O samym Słowackim

Drugi polski romantyczny wieszcz żył nieco w cieniu pierwszego. Również jego twórczość okazała się mniej popularna – poezja Mickiewicza jest po prostu łatwiejsza, szybciej dociera do odbiorcy. Słowacki sam siebie kreował na samotnego i niezrozumianego poetę, ale też był samotny w istocie. Wielki wpływ na jego życie miała matka. Dużo pisał o sobie. Był wielbicielem Szekspira i on to głównie propagował szekspiryzm w polskiej literaturze. Przed maturą ważny wieszcz, głównie jako autor Kordiana, Balladyny i pięknych, refleksyjnych wierszy.

Trzy etapy twórczości

  • ETAP PIERWSZY – MŁODZIEŃCZY
    We wczesnej twórczości dominuje poetyka sentymentalna i widoczne są wpływy retoryki klasycznej. Wybuch powstania listopadowego zastaje dwudziestokilkuletniego poetę w Warszawie. Powstają cztery wiersze głoszące hasła wolności i wzywające do walki: Hymn (Bogarodzico! Dziewico!…), Oda do wolności, Kulik, Pieśń legionu litewskiego. W marcu 1831 roku Słowacki wyjechał do Londynu, a po kapitulacji powstania listopadowego do Paryża, gdzie w 1832 roku wydał dwa tomy warszawskich poezji.
  • ETAP DRUGI – POEZJA DOJRZAŁA
    Etap drugi twórczości określiły podróże – pobyt w Szwajcarii (tam powstają: W sztambuchu Marii Wodzińskiej i Rozłączenie), wyjazd do Rzymu i podróże po Włochach, Grecji, Egipcie i Palestynie. W grudniu 1838 roku Słowacki osiadł w Paryżu. W ciągu tych lat powstały takie wiersze, jak:

    • Hymn (Smutno mi, Boże…),
    • Rozmowa z piramidami,
    • Testament mój,
    • Grób Agamemnona,
    • Na sprowadzenie prochów Napoleona,
    • Pogrzeb kapitana Meyznera,
    • Do pani Joanny Bobrowej.
  • ETAP TRZECI – POETA MISTYK
    W 1842 roku Słowacki poznał mistyka Andrzeja Towiańskiego i wstąpił do Koła Sprawy Bożej. Później jednak wypracował własny system filozoficzny, który od tytułu traktatu Genesis z Ducha nazwany został genezyjskim. Do najbardziej znanych liryków tego okresu należą:

    • Uspokojenie,
    • Sowiński w okopach Woli,
    • Do Matki.

 

Filozofia genezyjska

– pomysł Słowackiego na wyjaśnienie historii dziejów

Poeta sformułował własny system filozoficzny i przedstawił go w traktacie Genesis z Ducha. Od tytułu dzieła został on nazwany genezyjskim. Opierał się na przekonaniu, że „wszystko przez Ducha i dla Ducha stworzone jest, a nic dla cielesnego celu nie istnieje”. Słowacki wyszedł z założenia, iż na początku był Bóg, który wyłonił z siebie duchy. Te z kolei zażądały widzianych kształtów. Historia świata rozpoczyna się więc nie tylko od myśli Boga, ale również od woli duchów, i polega na tym, że duch, by zmienić materię i przejść do doskonalszej formy – musi opłacić to przeistoczenie wielkim cierpieniem. Są nim wojny, rewolucje, kataklizmy dziejowe.

Prawdziwa praca ducha – to wieczne zmaganie się z formą. Duchy nie istnieją bez formy, więc unicestwiają stary kształt i tworzą nowy, piękniejszy i doskonalszy. Historia świata jest dla Słowackiego procesem wyzwalania się ducha, przemiany materii. Jednak materia stawia opór, więc ewolucja odbywa się przez katastrofy, a duch jest wiecznym rewolucjonistą.

Każdy naród ma także swojego ducha, a naród polski jest tym, który przeszedł przez najwięcej form i osiągnął doskonałość. Polska powinna być więc przewodnikiem wszystkich narodów. Mamy tu do czynienia z wariantem romantycznego mesjanizmu.

 

Obraz Polski i Polaków

Po ten temat warto zajrzeć do Grobu Agamemnona – obszernego jak na liryk utworu, niby o refleksji poetyckiej w romantycznych, orientalnych ruinach starego grobowca, ale tak naprawdę o Polsce i Polakach. Słowacki dokonuje zestawienia Polski i starożytnej Grecji – wspomina dwie starożytne bitwy – Termopile i Cheroneę.

  • Termopile – wąwóz, w którym odbyła się bitwa między wojskami Persji a Sparty. Grecy ponieśli druzgocącą klęskę, ale do historii przeszła postawa dowódcy wojsk greckich, króla Leonidasa, który nie pozwolił nikomu opuścić pola walki i zginął wraz ze swoimi żołnierzami. Termopile są symbolem patriotyzmu i poświę­cenia życia dla ojczyzny.
  • Cheronea – miała tam miejsce bitwa podczas drugiej wojny Greków z Macedończykami. – bitwa o dominację w całej Grecji. Okazała się klęską Greków, którzy uciekli z pola bitwy. Grecja utraciła niepodległość. Oto fragment:

Na Termopilach? – Nie, na Cheronei
Trzeba się memu załamać koniowi.

Słowacki widzi pokrewieństwo i podobieństwo losów Polski z Cheroneą. Porównuje klęskę Polaków podczas powstania listopadowego do ­klęski Greków pod Cheroneą. Ubolewa nad porażką Polaków, którą uważa za haniebną. Definiuje naród polski jako „czerep rubaszny” i „duszę anielską”, a także jako „pawia narodów” i „papugę”. Określenia te dotyczą odpowiednio: czerep – to arystokraci odpowiedzialni za kraj, warstwa rządząca i decydująca, dusza anielska – młodzi patrioci, pełni zapału do walki o kraj. Poeta wspomina dawną świetność, a zarazem wytyka szlachcie błędy przeszłości. Paw to dumny piękny ptak, papuga zaś to symbol lichego naśladownictwa. Stan aktualny – niewola.
Oto dwa słynne cytaty:

O Polsko! póki ty duszę anielską
Będziesz więziła w czerepie rubasznym,
Póty kat będzie rąbał twoje cielsko,
Póty nie będzie twój miecz zemsty strasznym

Polsko! lecz ciebie błyskotkami łudzą;
Pawiem narodów byłaś i papugą,
A teraz jesteś służebnicą cudzą.

Z drugiej strony – obrazowanie pejzażu romantycznego typowe dla Słowackiego. To on jest autorem metafor takich jak: sen srebrny, lazurowe morze; często wykorzystuje atmosferę nocy, blasku złotego księżyca, snu, ptaków, aniołów, tęsknoty, samotności – elementy, które dziś już kojarzą się naturalnie z romantyzmem.

 

Jakich tematów szukać w wierszach Słowackiego?

Temat własnej osoby i poezji jest w twórczości Słowackiego jednym z najważniejszych.

Najczęściej powtarzana skarga wieszcza – to zarzut, że jest niedoceniony i niezrozumiany przez potomnych. Jest samotnym pielgrzymem, nieco ponad zwykłymi sprawami świata. Kreuje się na natchnionego wieszcza narodu, na przykład w wierszu pt. Testament mój. Przyjmuje rolę sternika okrętu, którym jest ojczyzna. Jako poeta wieszcz każe w sposób bezkompromisowy walczyć o wolność. Przyznaje też poezji wielką siłę – poezja jest mocą, która jest w stanie przeobrazić ludzi:

Jednak zostanie po mnie ta siła fatalna,
Co mi żywemu na nic… tylko czoło zdobi;
Lecz po śmierci was będzie gniotła niewidzialna,
Aż was, zjadacze chleba – w aniołów przerobi.

Słowacki powraca do tego tematu nie tylko w poezji. W Kordianie poezję czyni strażniczką narodowego skarbca. W Beniowskim ujawnia:

Chodzi mi o to, aby język giętki
Powiedział wszystko, co pomyśli głowa.

Bardzo często się mówi, że bohaterem Beniowskiego wcale nie jest tytułowy Beniowski, ale sam Juliusz Słowacki, który w licznych autotematycznych dygresjach mówi o swoich trudnościach z pisaniem poematu, informuje czytelnika o tajemnicach warsztatu poetyckiego, kpi z przeciwników i ich bezsensownych zarzutów i wreszcie podejmuje polemikę z Mickiewiczem. W Grobie Agamemnona czuje się niegodny lutni Homera – a raczej kryguje się nieco, by ostatecznie dać się ponieść szalonemu natchnieniu.

 

Wielcy bohaterowie w wierszach Juliusza Słowackiego

  • Na sprowadzenie prochów Napoleona – tekst jest połączeniem elegii żałobnej (strofy 1–4) i ody (strofy 5–8). Pojawia się tu motyw triumfalnego powrotu zwłok Napoleona do Francji, dominuje retoryczność wypowiedzi i patos. Ironiczna wydaje się ostatnia strofa, w której podmiot liryczny zauważa, że Napoleon żywy nigdy nie miał takiej siły jak ten, który wraca do kraju „prochem”.
  • Pogrzeb kapitana Meyznera – tytułowy bohater wiersza to kapitan Józef Meyzner, postać autentyczna, uczestnik powstania listopadowego, a po upadku – emigrant. Zmarł w paryskim szpitalu w 1841 roku, przebywając w nim bez środków do życia. Dlatego też miał zostać pochowany w zbiorowej mogile. Nie doszło do tego, ponieważ z inicjatywy Feliksa Łubieńskiego zbierano wśród emigrantów pieniądze na „godny pogrzeb”, który stał się polską manifestacją patriotyczną.
  • Sowiński w okopach Woli – Józef Sowiński był uczestnikiem powstania kościuszkowskiego, potem listopadowego, brał również udział w kampanii napoleońskiej na Moskwę w 1812 roku. Walcząc w bitwie pod Możajskiem, został ranny i stracił nogę. Za bohaterstwo otrzymał od Napoleona order Legii Honorowej, a od króla Augusta Poniatowskiego – Krzyż Kawalerski Virtuti Militari. W czasie powstania listopadowego pełnił funkcję szefa sztabu artylerii i jako jeden z obrońców Warszawy dowodził redutą na Woli. Wiersz należy zaliczyć do liryki patriotycznej, której głównym zadaniem było upamiętnienie wielkich bohaterów. W ten sposób romantyzm stworzył polską legendę patriotyczną i stawiał na takie wartości, jak miłość do ojczyzny, patriotyzm, honor. Tekst Słowackiego stylizowany jest na średniowieczną legendę hagiograficzną, której jednak głównym bohaterem jest idealny rycerz. Jego postępowanie jest przykładem męstwa, odwagi, bohaterstwa; ginie on na polu walki.

 

Cechy stylu – czego szukać w poezji Słowackiego?

Obojętnie który wiersz byś interpretował – będą w nim emocje. Być może zmienne, ale model odpowiedzi z pewnością przyznaje punkty za ich nazwanie i obserwacje.

  • Szukaj emocji, jakie wyraża podmiot liryczny. Mogą to być gniew, gorycz, szyderstwo, nostalgia, tęsknota. Zwróć uwagę na ironię – zwłaszcza gdyby był to fragment Beniowskiego. Słowacki był mistrzem ironii romantycznej, czyli na przykład – niby przyznawał racje swoim wrogom, ale w gruncie rzeczy wyśmiewał ich poglądy. Emocje wyrażają się w odważnych, ekspresyjnych porównaniach i epitetach: znajdziesz tu – strofy: „kat będzie rąbał twoje cielsko”, grób i oczy otworzone w grobie, płachtę, czerep rubaszny – epitety dotyczące ojczyzny czy rodaków na skraju obelgi. Sporo cech stylu retorycznego – emocjonalnych zwrotów, nakazów, apeli.
  • Wskaż indywidualizm poetycki. Słowacki tworzył poezję silnie nacechowaną indywidualnie, to znaczy siebie, swoje odczucia, swoje opinie i wizje zamieszczał w wierszach – ujawniał też własną wrażliwość.
  • Szukaj metafor – niektóre stały się powszechnie znane, aluzję do nich musisz umieć zauważyć i w innych utworach. To: kamienie na szaniec, słońce – gwiazda ognista, ojczyzna – okręt na morzu, serce w aloesie – dar dla matki, lutnia Homera.

 

Gatunki uprawiane przez Słowackiego

Ważne!

  • Słowacki przeniósł na grunt polski romantyczny gatunek, jakim jest poemat dygresyjny. To utwór pt. Beniowski.
  • Napisał ważny dramat romantyczny – Kordiana.
  • W liryce – jego hymny to romantyczne ujęcie tradycyjnej formy.
    Tworzył gatunki takie jak poetycki testament, list poetycki (jego Listy do matki są przykładem prozy poetyckiej).

Poemat dygresyjny – dzieło, w którym ważniejsze od głównej akcji i dziejów bohatera są odautorskie dygresje. Fabuła jest tu pretekstem, by w dziele zamieścić własne refleksje, przemyślenia czy też – rozliczenia z wrogami!

Hymn – Hymn (Smutno mi, Boże…) – jest oryginalną realizacją tradycyjnego gatunku – bo chociaż jest hymnem do Boga, nie wyraża zbiorowego błagania ani dziękczynienia – to wypowiedź jednostki. W centrum znajduje się podmiot liryczny.

Dramat romantyczny – Kordian spełnia wszelkie wymagania romantycznego gatunku; dramat ten jest synkretyczny, niesceniczny, łamie zasadę trzech jedności, ma kompozycję otwartą i występuje w nim bohater romantyczny.

Poetycki testament Słowackiego stał się najbardziej znanym wierszem polskim tego typu, nosi tytuł Testament mój.

Kreacje podmiotu lirycznego w twórczości Juliusza Słowackiego

  • Emigrant, wygnaniec, samotnik: Hymn (Smutno mi, Boże…), Testament mój, Rozłączenie
  • Poeta rewolucji – liryka powstańcza: Oda do wolności, Hymn, Kulik, Pieśń legionu litewskiego
  • Poeta wieszcz mówiący o Polsce, stanowiący sumienie narodu: Grób Agamemnona, Testament mój
  • Nauczyciel teorii genezyjskiej, przewodnik duchowy: Uspokojenie, Anioł ognisty…

 

Cztery wiersze do zapamiętania

– do Twojej wiedzy o nich ma pełne prawo odwołać się komisja:

Grób Agamemnona

O tym wierszu zapamiętaj:

  • Wiersz powstał już w Paryżu, ale inspiracją utworu była podróż na Wschód – nazwał go Słowacki „ułamkiem greckiej podróży”. Pomysł na napisanie tekstu zrodził się podczas zwiedzania budowli, którą uważano za grobowiec króla Agamemnona.
  • Wiersz dzieli się na dwie części. Pierwsza część ma charakter refleksyjny. Słowacki mówi o sobie i swojej poezji. Druga stanowi natomiast rozrachunek z Polską i Polakami, którym poeta uświadamia przyczyny upadku powstania listopadowego i ostatecznie Polski.
  • Słowacki podejmuje temat poezji – odwołuje się do lutni Homera, stwarza nastrój, poddaje się poetyckiemu natchnieniu.
  • Grób greckiego bohatera daje impuls do rozważań o Polsce i Polakach. Najważniejsze: zestawienie Polski z Cheroneą, która jest synonimem haniebnej klęski w kontraście do Termopil – synonimu bohaterstwa i honoru.
  • Poeta definiuje polskie społeczeństwo – nazywa czerepem rubasznym rządzącą krajem elitę. Ojczyznę nazywa niewolnicą i „służebnicą cudzą”. Warto mieć w pamięci podobną definicję z Dziadów Mickiewicza – formułuje ją Wysocki, który porównuje naród polski do lawy – wewnątrz gorącej, z wierzchu suchej i plugawej.
  • Utwór jest bardzo emocjonalny, pełen metafor charakterystycznych dla poetyki romantycznej, posiada też liczne nawiązania do antyku.

Gdyby przyszło zestawić go z podobnym, też kultowym wierszem Norwida pt. Moja piosnka [II] (Do kraju tego…)…
odnieś się do:

  • podobnej kreacji podmiotów lirycznych – pielgrzym, tułacz odczuwający tęsknotę za krajem ojczystym,
  • analogicznej sytuacji lirycznej – intymnej rozmowy z Bogiem, któremu można powierzyć wszelkie tajemnice,
  • powtarzalności partii tekstu – refrenu (Smutno mi, Boże – Tęskno mi, Panie),
  • bocianów – jako symbolu polskości,
  • różnicy: Słowacki bardziej skupia się na pokazaniu swojej samotności na obczyźnie, zwraca uwagę na tułaczkę, brak domu, Norwid zaś tworzy obraz dalekiej ojczyzny i wspomina ją jako – przynajmniej dla niego – kraj idealny.

 

Testament mój

Poetycki testament, który kieruje Słowacki do swoich współczesnych. Znany i ważny wiersz. Warto zauważyć podwójną kreację podmiotu lirycznego – Słowacki przedstawia się jako prywatny syn i przyjaciel, a także jako poeta wieszcz, duchowy przywódca narodu. Dziedzictwo, jakie zostawia, to skarby duchowe – tak bywa najczęściej w poetyckich testamentach. Używa symboli (serce w aloesie przekazane matce), a nawet alegorii – jest nią porównanie ojczyzny do statku na wzburzonym morzu. Siebie postrzega poeta jako samotnego sternika. Pozostawia potomnym przesłania walki o wolność i nadziei – nakaz oddania życia – porównanie patriotów do kamieni rzucanych na szaniec przez Pana Boga stało się wartością narodową. W wierszu podejmuje jeszcze jeden temat – poezji. Na wskroś romantyczny: to siła fatalna, która będzie działać zza grobu, gnieść, przypominać o misji – jest zdolna zwykłych zjadaczy chleba w aniołów przerobić.

Jest to wiersz bardzo osobisty – ukazuje wrażliwość poety, egotyzm romantyka, poczucie wielkiej misji do spełnienia. Dziś może wydawać się zbyt patetyczny – ale z pewnością należy do grupy najważniejszych wierszy polskich.

 

Hymn (Smutno mi, Boże…)

Hymn to gatunek klasyczny – wniosła pieśń zbiorowości kierowana ku Bogu. W przypadku Słowackiego tak nie jest. To on – Słowacki – kieruje do Boga swoją pieśń, jednostkową refleksję, wyrażającą smutek mimo piękna świata – uwaga! Starania Boga, by poetę zachwycić. To naprawdę odwrócenie zasady hymnu, w którym Bóg ma być w centrum, a zbiorowość błaga czy chwali stwórcę. Słowacki czyni ośrodkiem utworu siebie, czyli jednostkę, indywidualnego człowieka – akt jak najbardziej romantyczny. Podobnie jak wola pojedynkowania się z Bogiem – zbliżoną sytuację mamy w Wielkiej Improwizacji Mickiewicza – romantyczny poeta w pojedynkę staje do dyskusji z Bogiem, Słowacki w Hymnie jest mniej agresywny, niczego nie żąda – wyraża smutek, wyobcowanie, tęsknotę – mimo piękna świata stworzonego przez Boga. Jest to tęsknota wygnańca za ojczyzną, samotnika rzuconego w podróży, gdzieś „sto mil do brzegu i sto mil przed brzegiem”, który na widok lecących bocianów przypomina sobie dom. I jest to egzystencjalny niepokój człowieka, który nie wie, gdzie będzie znajdował się jego grób…

 

Uspokojenie

O tym wierszu warto zapamiętać trzy rzeczy.

  • Pierwsza rzecz – rozgrywa się w Warszawie i jak rzadko – miasto jest jego bohaterem.
  • Druga – jest poetyckim wyrazem filozofii genezyjskiej głoszonej przez Słowackiego.
  • Trzecia – dotyczy rewolucji i objaśnia jej sens właśnie w duchu koncepcji genezyjskiej. Dzięki temu może zostać przywołany przy temacie rewolucji, zestawiony z innymi literackimi obrazami rewolty – podanej przez Krasińskiego w Nie-Boskiej komedii, przez Żeromskiego w Przedwiośniu, przez Witkacego w Szewcach.

Wszystkie powyższe wizje mają jedną wspólną cechę – pokazują rewolucję jako potężną apokaliptyczną wizję. W innych kontekstach interpretacje się różnią. Krasiński widzi w rewolucji zło i piekło dantejskie – Słowacki jest polemiczny wobec niego. Uspokaja – uważa rewolucje za przejście ducha z jednej formy materii do drugiej, co jest krokiem naprzód na drodze do doskonałości. Tak być musi – nie ma się czego obawiać, należy to cierpienie przyjąć. Tymczasem przedstawienie rewolucji, jej potęgi jest bardzo wizyjne, chociaż zaczyna się niezwykle spokojnie: „Jest u nas kolumna w Warszawie, na której przysiadają podróżne żurawie…”. Lecz już za chwilę wiersz przyjmuje formę monologu lirycznego proroka, który roztacza wizję Warszawy pogrążonej w rewolucji, pokazuje szczegóły topograficzne (katedrę Świętego Jana, kolumnę Zygmunta, ulicę Świętojańską). Wizję owej rewolucji można porównać z wizją apokaliptyczną. Na ten obraz składają się efekty dźwiękowe (symfonia grana na instrumentach, którymi są katedra Świętego Jana, kolumna Zygmunta, ulice Starówki), świetlne (zorza polarna, błysk okien-oczu) i kinetyczne (ruszające do walki kamienice).

Zobacz:

Tematy twórczości Słowackiego

Juliusz Słowacki – życie i twórczość

Juliusz Słowacki – jak pisać o…

Juliusz Słowacki – portret

Juliusz Słowacki – wiersze do matury

Słowacki na maturze

Juliusz Słowacki – jak pisać o…

Motywy twórczoś­ci Juliusza Słowackiego

Kreacja bohatera romantycznego w twórczości Juliusza Słowackiego.