Horacy
Exegi monumentum aere perennius
(Carm. III,30)
Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu
strzelający nad ogrom królewskich piramid
nie naruszą go deszcze gryzące nie zburzy
oszalały Akwilon oszczędzi go nawet
łańcuch lat niezliczonych i mijanie wieków
Nie wszystek umrę wiem że uniknie pogrzebu
cząstka nie byle jaka i rosnący w sławę
potąd będę wciąż młody pokąd na Kapitol
ma wstępować z milczącą westalką pontifeks
I niech mówią że stamtąd gdzie Aufidus huczy
z tego kraju gdzie gruntom brak wody gdzie Daunus
rządził ludem rubasznym ja z nizin wyrosły
pierwszy doprowadziłem nurt eolskiej pieśni
od Italów przebiwszy najpewniejszą drogę
Bądź dumna z moich zasług i delfickim laurem
Melpomeno łaskawie opleć moje włosy
(przeł. Adam Ważyk)
Pojęcia do zapamiętania
- Akwilon – wiatr północny
- Kapitol – jedno z siedmiu wzgórz w Rzymie
- z westalką – kapłanką Westy, boginią ogniska domowego
- pontifeks – kapłan
- Aufidus – rzeka w Apulii, rodzinnym kraju poety
- Daunus – mitologiczny król Apulii
- delficki – od wyroczni w Delfach
- Melpomena – muza tragedii
Autor i kontekst
Horacy (Quintus Horatius Flaccus, 65-8 p.n.e.) – rzymski poeta, znany twórca literatury antycznej. Jego ojciec był niewolnikiem. Horacy to poeta wszechstronnie wykształcony – głównie dzięki wsparciu i opiece arystokraty Mecenasa. Tworzył w pierwszym wieku przed naszą erą. W Rzymie panował wtedy cesarz Oktawian August, miłośnik sztuki i literatury. Rozgłos zyskał Horacy za sprawą czterech ksiąg Pieśni, odznaczających się szczególnym kunsztem literackim. W zbiorach tych łączy dwa nurty filozoficzne, ukształtowane w starożytnej Grecji – stoicyzm i epikureizm.
O czym one mówiły, co zakładały?
- Zasadą pierwszego (stoicyzmu) z nich było dążenie do ładu i harmonii, życia zgodnego z prawami natury i wszechświata.
- Zasadą drugiego (epikureizmu) – radość istnienia, a zarazem rozważne dążenie do szczęścia. Epikurejską dewizą-przesłaniem, którą wykorzystują często poeci późniejszych epok, m.in. Jan Kochanowski, jest znana z poezji Horacego sentencja „carpe diem” (chwytaj dzień), zalecające, by poszukiwać szczęścia w codzienności, cieszyć się chwilą.
Tytuł = pierwsze słowa wiersza
Zapowiada główne wątki tematyczne utworu:
- wartość poezji,
- pośmiertną sławę poety.
Rodzaj liryki
Liryka bezpośrednia, refleksyjna, pieśń (łac. carmina – pieśni)
Gatunek
Pieśń (łac. carmina) – utwór o charakterze lirycznym. Jeśli nazwa gatunku kojarzy ci się z muzyką, jesteś na dobrym tropie. Wzorzec tego gatunku zaczerpnął bowiem Horacy z poezji greckiej, którą pierwotnie wyśpiewywano przy akompaniamencie instrumentów muzycznych.
Pieśń cechują:
- obecność podmiotu lirycznego,
- zwięzła kompozycja,
- regularny układ wersów,
- melodyjność.
Czas powstania utworu
Powstał w pierwszym wieku przed naszą erą w starożytnym Rzymie. Ale to nieistotne, tekst mówi właśnie o uniwersalności i nieśmiertelności poezji.
Budowa utworu
Zwróć uwagę na kolejne cechy pieśni: regularny układ zwrotek i wersów oraz melodyjność.
Jak oddaje ją w polskim przekładzie Adam Ważyk?
Uwaga! Pamiętaj, że mamy do czynienia z tłumaczeniem, a nie oryginalnym tekstem Horacego…
Poeci rzymscy układali rytm poezji poprzez odpowiednie zestawianie ze sobą długich i krótkich samogłosek. Tworzyły one tzw. stopy. Adam Ważyk buduje wersy o takiej samej liczbie sylab (trzynastozgłoskowiec), choć nie znajdziecie w nich rymów. Ich cechą jest w miarę regularny układ akcentów, przybliżający rytm przekładu do antycznego oryginału. Łatwo zauważyć, że wiersz składa się ze zwrotek, zbudowanych z czterech wersów (ma budowę stroficzną). Poeta unika znaków interpunkcyjnych i wykorzystuje przerzutnię, np.
potąd będę wciąż młody pokąd na Kapitol
ma wstępować z milczącą westalką pontifeks…
Dlatego układ wersów nie pokrywa się ze zdaniami tekstu.
Postać mówiąca w wierszu
To ujawniający się już w pierwszych słowach dumny i świadomy wartości swej twórczości, ambitny poeta, marzący o nieśmiertelnej sławie i wierzący, że ją zyska.
Nastrój wiersza
Podniosły, patetyczny, radosny, optymistyczny!
Motyw główny
Klucz interpretacyjny pieśni odnajdziecie w motywie głównym, będącym jednocześnie przesłaniem utworu.
- Non omnis moriar – pisze Horacy, co w tłumaczeniu współczesnego poety, Adama Ważyka, brzmi jako: nie wszystek umrę.
Co to może oznaczać?
Autor wypowiada się z dumą o swoim dorobku literackim, mówi o sławie poetyckiej, która przetrwa nawet upływ czasu. Głosi wiarę w mistrzostwo i ponadczasową wartość poezji, wyrażającej piękno, dobro, miłość. Jak pewnie zauważacie, pieśń jest utrzymana w pogodnym, radosnym nastroju.
Uwaga! Motyw główny zestaw z pierwszymi słowami wiersza: „Wybudowałem pomnik…”.
Przesłanie wiersza
„Non omnis moriar” – „nie wszystek umrę” – pisze poeta. Sugeruje, że jego twórczość przeżyje go i zyska nieśmiertelną sławę. Przyniesie mu rozgłos także poza ojczyzną. Poeta głosi wielką wartość twórczości, poetyckiego mistrzostwa, wyraża wiarę w dobro, piękno, miłość. Twórczość traktuje niczym własny pomnik, jak byśmy powiedzieli dziś jako inwestycję w nieśmiertelność…
Podmiot liryczny
W przypadku Exegi monumentum podmiot możemy utożsamić z samym autorem. Dlaczego? Odpowiedź podpowiadają:
- temat utworu,
- wyraźne wątki autobiograficzne,
- bezpośrednie wypowiedzi: „wybudowałem”, „ja z nizin wyrosły”.
Horacy mówi tu o sobie, wyraża swoje uczucia: dumę i radość z faktu, że literatura przechowa cząstkę jego samego. Pisze przecież „nie wszystek umrę”.
Do kogo właściwie kieruje te słowa?
W pieśni nietrudno wskazać konkretnego adresata. Odnajdziecie go w bezpośrednim zwrocie – apostrofie do Melpomeny.
Język poezji – szkoła Horacego
O języku poezji Horacy pisze w wierszowanym Liście do Pizonów. Można w nim dostrzec wzorce literackie złotego wieku kultury rzymskiej, kiedy rozwija się także twórczość Wergiliusza (70-19 p.n.e.) i Owidiusza (43 p.n.e.-18 n.e.).
Według autora język poezji powinien odznaczać się regularnością, odbijać ład wewnętrzny człowieka i ukazywać porządek świata.
Kontekst kultury
Pieśń Wybudowałem pomnik… stała się popularna w późniejszych epokach, zwłaszcza w renesansie, uważanym za okres odrodzenia wzorców antycznych.
- Pamięć o tym twórcy przywraca literaturze Petrarka, włoski poeta tworzący w XIV wieku.
- Wątki horacjańskie, mówiące o nieśmiertelności poezji, odnajdziecie w twórczości Jana Kochanowskiego, w takich utworach, jak:
- Kto mi dał skrzydła…,
- we fraszce Ku Muzom,
- pieśni Niezwykłym i nie lada piórem opatrzony…, która stanowi parafrazę, czyli swobodną przeróbkę pieśni Horacego.
Środki stylistyczne
Zauważ, że pieśń cechuje uroczysty, podniosły styl, czyli styl wysoki. Autor wykorzystuje typowe dla gatunku środki poetyckie, które nadają utworowi podniosły charakter. Odpowiadają one tematowi: nieśmiertelności poezji.
Metafory (przenośnie) – dotyczą głównie nieśmiertelności poezji, sławy, miejsca poety wyniesionego nad przeciętność:
- Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu…,
- Nie wszystek umrę, wiem że uniknie pogrzebu
cząstka nie byle jaka…, - delfickim laurem(…) opleć moje włosy….
Epitety:
- oszalały Akwilon,
- moje zasługi,
- delficki laur.
Podniosła apostrofa
do Melpomeny, zamykająca utwór:
- Bądź dumna z moich zasług i delfickim laurem
Melpomeno łaskawie opleć moje włosy.
Zwroty wykrzyknikowe
- bądź dumna
Personifikacja
- Oszalały Akwilon
Porównania:
- trwalszy niż ze spiżu.
Jak ocenia swoją poezję sam Horacy?
Bardzo wysoko. Zobacz, z czym porównuje Horacy wielkość własnej poezji.
- W pierwszej zwrotce z ogromem egipskich piramid, które – jak wiemy – stawiano ku chwale najważniejszych królów w państwie, czyli faraonów. Zarozumialec? Owszem, ale okazało się, że miał rację.
- W następnej z Kapitolem– rzymskim wzgórzem, na którym znajdowała się najsłynniejsza świątynia Jowisza, z westalką, towarzyszącą Wielkiemu Kapłanowi przy składaniu ofiary. Jak to rozumieć? Poezję, którą tworzy, Horacy porównuje ze świętością, boskością.
- W ostatniej zwrotce Horacy stawia siebie w gronie przodowników, a wręcz przewodników liryki rzymskiej – następczyni liryki greckiej. W zwrocie do Melpomeny chwali własną twórczość i prosi o zwieńczenie jego skroni delfickim laurem.
Dlaczego Melpomena?
Melpomena to jedna z muz, ale wcale nie muza poezji, którą opiekowały się Erato, Euterpe i Kaliope, lecz – tragedii. Ale właśnie tę dziedzinę literatury starożytni cenili najwyżej.
Dlaczego delficki laur?
Świątynia w Delfach poświęcona była Apollinowi – opiekunowi muz. Poza tym sam wieniec laurowy to do dziś symbol zwycięstwa. Czy fakt ten ma znaczenie dla naszej interpretacji? Tak, bo Horacy wyraża wyjątkowość literatury, którą tworzy, dostrzega w niej niemal boski pierwiastek. To właśnie on sprawi, że jego poezja stanie się nieśmiertelna.
Tematy pieśni Horacego
- sława poetycka,
- miłość,
- przyjaźń,
- radosna zabawa,
- natura,
- ojczyzna.
Zobacz:
Horacjański motyw exegi monumentum w poezji późniejszych epok.
Dialog poezji i filozofii. Przedstaw i nazwij obecne w Pieśniach Horacego elementy filozoficzne.