Omów konwencje literackie epoki oświecenia.
Plan wypowiedzi
Na wstępie zdefiniuj termin „oświecenie” i zaznacz jego ramy czasowe (zdominowany przez racjonalizm okres w rozwoju kultury europejskiej, trwający od końca XVII do początków XIX wieku) i powiedz, że nie zaowocowało ono jednym stylem literackim! W literaturze pięknej występowały wówczas aż cztery wpływające na siebie nurty!
Wciąż żywa była jeszcze poetyka baroku i rokoka, narodził się zaś klasycyzm i sentymentalizm. Teraz po kolei je omów.
- Jeszcze barok
Poza głównymi ośrodkami życia literackiego przetrwał niemal do połowy XVIII w. Stosowali poetykę baroku rymotwórcy (słowo „poeta” byłoby tu chyba przesadą!), rozkochani w bogactwie słów, przepychu szokujących metafor, wyszukanych konceptach i antytezach. To na tym podłożu rozwinął się we Francji nowy styl – rokoko, i stąd rozpowszechnił się na całą Europę.
- Rokoko
Nazwa pochodzi od popularnego wówczas ornamentu w kształcie muszelek (franc. rocaille – muszla). W plastyce ten styl charakteryzował się ozdobnością i dbałością o każdy detal, podobnie rzecz miała się z literaturą. Rokoko przyniosło drobne wiersze-cacka: żartobliwe i pełne wdzięku, o kunsztownej budowie i tematyce ograniczonej głównie do miłości. W tym miejscu pojawia się różnica z czystym barokiem, bo jego twórców interesowały także sprawy egzystencjalne (relacja: człowiek – Bóg i opozycja między wiecznością a doczesnością).
Koniecznie zaznacz, że barok był stylem odchodzącym, a rokoko towarzyszącym, zaś najbardziej reprezentatywny styl oświecenia to klasycyzm (dlatego tak często jest utożsamiany z całą epoką)!
- Poetyka klasycystyczna
Jej zasady sformułował Nicolas Boileau w poemacie Sztuka poetycka (1674). Na język polski przełożył go Franciszek Ksawery Dmochowski, nadając mu tytuł: Sztuka rymotwórcza.
Oto założenia poetyki Boileau:- prawdopodobieństwo (tylko to, co prawdopodobne, wzrusza);
- naśladowanie, upiększanie lub karykaturowanie natury;
- w kompozycji – ład, harmonia, związek przyczynowo-skutkowy;
- zadania: poezja ma wzruszać, bawić i pouczać;
- język: jasny i wykwintny, środki artystyczne stosowane z umiarem;
- styl – najczęściej podniosły, stąd popularność ody i hymnu.
Teraz wymień najwybitniejszych twórców klasycyzmu francuskiego:
-
- Piotr Corneille (twórca tragedii klasycystycznej, najbardziej znane jego dzieło Cyd),
- Jan Racine (też tragik, autor Fedry),
- Molier (Świętoszek, Mizantrop),
- Jan La Fontaine – bajkopisarz.
Pora na klasycyzm polski!
Nasi twórcy przejęli z poetyki Boileau przede wszystkim precyzję i jasność języka oraz gatunki literackie. Wśród nich były formy dydaktyczne i satyryczne (bajka, satyra, poemat heroikomiczny), poezja „wysoka” (oda!), a Ignacy Krasicki, nawiązując do osiągnięć Jonathana Swifta (Przygody Guliwera), jako pierwszy Polak „spróbował” powieści (Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki). Był on najwybitniejszym z twórców polskiego klasycyzmu. Pozostali to: Stanisław Trembecki, Adam Naruszewicz, Julian Ursyn Niemcewicz (Powrót posła).
- Sentymentalizm
Na zachodzie Europy już w II połowie XVIII wieku rywalizował z klasycyzmem. Jego twórcy zmęczeni racjonalizmem zaczęli skłaniać się ku uczuciu, które przecież uzupełnia wiedzę o człowieku! Najwybitniejszym pisarzem tego nurtu był Jan Jakub Rousseau (Nowa Heloiza).
W jego twórczości pojawiają się:- odejście od sformalizowanej poetyki, swoboda twórcza;
- przywrócenie praw uczuciu (to nim, a nie rozumem powinien kierować się człowiek);
- malownicze opisy życia na łonie natury;
- ulubione elementy krajobrazu: księżyc, cyprysy, cmentarze, groby;
- środki ekspresji: czułostkowość;
- język: elementy ludowe i potoczne;
- styl: prostota i naturalność.
Z gatunków króluje powieść sentymentalna (wspomniana już Nowa Heloiza, Malwina Marii Wittemberskiej), preromantycy piszą pierwsze ballady (Król Olch Goethego) i romanse w listach (Cierpienia młodego Wertera – też Goethe).
A co w Polsce?
Najwybitniejszym twórcą sentymentalnym był: Franciszek Karpiński (sielanka Laura i Filon, Do Justyny tęskność na wiosnę, wiersze patriotyczne – np. Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta). Ostoją polskiego sentymentalizmu była posiadłość księżnej Izabeli Czartoryskiej – Puławy. Działał tu teatr i… rozwijał swój talent „nadworny” poeta – Franciszek Dionizy Kniaźnin. Ważną rolę odgrywał też Tulczyn (na Podolu, własność Potockich), którego pejzażowe ogrody w sentymentalnym stylu były słynne w całej Europie!
Zobacz: