadomo jednak, że Wokulski brał w nim udział – świadczą o tym jego… ręce, w dziwny sposób czerwone, co wynikało z przemrożenia podczas zesłania na Syberię, gdzie trafiali buntujący się przeciwko rosyjskiemu zaborcy powstańcy.
  • Latarnik Henryka Sienkiewicza – tytułowy bohater to dawny uczestnik powstania listopadowego – oddany ojczyźnie, skazany został jednak na los ­wiecznego tułacza tęskniącego za rodzinnym domem, co symbolizuje lektura Pana Tadeusza, dzięki której Skawiński zapada w nostalgiczny trans.

Po co pamięć o powstaniach?

  • Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – stosunek do mogiły powstańczej określa bohaterów – ich szacunek dla przeszłości, uczucia patriotyczne, troskę o przyszłość o kraju. Pamięć jest więc niezbędnym elementem tradycji, bez którego nowe pokolenie – symbolizowane przez postać Zygmunta Korczyńskiego – skazane jest na klęskę.
  • Echa leśne Stefana Żeromskiego – anonimowa mogiła powstańcza, w której leży Jan Rozłucki, powinna – zdaniem autora – przypominać rodakom o obowiązkach wobec ojczyzny, które ponosić trzeba w każdym czasie.

 

Literackie skutki nieudanych powstań:

  • Pozytywistyczne hasła „pracy organicznej” i „pracy u podstaw” – wynikały właśnie z klęski powstania styczniowego. Pozytywiści doszli do wniosku, że sprawę niepodległości należy odłożyć i zająć się codzienną pracą na rzecz lepszego społeczeństwa i poprawy warunków życia biednych warstw.
  • Hasło „ku pokrzepieniu serc”, które przyświecało powieściom historycznym Henryka Sienkiewicza, również miało swe źródło w nieudanym powstaniu – skoro Polacy mieli cały czas w pamięci niedawną klęskę i musieli żyć pod jarzmem zaborców, jedyne, co może zrobić pisarz, to „krzepić serca”, opisując waleczne, bohaterskie przygody Polaków, znakomicie radzących sobie z wrogiem w przeszłości.
  • Mowa ezopowa – fiasko powstania styczniowego spowodowało też nasilenie cenzury, która nie pozwalała na mówienie o wydarzeniach 1863 roku wprost – pisarze pozytywizmu musieli się więc uciekać do dyskretnych aluzji i metafor, czytelnych dla Polaków, a jednocześnie nierozpoznawalnych dla cenzorów.

Od razu ­skojarz!

  • Echa leśne Stefana Żeromskiego – Jan Rozłucki, przywoływany w utworze dzięki opowieści swojego syna, początkowo był porucznikiem w rosyjskiej armii, ale w roku 1863 przyłączył się do powstańców. To decyzja heroiczna, bo oznaczała praktycznie skazanie na śmierć – Jan został wzięty do niewoli i rozstrzelany (z rozkazu swojego stryja).
  • Początek Andrzeja Szczypiorskiego – w powieści pojawiają się aluzje i epizody powstańcze, m.in. śmierć profesora Winiara, którego serce nie wytrzymało widoku karuzeli i beztroskiej zabawy obok płonącego getta.

 

Powstania w literaturze

Powstanie kościuszkowskie

• Do narodu Jakuba Jasińskiego
• Pieśń ochotników krakowskich, Do Koś­ciuszki Alojzego Felińskiego
• Na rewolucyją 1794 Franciszka Dionizego Kniaźnina

Powstanie listopadowe

• Śmierć Pułkownika, Reduta Ordona Adama Mickiewicza
• Hymn, Oda do wolności, Kulik, Sowiński w okopach Woli Juliusza Słowackiego
• Pieśni Janusza Wincentego Pola
• Warszawianka, Noc listopadowa Stanisława Wyspiańskiego

Powstanie styczniowe

• wiersze Wincentego Pola
• Śpiew na cześć 25 lutego 1861 r. w Warszawie Teofila Lenartowicza
• Improwizacja na zapytanie o wieści z Warszawy, Żydowie polscy, Do wroga Cypriana Kamila Norwida
• Marsz polski Kornela Ujejskiego
• Nad Niemnem, Gloria victis Elizy Orzesz­kowej
• Lalka, Omyłka Bolesława Prusa
• Echa leśne, Wierna rzeka, Rozdzióbią nas kruki, wrony… Stefana Żeromskiego
• Noce i dnie Marii Dąbrowskiej

Powstanie w getcie warszawskim

• Chleb rzucony umarłym Bogdana Wojdowskiego
• Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall
• Getto walczy Marka Edelmana

Powstanie warszawskie

• Kolumbowie. Rocznik 20 Romana Bratnego
• Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego
• Rzecz listopadowa Ernesta Brylla
• Budowałam barykadę Anny Świrszczyńskiej
• Ziele na kraterze Melchiora Wańkowicza

Zobacz:

Powstania – motyw literacki

Motyw powstania styczniowego w literaturze i malarstwie

Powstania. Powtórka.

Powstania narodowe jako temat literatury i sztuki