Bohaterowie Ludzi bezdomnych
Postać najważniejsza – Tomasz Judym
Główny bohater obowiązkowej lektury młodopolskiej – Ludzi bezdomnych. W polskiej kulturze bardzo ważny – stał się uosobie niem idealizmu i społecznikostwa w naszej literaturze i świadomości. Jego nazwisko – Judym – oznacza społecznika, kogoś, kto dla idei społecznej odrzuca własne szczęście.
Kim był – osadź postać w konkretnych realiach (musisz je zapamiętać)
Tomasz Judym to młody lekarz wywodzący się z rodziny proletariackiej, syn szewca, pijaka. Wychowanie i wykształcenie zdobył dzięki pieniądzom ciotki, kobiety podejrzanej konduity. Miejsca, w których go widzimy, to Warszawa, Cisy, Zagłębie, a także epizod w Paryżu. Akcja powieści rozgrywa się na przełomie wieków XIX i XX, czyli w czasach współczesnych autorowi.
Idea
Judym jest wyjątkowo wrażliwy na ludzką krzywdę. Przysięga sobie całe życie poświęcić jej umniejszaniu, postrzega to jako swoistą spłatę długu wobec społeczeństwa. Aby oddać się całkowicie walce ze złem, móc w pełni pomagać biednym, odrzuca własne szczęście i miłość do Joasi. Jego zdaniem tylko człowiek samotny może w pełni poświęcić swój czas i życie misji. Sobie i innym stawia maksymalne wymagania moralne. Choć sam jest w stanie im sprostać, kategorycznym żądaniem tego samego od wszystkich innych zraża do siebie ludzi.
Czego i jak chce dokonać?
Cele działań Judyma: poprawa warunków życia najniższych warstw społecznych, warunków higienicznych, odkrycia w leczeniu gruźlicy, budowa szpitala, zużytkowanie nieczystości wielkich miast, osuszenie stawów. Judym próbuje zwalczyć nie tylko bezpośrednie objawy chorób, ale też ich przyczyny.
Środki działań bohatera: ukończenie studiów medycznych, próba leczenia za darmo, artykuły, odczyty. Wspomaganie organizacji dobroczynnych. Judym próbował wciągnąć do swoich działań innych lekarzy (scena w salonie Czernisza), ale nie udało mu się to. Jego zdaniem, środkiem do celu, jaki sobie wyznaczył, jest ciągła, systematyczna praca, odrzucenie prywatnego szczęścia i możliwości posiadania domu. Sam stał się środkiem swoich działań, bo przecież postanowił poświęcić samego siebie i zrezygnować z prywatnego życia.
Ważne sceny
W dziejach bohatera istnieje kilka scen, które Żeromski podkreśla. Choć pozornie epizodyczne – mają znaczenie w odczytaniu sensu powieści.
Zwróć uwagę na:
- Symboliczną wymowę dzieł sztuki.
Dzieła takie jak Wenus z Milo i Ubogi rybak pojawiają się już na początku fabuły (Paryż, Luwr). To symbole dwóch zupełnie różnych stron rzeczywistości. Rzeźba Wenus z Milo, którą ogląda Judym w Luwrze, uosabia urodę świata, to wszystko, co w nim piękne, kruche, delikatne. Jest znakiem proporcji, ładu, harmonii i miłości. Obraz Puvis de Chavannes’a Ubogi rybak stanowi jej całkowite przeciwieństwo. Symbolizuje to, czego żaden człowiek nie chciałby doświadczyć – nędzę, poniżenie, krzywdę, cierpienie. Widział go Judym wcześniej, w Galerii Luksemburskiej, i wrażenie, jakie na nim wywarł, utkwiło mu w pamięci.
Symbolika tych dwóch rekwizytów jest ważna w toku powieści. Rzeczywistość powieściowa będzie bowiem przedstawiana na prawach kontrastu, odsłonięta zostanie prawda o urodzie świata i jego nędzy.
Wenus z Milo i Ubogi rybak to także symbole uczuć, wartości, które będą walczyć ze sobą przez całe jego życie.
- Wykład w salonie Czernisza, kiedy to Judym żarliwie przedstawia swoje poglądy i propaguje ideę niesienia pomocy biednym w środowisku lekarskim.
- Scenę w salonie dyrektora Kalinowicza (Pielgrzym). Toczy się tam dyskusja między nim a Korzeckim dotycząca granicy ludzkiej krzywdy. Judym nie bierze udziału w rozmowie, przysłuchuje się uważnie argumentom obydwu stron i staje się duchowym sojusznikiem Korzeckiego. Słowa przyjaciela: „Człowiek – jest to rzecz święta, której krzywdzić nikomu nie wolno. Wyjąwszy krzywdy bliźniego, wolno każdemu czynić, co chce…” – przyjmuje jako swoje.
- Epizod, w którym Judym odwiedza kobietę ciężko chorą na gruźlicę (Asperges me…). Po wizycie doznaje mistycznego uniesienia. Drastyczne zetknięcie z chorobą i strasznym cierpieniem prowadzi bohatera do wewnętrznej przemiany, odsłania sens ludzkiego powołania, staje się przygotowaniem do podjęcia wzniosłej misji.
- Tragiczne samobójstwo Korzeckiego. Judym ponownie próbuje wtedy zgłębić istotę śmierci, która stanowi dla niego wielką tajemnicę (Dajmonion). Nieoczekiwana śmierć przyjaciela jest dla Judyma kolejnym znakiem cierpienia, a przede wszystkim słabości i kruchości ludzkiej natury. Daimonion – głos wewnętrzny boskiego pochodzenia powstrzymujący człowieka od popełniania czynów grzesznych, nieetycznych – „nie stawił mi nigdzie oporu” – napisze Korzecki w liście do Judyma. Dopiero po samobójczej śmierci przyjaciela doktor rozumie sens tych słów, które wpłyną na jego wybór.
- Finał powieści – rozdział Rozdarta sosna, który zamyka dzieje bohatera.
Podejmuje decyzję o porzuceniu Joasi. Bohater wypowiada słowa warte zapamiętania:
Nie mogę mieć ani ojca, ani matki, ani żony, ani jednej rzeczy, którą bym przycisnął do serca z miłością, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory. Muszę wyrzec się szczęścia. Muszę być sam jeden. Żeby obok mnie nikt nie był, nikt mię nie trzymał.
Uwaga – to może być ważne! Krytyka przypisuje im rodowód biblijny. Niewykluczone, że są świadomą parafrazą słów Chrystusa:
Lisy mają nory i ptaki powietrzne gniazda, lecz Syn Człowieczy nie ma miejsca, gdzie by głowę mógł oprzeć. (Mt 8,9–20)
lub
Ja przyszedłem po to, aby [owce] miały życie i miały je w obfitości. (J 9,10)
W tym kontekście decyzja Judyma nie realizuje jedynie prostego schematu: dobro ogółu – szczęście osobiste, ale sytuuje decyzję bohatera i jego czyn w kręgu etyki chrześcijańskiej.
Bohater jako typ i symbol
Judym to typ społecznika idealisty. Jest nawet skrajnym idealistą – nie znosi kompromisów, jest konfliktowy, uważa, że idei trzeba poświęcić się totalnie. Może zostać zestawiony ze Stasią Bozowską – Siłaczką, prawem kontrastu z doktorem Obareckim – zaprzeczeniem idealizmu i misji lekarskiej.
Judym to odmiana bohatera romantycznego. Łączy go z nim samotność, pasja, swoisty prometeizm, poświęcenie idei – tyle że społecznej, nie patriotycznej. W razie zestawienia z Konradem Wallenrodem pamiętaj – obaj musieli odrzucić własne szczęście, dom i miłość kobiety, by spełnić misję, ale Wallenrod rzeczywiście nie ma innego wyjścia, decydują o tym czynniki zewnętrzne, podczas gdy decyzja Judyma jest indywidualnym wyborem – i to dyskusyjnym. Judym ma w sobie wiele z postaci romantycznych – bunt, gniew, pasję, bezkompromisowość. Zupełnie odmienne są: pole działania – w przypadku Judyma realne, utylitarne, poza tym kwestia miłości – to on odrzuca kogoś, podczas gdy bohater romantyczny jest odrzucany, miłość nie może się spełnić mimo jego chęci.
Judym to bohater lekarz. To znaczy – kształtuje typ inteligenta (odtąd bardzo ważny w polskiej kulturze). Przy tym wcale niemała jest parada bohaterów lekarzy w literaturze, przypomnij sobie choćby tylko Żyda Szumana z Lalki, doktora Rieux z Dżumy Camusa, czyli postacie z lektur obowiązkowych. W kontekście takich postaci może paść pytanie o postrzeganie misji i zawodu lekarza, jako profesji szczególnie obarczonej posłannictwem. Lekarz staje się solą ziemi – nie tylko kimś, kto leczy choroby ciała, ale kimś, kto walczy o lepszy świat, będąc orędownikiem moralności.
Uwaga – to może być ważne!
Istnieje pewna różnica pomiędzy Judymem a doktorem Rieux z Dżumy. Pozornie sporo pomiędzy nimi podobieństw – bezgraniczne poświęcenie się pracy, wysokie pojęcie o obowiązkach lekarza, dramat prywatny, samotność w działaniu, walka ze złem. Ale podstawowa różnica to podejście do swojej misji. Dla Judyma to idea pochłaniająca życie, dług wobec społeczeństwa, czyn heroiczny. Dla Rieux – to przede wszystkim jego obowiązek, unika heroizacji czynu, uważa go za swoją powinność.
Judym to intruz w środowisku klasy rządzącej
Pochodzi z proletariatu, a wdarł się na warszawskie salony. Tu znakomitym bohaterem do zestawienia jest oczywiście Stanisław Wokulski z Lalki. Podobnie uważany za parweniusza, przyjęty, ale upokarzany, w taki sam sposób pogardzający wyższą klasą i dostrzegający jej ułomności. Podobnie jest jednostką wyjątkową na tle tej społeczności. Jednak w ów świat bohaterów pchają go zupełnie inne siły – w przypadku Wokulskiego miłość do kobiety i marzenie o domu, w przypadku Judyma – misja społeczna. Wokulski przegrywa, środowisko go niszczy – Judym ma szansę.
Judym to postać symboliczna
Stan jego duszy, moc jego decyzji obrazuje symboliczna rozdarta sosna z finału powieści. Łatwo się zacietrzewia, łatwo popada w konflikty. Kto wie, może gdyby był obdarzony umiejętnością negocjacji, byłoby mu łatwiej forsować swoje plany. Brak mu jednak tej zdolności. Działa ostro i bezkompromisowo. Czy jednak prawdziwy idealista może pozwolić sobie na kompromisy?
Judym to postać tragiczna
Tragizm postaci polega na konieczności dokonania właśnie takiego, a nie innego wyboru. Przynajmniej w myśl jego poglądów. Nie ma dobrego wyjścia z sytuacji – jeśli zdecyduje się na własne szczęście, nie wypełni misji, będzie pogardzał sobą. Jeśli poświęci się swojej idei – unieszczęśliwi Joasię i zrezygnuje z prywatnego szczęścia.
Judym – spadkobierca misji Chrystusa
Ostateczne słowa bohatera każą postrzegać jego decyzję jako powtórzenie gestu Chrystusowego.
Wcześniejsze doświadczenia, które poprzedziły wybór Judyma, skupione wokół problemu cierpienia i śmierci, pozwoliły na stopniowe i konsekwentne dorastanie do misji. Posłannictwo to nie płynie zatem z chęci czynienia pożytku społecznego, dążenia do poprawy świata, gdyż wiara w nieobliczalną moc jednostki ludzkiej zgasła wraz z epoką konradów i kordianów. Wybór Judyma ma swoje źródło w wewnętrznym poczuciu moralnego obowiązku niesienia miłości cierpiącym, jest przede wszystkim głosem sumienia.
Joasia Podborska
To główna postać kobieca Ludzi bezdomnych, narzeczona doktora Tomasza Judyma. Postać szlachetna, skromna, mądra, zdecydowanie pozytywna, choć wątpliwe, czy byłaby najlepszą towarzyszką w walce Judyma ze złem tego świata. Ludzi, którym Tomasz zamierzał poświęcić swoje najlepsze lata, nazywała motłochem. Bała się go. Buntownicza postawa Antygony, o której pisała w swoim pamiętniku, była jej całkowicie obca. Uważała ją za szaloną dziewczynę! Ideałem Joasi była posłuszna Ismena, szanująca Kreonowe rozkazy.
Judym zrywa związek z Joasią, zapragnie bowiem całkowicie poświęcić się służbie społeczeństwu. Uważa, że żona, dom, dzieci odciągną go od tej idei, nie pozwolą w pełni oddać się swojej misji. Joasia pozostanie na zawsze literackim symbolem kobiety odtrąconej dla wyższej idei, nieszczęśliwej, przegranej w rywalizacji z inną sprawą. Bohaterka ta ma kilka pokrewnych kreacji w polskiej literaturze:
- Przypomina Żonę z I części Nie-Boskiej komedii Krasińskiego (Marię). Jej Mąż uciekł w pogoni za symboliczną zjawą – ideą poezji. W obu przypadkach małżeństwo postrzegane jest jako proza życia, coś co odciąga mężczyznę od idei wyższej, choć w obu przypadkach zupełnie innej.
- Przypomina także Aldonę pozostawioną przez Alfa – Wallenroda dla misji pokonania Krzyżaków. Inne są wprawdzie okoliczności – Aldona jest już żoną, szczęście jej rodziny zaburza historia, ale w obu przypadkach kobiety muszą ustąpić posłannictwu ukochanego mężczyzny.
Bohaterowie Chłopów
Maciej Boryna
Zamożny i szanowany gospodarz, ojciec czworga dzieci, wdowiec. W chwili rozpoczęcia utworu liczy sobie 58 lat. Bogacz lipiecki realizuje typ gospodarza z prawdziwego zdarzenia, rządzącego twardą ręką w swoim małym państewku oraz prezentuje prawdziwą, chłopską mentalność gospodarza zrośniętego z ziemią. Jest symbolem władzy rodzicielskiej i gospodarskiej. Powiela też schemat z literatury romansowej – starszego mężczyzny, który żeni się z młodą dziewczyną, po czym staje się ofiarą zdrady małżeńskiej.
Cechy Boryny
- Odważny, dumny, może poszczycić się patriotyczną przeszłością – brał udział w powstaniu styczniowym, o czym wspomina pan Jacek.
- Pracowity, silny i bardzo przywiązany do ziemi – nie pozwala podzielić majątku, w związku z czym popada w konflikt z synem. Zawzięty i uparty – cechy przypisywane chłopstwu.
- Ma silną osobowość i charyzmę – chłopi uznają go za swego przywódcę i jest on dla nich autorytetem, choć nie piastuje żadnego stanowiska.
- Apodyktyczny, surowy i niekiedy bezwzględny nawet wobec najbliższych.
Ważna scena – opis śmierci Boryny. Jest to scena symboliczna, przyjmuje wymiar sakralny – gospodarz umiera na swojej ziemi, dokonując ostatniego siewu, tym samym oddaje się w pewien sposób ziemi, na której pracował i którą uważał za najwyższą wartość.
Antek Boryna
Porywczy, młody, zazdrosny. Nie tylko o Jagnę, ale też o ziemię, dziedziczenie, znaczenie w rodzinie. Buntował się przeciw ojcu, kochanek Jagusi, niewierny mąż Hanki – w końcu godzi się z ojcem, wraca do żony. Jest podobny do ojca:
- tak samo uparty, hardy i ambitny,
- z ojcem łączy go także przywiązanie do ziemi i nieustępliwość,
- porywczy, miewa zmienne nastroje, mściwy,
- łatwo ulega namiętnościom, czego dowodzą jego miłość do Jagny i nienawiść do ojca,
- przebiegły, podporządkowany grupie społecznej – nie chcąc narazić się wsi, nie staje w obronie kochanki.
Jagna
Główna bohaterka Chłopów, najładniejsza panna we wsi, wychodzi za mąż za starego Borynę. Wyróżnia się niezwykłą urodą – jest piękną, bujną blondynką. Stanowi obiekt pożądania mężczyzn i zazdrości kobiet. Pochodzi z dość zamożnej rodziny i jest oczkiem w głowie matki, która chce dla niej znaleźć dobrą partię. Jagna to postać symboliczna. Jest symbolem naturalnej namiętności, obiektem pożądania, kobiecym obrazem ludzkich żądz, seksualności. Porównana do ziemi – płodna, takie ukształtowanie postaci jest zgodne z duchem naturalizmu.
Moralność niewielką odgrywa rolę w jej poczynaniach – Jagusia za każdym razem ulega „wewnętrznej niemocy”, daje się kierować instynktowi. Cechuje ją nieokiełznany temperament erotyczny, ale i duża wrażliwość. Ma zdolności manualne, robi najpiękniejsze we wsi wycinanki. Według Reymonta Jagna nie jest zła, zepsuta, nie jest też mądra – po prostu wciąż gotowa do miłości – jak matka ziemia.
Jagna jest „inna” – różni się od wiejskich kobiet – ma inny stosunek do ziemi, obyczajów, łamie przyjęte normy. Środowisko chce pozbyć się takiego odmieńca – Jagna należy do kręgu postaci zbuntowanych, wyobcowanych ze swojego środowiska.
Przy tym uosabia księżniczkę, archetyp kobiety, o którą – jak w micie – walczy ojciec i syn, władca i następca.
Jest przykładem jednostki wykluczonej ze społeczności, ponosi ciężką karę za swoją odmienność.
Postacie z Wesela
Wesele – najważniejszy dramat narodowy, nie szczyci się jednym wybranym bohaterem, którego można by nazwać głównym czy na przykład tragicznym. Natomiast prezentuje szereg ważnych w literaturze postaci – osoby realne i fantastyczne. W przypadku analizowania fragmentu tekstu Wesela na maturze trzeba pamiętać właśnie o symbolicznej wartości, jaką te postacie niosą.
Gospodarz
Ma szczytne ideały i dobre zamiary, ale nie jest zdolny do działania. Albo proza życia, albo żona przyhamowuje jego działania. Sympatyczny, szlachetny, lecz, jak się okazuje, przywódca narodu słaby, bo niekonsekwentny.
Właśnie Gospodarzowi pojawia się Wernyhora, ponieważ reprezentuje rozwagę, uczciwość, szlachetność. To Gospodarz ma odegrać rolę przywódcy w zrywie niepodległościowym. Niestety, mimo że tak pozytywnie scharakteryzowany, Gospodarz zawodzi – prześpi główny moment, a róg powierzy Jaśkowi. Prototypem Gospodarza był Włodzimierz Tetmajer (brat Kazimierza), który ożenił się z wiejską dziewczyną i osiadł na wsi.
Pan Młody
Reprezentant młodopolskiej ludomanii. Zafascynowany folklorem, potęgą, zdrowiem chłopstwa, naturalnością życia na wsi bierze za żonę dziewczynę wiejską. Pan Młody to entuzjasta, zachłysnął się nowym pomysłem na życie, jest egzaltowanym gadułą. Jego prototypem był Lucjan Rydel, który poślubił siostrę żony Włodzimierza Tetmajera.
Chochoł
Opatulony na zimę krzak róży to symbol – uśpionej siły, nadziei na przyszłość, a zarazem martwoty i niemocy w chwili obecnej. Poza tym chochoł urasta do roli wyroczni, sędziego – widać to w końcu Wesela, gdy wciąga wszystkich w chocholi taniec.
Stańczyk
Postać z Wesela, jedna z tzw. osób dramatu, symbol rozwagi i patriotyzmu, przyjdzie do Dziennikarza dlatego, że ten związany jest ze znanym zachowawczym ugrupowaniem politycznym, które za patrona obrało sobie właśnie Stańczyka. „Wielki, bo w błazeńskiej szacie, wielki, bo wam z oczu zszedł” – mówi błazen filozof, którego prawdy musiały być dotkliwe dla jego nieprzyjaciół.
Wernyhora
To widmo szczególne – ma być wodzem zrywu, jakby przewodnikiem z tej drugiej, duchowej, nierealnej strefy. Jak wiemy, pojawi się Gospodarzowi, lecz całe przedsięwzięcie zakończy się klęską.
Jasiek
Niedojrzały, nieodpowiedzialny młokos. Strojniś i wiejski uwodziciel. Gubi złoty róg, gdy schyla się po swoją czapkę z piór. Pozostanie symbolem egoizmu, niedojrzałości i chciwości chłopów.
Zobacz: